رو به سوی مسکن اجتماعی
تهران - ایرنا - سیاست مسکن اجتماعی به طور جدی به وسیله‌ی دولت در حال پیگیری است سیاست‌گذاری‌های مرتبط برای نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده، ساخت و ساز واحدهای استیجاری، خرید مسکن و کمک اجاره تدوین شده‌اند. اما برای کاهش هزینه‌های تولید مسکن اجتماعی، کاهش سطح زیربنا مدنظر سیاست‌گذاران قرار گرفته است که باعث شده انتقاداتی به سیاست‌های مسکن اجتماعی در کشور وارد شود.
مسکن اجتماعی نوع خاصی از تامین مسکن برای افراد کم‌درآمد و میان‌درآمد دانسته می‌شود، که در بسیاری از کشورها به اجرا درآمده است. در ایران نیز در این راستا تلاش‌هایی صورت گرفته است. گفته می‌شود برای مسکن اجتماعی در ایران مدل کشور مالزی مدنظر قرار گرفته است. طرح مسکن اجتماعی در کشور ما از برنامه دوم توسعه یعنی سال‌های 1374-1378 آغاز شد، اما اجرای این برنامه‌ها به خاطر مسکن مهر به تعویق افتاد. در سال‌های بعد دولت تلاش کرد با مصوبه‌هایی طرح مسکن اجتماعی را به جریان بیندازد.
گسترش عدالت اجتماعی
بازار مسکن به سه گروه مسکن آزاد، مسکن حمایتی و مسکن اجتماعی تقسیم شد. مسکن آزاد پاسخ‌گوی تقاضای طبیعی مسکن در بازار آزاد و برای کسانی بود که بی‌نیاز از یاری دولتی می‌توانستند مسکن خود را به دست بیاورند. مسکن حمایتی برای گروهی در نظر گرفته شده بود که قدرت خریدشان برای خرید مسکن کافی نبود، اما حمایت دولتی با یارانه و وام‌های کم‌بهره می‌توانست آن‌ها را صاحب مسکن کند. مسکن اجتماعی برای آن عده بود که پس‌اندازی نداشتند و حتی توان بازپرداخت اقساط وام را هم نداشتند.
هدف در اینجا گسترش عدالت اجتماعی بود. ابزارهای همچون احداث مسکن ارزان قیمت، پرداخت یارانه‌ی مالی، تخصیص زمین و اعطای وام‌های کم‌بهره از اقداماتی است که تحت عنوان سیاست اجتماعی مسکن یا به عبارت ساده‌تر مسکن اجتماعی بازتعریف شد.
بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده
دولت از سال 1392 تلاش کرد با پرداخت وام‌هایی به مردم و نیز واگذاری زمین‌های ذخیره شده در وزارت راه و شهرسازی گام‌هایی در راستای مسکن اجتماعی بردارد. در سال 1393 هیات دولت پرداخت وام‌هایی را برای نوسازی بافت‌های مساله‌دار شهری تصویب کرد که به موجب آن سالیانه 200 هزار فقره وام با 7 درصد یارانه کمک سود به مردم پرداخت می‌شود. این وام‌ها در شهرهای کوچک 400 میلیون ریال، در شهرهای متوسط 500 میلیون ریال و در شهرهای بزرگ تا سقف 600 میلیون ریال است.
پرداخت سالیانه 60 هزار فقره وام ودیعه‌ی مسکن به ساکنان بافت‌های فرسوده نیز به میزان حداکثر 100 میلیون ریال به صورت قرض‌الحسنه در نظر گرفته شد. همچنین 40 هزار فقره وام بهسازی مسکن به میزان حداکثر 200 میلیون ریال در محدوده‌ی سکونت‌گاه‌های غیررسمی با پرداخت 7 درصد با ارائه‌ی کمک سود در نظر گرفته شد. وام مسکن تا سقف 800 میلیون ریال افزایش پیدا کرد. از دیگر وام‌های در نظر گرفته شده، وام ساخت تا سقف 100 میلیون ریال بود.
در سال 1394 بانک مرکزی طی مصوبه‌ای این امکان را برای کلیه‌ی بانک‌ها فراهم ساخت که وارد بازار وام مسکن شده و نسبت به پرداخت وام اقدام کنند. بانک مرکزی همچنین مجوز ایجاد صندوق‌های وام و پس‌انداز منطقه‌ای را به بانک مسکن اعطا کرد. بر اساس مصوبه‌ی بانک مرکزی نهادهای فعال در سطح مناطق با مشارکت سرمایه‌گذاران ساختمانی و ساکنان مناطق می‌توانند صندوق‌های وام و پس‌انداز مسکن را زیر نظر بانک مسکن احداث نمایند.
سازمان ملی زمین - مسکن، شرکت شهرهای جدید، سازمان عمران و بهسازی شهری در وزارت راه و شهرسازی متولی مدیریت و تامین زمین هستند. وزارت راه و شهرسازی بر اساس اساسنامه مصوبه‌ی همه‌ی این نهادها، مکلف به تامین زمین مسکونی برای آحاد جامعه و به خصوص گروه‌های کم‌درآمد هستند. با توجه به امکانات موجود، برنامه‌های تامین مسکن می‌توانند از امکانات وزارت راه و شهرسازی برای تامین زمین ارزان قیمت استفاده ببرند.
