سایه تحریم ها بر روابط دو جانبه
مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم با انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد سفر خارجی اش، رسانه ها و تحلیلگران را بر آن داشت تا به واکاوی این مساله بپردازند که روابط تهران و بغداد اکنون در چه مسیری قرار دارد و مهم‌ترین چالش ها در این مناسبات چیست. پیش از انجام این سفر، روزنامه دنیای اقتصاد در پرونده ای به طور تفصیلی روابط ایران و عراق و فرصت ها و چالش های جاری را بررسی کرد. در گزارش جدید تلاش...
غفلت از عراق تهدیدزاست
دکتر علی اکبر اسدی، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره تاثیر این سفر بر پیشبرد نگاه منطقه ای ایران گفت:«بحث درباره سیاست همسایگی ایران که از قبل مورد توجه بوده و به خصوص در دولت سیزدهم مورد توجه بیشتری قرار گرفته، به نظر می رسد که با توجه به مجموعه شرایط کشور، منطقه و بین الملل در دستورکار دولت آقای پزشکیان نیز قرار دارد. اما ممکن است در سیاست خارجی دولت جدید در کنار سیاست همسایگی، بحث کاهش تنش ها با بازیگران بین المللی نیز مورد توجه بیشتری قرار بگیرد اما این به معنای کنار گذاشتن سیاست همسایگی نخواهد بود. در طول دو دهه گذشته ایران و عراق روابط و تعاملات خوبی داشتند و در مجموع مناسبات نسبت به قبل رشد خوبی داشت.» وی افزود:«شاید در چند سال گذشته در بحث سیاست همسایگی نوعی تنش زدایی، مدیریت تنش ها و افزایش همکاری در حوزه عربی با کشورهای حوزه خلیج فارس مطرح بوده اما عراق نیز کماکان جایگاه خود را برای ایران حفظ کرده است.»
به گفته اسدی، در این چارچوب انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد رئیس جمهور جدید ایران نشان می دهد که این کشور همچنان به عنوان اصلی ترین مساله در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مطرح است؛ کشوری که به لحاظ سیاسی، امنیتی، اقتصادی و مرزهای طولانی مشترک برای ایران اهمیت دارد و غفلت از عراق می تواند برای ایران تهدید ایجاد کند. ضمن اینکه تمرکز و توجه بیشتر بر عراق می تواند فرصت ها و فضای منطقه ای بهتری را برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد کند. این استاد دانشگاه درباره توافق امنیتی بین ایران و عراق که قبلا امضا شده بود، توضیح داد:«در این سفر باوجود یکسری موانع و چالش ها و فضای جدیدی که بین دو کشور در چند ماه اخیر وجود داشته، این توافق پیشرفت مناسبی داشته است و بر اساس اظهارنظرهایی که وجود دارد مهم‌ترین دستاورد سفر رئیس جمهور به پیشرفت هایی درباره همین پرونده امنیتی و اجرای توافق امنیتی بین دو کشور به خصوص در حوزه روابط ایران با اقلیم کردستان عراق مربوط می شود.»
پروژه راه آهن بصره - شلمچه که از سال 2003 برای ایران در اولویت قرار داشته است نیز از دیگر دستورکارهای این سفر بود؛ اسدی در خصوص این مساله می گوید:«در خصوص راه آهن شلمچه - بصره باید توجه داشت که این مساله ای است که سالیان طولانی است که مطرح است و می تواند به بهبود روابط کمک کند. اما در این راستا یک مساله ای وجود دارد که در ایران کمتر به آن توجه شده است؛ مبنی بر اینکه برای عراق، پروژه کانال خشک یا پروژه توسعه ای که از جنوب به شمال است و سعی دارد خلیج فارس را به ترکیه و از آنجا به اروپا وصل کند، اولویت است و به لحاظ ترانزیتی اولویت عراق بحث جنوب - شمال است. در صورتی که آنچه که ایران مدنظر دارد یک مسیر ترانزیتی شرق به غرب است تا از طریق آن از عراق عبور کرده و به سوریه، لبنان و مدیترانه برسیم.»
به گفته این استاد دانشگاه، به نوعی عدم پیشرفت این پروژه مربوط به تفاوت هایی می شود که دو کشور به لحاظ اولویت های ترانزیتی دارند. هرچند بازهم پیگیری این موضوع اهمیت دارد؛ ولی ما نباید خودمان را از نظر ترانزیتی به این مسیر محدود کنیم. زیرا با توجه به ملاحظات خاص عراقی ها ممکن است این مسیر ترانزیتی شرق به غرب مدنظر ایران که با حساسیت های سیاسی و امنیتی نیز همراه است، موفقیت های لازم را به دنبال نداشته باشد. مساله دیگر به مطالبات ایران بازمی گردد و ایران به دنبال دسترسی بهتر به درآمدهای صادراتی خود است. به دلیل تحریم های آمریکا، عراق مدت هاست که قادر به پرداخت مستقیم هزینه واردات برق و گاز به ایران نیست. اسدی در این رابطه گفت: «این بدهی ها به ایران، از فشارها و محدودیت های تحریمی آمریکایی ها ناشی می شود و این تحریم ها همچنین هم وجود دارد. در برخی مقاطع با رایزنی های صورت گرفته گشایش هایی حاصل می شود و بخشی از بدهی ها آزاد می شود. اما این مبلغ نیز در عمده موارد به تعاملات و هماهنگی ایران و آمریکا مربوط است.»
وی تاکید کرد:«این مساله تا زمانی که تحریم های آمریکا وجود دارد، با گشایش کلیدی مواجه نخواهد شد و تا وقتی فشارهای ایالات متحده وجود دارد، ایران این محدودیت ها و چالش ها را در روابطش با عراق در حوزه های تجاری و اقتصادی کماکان خواهد داشت.» استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در نهایت سفر آقای پزشکیان به عراق را سفر خوبی توصیف کرد که دستاوردهای خوبی هم داشت. زیرا این سفر بر پیوندهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی بین دو کشور تاکید می کند و گشایش هایی در برخی حوزه ها ایجاد خواهد کرد. وی تاکید کرد:«اما مشکلات ساختاری که از بحث تحریم حاصل می شود، محدودیت های عراق و توازنی که تلاش می شود بین ایران و آمریکا حفظ شود، کماکان وجود خواهد داشت و نباید انتظارات حداکثری از این سفرها داشته باشیم؛ بلکه باید انتظارات متوازن و متوسطی را داشته باشیم که احتمالا حاصل می شود.»
پیام دیدار از اربیل و بصره چه بود؟
همچنین سیدرضا قزوینی غرابی، تحلیلگر مسائل عراق در این رابطه برای «دنیای اقتصاد» نوشت:«با اینکه سفر آقای دکتر پزشکیان به عراق را می توان سفری نمادین به این کشور مهم همسایه توصیف کرد اما رخدادها و ویژگی هایی که این سفر را همراهی کرد، به نوعی جنبه های تاریخی قابل توجهی را به آن داد که در صورت هوشمندی سیاستگذاران داخلی می توان بهره های قابل‌توجهی از آن برداشت کرد.» این تحلیلگر ادامه داد:«در نگاه اول، این سفر از این حیث قابل اهمیت بود که پس از شهادت رئیس جمهور فقید و به قدرت رسیدن جریان اصلاح طلب در ایران نگرانی هایی از ناشناخته بودن و تغییر احتمالی در رویکرد تهران در خصوص همسایگان از جمله عراق بروز یافته بود. انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد سفر خارجی رئیس دولت جدید این اطمینان را به همسایه غربی داد که سیاست خارجی تقریب محور تهران در این دولت نیز ادامه خواهد یافت.»
وی در تشریح دستاوردهای این سفر توضیح داد:«در این سفر 14 تفاهم نامه در حوزه های مختلف با عراق امضا شد اما به دلیل مشخص نبودن حجم مالی این تفاهم‌نامه ها نمی توان از میزان استراتژیک بودن آنها سخن گفت؛ چرا که ارزش مالی تفاهم ها و قراردادها میان کشورها می تواند یک معیار مهم برای برآورد جایگاه سفر مقام یک کشور یا قراردادها باشد.» قزوینی درباره نقطه عطف این سفر نوشت:«اما جدای از پیام نمادین این سفر، آنچه که این سفر را متفاوت از سایر سفرهای گذشته رؤسای دولت های ایران به عراق می کند، حضور یک رئیس جمهور ایران در دو منطقه پراهمیت عراق یعنی اقلیم کردستان و استان بصره، قلب اقتصادی عراق و به تعبیر اسعد العیدانی استاندار آن، «مهم‌ترین استان» است.»
وی ادامه داد:«مناسبات ایران و منطقه کردستان عراق همیشه مناسبات قابل توجه و مهمی بوده است اما حوزه های امنیتی مهم ترین چالش در روابط تهران و اربیل بوده است. موضوع حضور گروه های تروریستی و تجزیه طلب کردی - ایرانی در اقلیم و همچنین حضور امنیتی رژیم صهیونیستی در آن، در این سال‌ها، بر روابط تهران و اربیل تأثیرات جدی گذاشته است.»
به نوشته این کارشناس مسائل عراق، تعهد کامل اربیل به اجرای تمامی بندهای توافق‌نامه امنیتی تهران و بغداد (1401) و رفع نگرانی های بحق ایران به صورت عملی، موضوعی بسیار مهم در نشان دادن حسن نیت مقامات اقلیم خواهد بود. قزوینی معتقد است:«حضور اولین بار رئیس جمهور ایران در اربیل و سلیمانیه و دیپلماسی زبانی وی (سخن گفتن به کردی)، نشان دهنده تمایل جدی ایران به تعمیق مناسبات با کردهای عراق است و البته اربیل نیز باید تمایل جدی خود را به صورت عملی نشان دهد. همچنان که سفر به بصره به عنوان قلب اقتصادی عراق نیز اعلام تمایل تهران برای گسترش مناسبات اقتصادی با این قطب مهم بود و مورد استقبال و توجه مقامات بصره و فعالان اقتصادی آن قرار گرفت.»