پیگیری جدی‌تر مسکن اجتماعی از خلال مصوبات
هیات وزیران در سال 1395 برای تامین مسکن گروه‌های کم‌درآمد در سال‌های 1396-1400 دو برنامه در قالب مسکن اجتماعی و مسکن حمایتی مصوب کرد و مسئولیت اجرایی آن را به عهده بنیاد مسکن انقلاب اسلامی قرار داد. برنامه‌ریزی برای سالانه 100 هزار واحد مسکونی صورت گرفته است که کمک‌هایی در قالب تسهیلات ساخت و خرید مسکن ملکی، پرداخت تسهیلات به سازندگان مسکن استیجاری، ساخت مسکن استیجاری، پرداخت کمک اجاره و وام قرض‌الحسنه ودیعه مسکن است.
در قالب برنامه مسکن حمایتی به ساخت و خرید مسکن ملکی کمک می‌شود. این تسهیلات برای خرید بناهای تا عمر بیست سال استفاده می‌شود. برای خرید واحدهای مسکن مهر بدون متقاضی، به‌ازای هر واحد مسکونی هفتاد میلیون ریال، کمک بلاعوض پرداخت می‌شود.
برنامه مسکن اجتماعی کمک به ساخت مسکن استیجاری، پرداخت کمک اجاره و وام قرض‌الحسنه را شامل می‌شود. به اشخاص حقیقی و حقوقی دارای زمین که تمایل به احداث واحدهای مسکونی استیجاری داشته باشند، به‌ازای هر واحد استیجاری تا دو برابر سقف تسهیلات اعطا می‌شود. وزارت راه و شهرسازی نیز موظف شد، نسبت به تأمین زمین در محدوده شهرهای دارای تأسیسات زیربنایی و یا شهرهای جدید برای ساخت واحد استیجاری از طریق واگذاری به سازندگانی که تمایل به ساخت مسکن ملکی و استیجاری اقدام نماید. سازندگان موظف‌اند واحدهای استیجاری را حداقل به مدت 10 سال به متقاضیان معرفی‌شده واگذار نمایند. در سند واحدهای استیجاری عنوان غیر قابل فروش و استیجاری به مدت معین درج خواهد شد.
کمک هزینه اجاره خانوارهای کم‌درآمد ماهانه تا دو میلیون ریال برای شهرهای زیر 500 هزار نفر و تا چهار میلیون ریال (با افزایش سالیانه 10 درصد) برای شهرهای بالای 500 هزار نفر تعیین شده است. خانوارهایی که دریافت این کمک هزینه شامل‌شان می‌شود، تا پنج سال در صورت تأیید ادامه وضعیت درآمدی، مجاز به استفاده از این کمک‌هزینه هستند. وام قرض‌الحسنه ودیعه مسکن نیز برای حمایت از خانوارهایی که توان بازپرداخت اقساط را دارند، در نظر گرفته شده است که به‌ازای هر واحد هفتاد و پنج میلیون ریال با بازپرداخت 60 ماهه تعیین می‌شود. شناسایی و اولویت‌بندی گروه‌های هدف به عهده وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، کمیته امداد امام خمینی (ره)، سازمان بهزیستی کشور، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و شهرداری‌ها است. در برنامه‌ی ششم توسعه نیز دولت مکلف شده که امکانات لازم از قبیل زمین ارزان قیمت و همچنین یارانه‌های مالی را برای ساخت سالیانه 200 هزار واحد مسکونی برای گروه‌های کم‌درآمد فراهم سازد.
همانطور که از سیاست‌گذاری‌های سال‌های اخیر در کشور پیداست، سیاست مسکن اجتماعی به طور جدی بوسیله‌ی دولت در حال پیگیری است. سیاست‌گذاری‌های مرتبط برای نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده، ساخت و ساز واحدهای استیجاری، خرید مسکن و کمک اجاره تدوین شده‌اند. اما برای کاهش هزینه‌های تولید مسکن اجتماعی، کاهش سطح زیربنا مدنظر سیاست‌گذاران قرار گرفت. همین ویژگی باعث شده انتقاداتی به سیاست‌های مسکن اجتماعی در کشور ایران وارد شود.
منابع
سایت وزارت راه و شهرسازی.
اعظم خاتم و فواد شمس، مسکن اجتماعی یعنی چه؟، شماره نهم ماهنامه قلمرو رفاه.
جمیله علی‌حسینی، طرح مسکن اجتماعی (مسکن مستمری‌بگیران کم‌درآمد)، ناظر علمی طرح: فردین یزدانی، موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، 1395.
عرضه مسکن ملکی؛ راهکار مناسب برای حمایت اجتماعی از مسکن، مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه علم و صنعت ایران، 1393.