همچنین این تحلیلگر مسائل عراق با اشاره به اینکه مناسبات اقتصادی ایران با عراق نتوانسته در این سال ها رشد مطلوبی داشته باشد، به برخی عوامل اشاره کرد که عبارتند از شرایط خاص تحریمی کشورمان توسط آمریکا، کنترل بخش مالی و ارزی عراق توسط واشنگتن، محدودیت های غیرارادی بغداد در این چارچوب و حضور رقبا و برخی عوامل دیگر.
به گفته قزوینی موانع موجود همچنان پابرجا هستند اما لزوم توجه جدی و برنامه‌ریزی های دولت جدید برای گسترش مناسبات اقتصادی با اربیل و بصره و عموما مناطق پرظرفیت جنوب عراق در صورتی که مورد توجه قرار بگیرند، می توانند دستاوردهای قابل توجهی برای ما داشته باشند. به دلیل ساختار فدرالیته عراق و اهمیت جایگاه استان ها و استانداران، تعمیق مناسبات تهران با هر یک از استان های عراق، موضوعی ممکن و دارای اهمیت است که می تواند در دولت جدید مورد اهتمام قرار گیرد.
هوشمندانه ترین بخش سفر کجا بود؟
آرمان سلیمی، کارشناس مسائل عراق نیز درباره سفر اخیر مسعود پزشکیان به عنوان اولین سفر رئیس دولت چهاردهم به عراق به «دنیای اقتصاد» گفت:«بدون تردید این سفر، استراتژیک ترین سفر تاریخی یک مسوول ایرانی به کشور همسایه غربی بود. رئیس جمهور کشورمان بر خلاف سفر مسوولان در گذشته سفر خود را به دیدار با مقام های سیاسی ارشد عراقی در بغداد محدود نکرد بلکه هیات ایرانی از 6 استان عراق دیدار کردند. 6 استانی که به روایتی هر یک قطب های سیاسی، مذهبی و اقتصادی کشور عراق هستند.»
سلیمی معتقد است که در این میان سفر رئیس جمهور ایران به دو شهر اربیل و بصره برای نخستین بار در تاریخ بعد از 2003 از اهمیت بسزایی برخوردار است. پزشکیان و تیم سیاست خارجی اش با سفر به اربیل نشان دادند که خواهان گسترش روابط و نزدیکی فزاینده به اقلیم کردستان هستند. حضور رئیس قوه مجریه ایران در اربیل، از یک سو پیامی نمادین در راستای اشتراکات تاریخی میان ایران و کردهای عراق بود و از سوی دیگر، می تواند زمینه ساز افزایش سطح صادرات غیرنفتی ایران در اقلیم، تقویت فزاینده جایگاه ایران در شمال عراق و نیز تسریع همکاری های امنیتی میان طرفین باشد.
این کارشناس ادامه داد:«فراتر از اربیل و اقلیم کردستان، مسعود پزشکیان به بصره، پایتخت انرژی و اقتصاد عراق نیز سفر کرد. سفر به بصره یکی از هوشمندانه ترین سفرهایی است که تاکنون در سطح سیاست منطقه ای ایران اجرایی شده است. در تشریح این موضوع باید توجه داشت که بصره از نظر ژئواستراتژیک مهم ترین استان و نقطه جغرافیایی عراق است. تنها تنفسگاه عراق به آب های آزاد و خلیج فارس همین شهر بندری است. بصره با حدود 93 میلیارد بشکه ذخایر نفتی، بزرگ ترین منطقه نفتی کل جهان است.»
وی افزود: «همچنین باید توجه داشت که 90درصد نفت کشور عراق بالغ بر روزانه 3 میلیون بشکه از استان بصره تولید و صادر می شود. به روایتی شفاف تر می توان بصره را قلب اقتصاد کشور عراق معرفی کرد که در زمینه های مختلف استعداد و ظرفیت های بسیار ویژه ای دارد. این استان از نظر دموگرافی نیز ترکیبی از قبایل عرب شیعه و سنی را دارا است. با توجه به تمام این ظرفیت ها می توان دیدار از این شهر را اتفاق ایجابی و بسیار استراتژیک دانست.»
سلیمی در ادامه تشریح کرد:«دیدار ویژه مسعود پزشکیان با قبایل این استان این پتانسیل را فراهم کرد که ایران مناسبات خود را با سران قبایل بصره تقویت کند. سفر به بصره نشان داد که این استان اهمیتی ویژه برای ایران دارد. به ویژه اینکه سال ها تکمیل پروژه راه آهن شلمچه - بصره معلق مانده است. بصره با حدود 3 میلیون جمعیت می تواند مامنی برای صادرات کالاهای ایرانی و حضور بخش صنعت و عمران ایران در عراق باشد.»
این کارشناس مسائل عراق در نهایت گفت:«باید توجه داشت که تمام بازیگران مهم در سطح بین المللی خواهان حضور در بصره هستند تا از فرصت های بی نظیر این استان بهره بگیرند. در سال های گذشته تا حدودی دست ایران از این فرصت ها کوتاه مانده که سفر پزشکیان می تواند فرصتی برای ترمیم این موضوع باشد.»
--> اخبار مرتبط