سایه شوم تخریب بر پیشانی کاروانسراهای استان مرکزی

استان مرکزی به لحاظ موقعیت جغرافیایی و ارتباطی و به ویژه قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم همواره در اقتصاد ملی نقش برجسته‌ای داشته و وجود کاروانسراهای متعدد با معماری ایرانی و جلوه‌های خاص در جای جای آن گواهی بر این واقعیت است.

بنیاد کاروانسراها در ایران از زمان هخامنشی آغاز شد و هرودوت مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از ساختمان‌هایی می‌گوید که به همت هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده بود، هردوت از 111 بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد که در فاصله بین پایتخت هخامنشی و سارد ایجاد شده بودند و کاروانیان با اسکان موقت در آن‌ها می‌توانستند خستگی سفر را از تن بزدایند و این فاصله را در طول سه ماه طی کنند.

کاروانسراها بخش مهمی از هویت تاریخی کشور هستند که اغلب آنان در مسیر راه‌های اصلی کشور واقع شده‌اند و ویژگی‌های معماری آن‌ها بر مبنای اقلیم مناطق از شاهکارای هنر ایرانی است.

اوج شکوفایی و رونق کاروانسراها در دوره صفویه بوده است و از دوره پهلوی با ورود خودرو کم‌کم کاربری این اماکن رو به افول گذاشت اما، باید از آن‌ها به‌عنوان سرمایه‌های تاریخی و فرهنگی حراست بهینه شود.

وجود کاروانسراهایی با قدمت دیرینه تاریخی در استان مرکزی فرصتی در صنعت گردشگری محسوب می‌شود اما، 17 کاروانسرای این استان اکنون به دلایل مختلف دچار آسیب شده‌اند که نیاز است به صورت اضطراری با تامین اعتبار لازم مرمت شوند و یا با بهره‌گیری از سرمایه‌های بخش خصوصی در راستای واگذاری و یا بازسازی آن‌ها اقدام و به شکل بهینه از میراث تاریخی کشور حراست شده و زمینه اشتغال‌زایی و درآمد از این اماکن مهیا شود.

17 کاروانسرای استان مرکزی نیازمند مرمت

معاون میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: کاروانسراها در زمره اماکن تاریخی هستند که در خود داستان سفر و زندگی گذشتگان را به یادگار گذاشته‌اند و اکنون از مجموع 20 کاروانسرای مستقر در مسیرهای تردد استان در ادوار تاریخی مختلف، 17 کاروانسرا به دلیل فرسودگی آسیب دیده و در معرض تخریب است.

«محسن کریمی» افزود: اهمیت و کاربری کاروانسراها در گذشته به حدی بوده که یکی از روستاهای اراک نام «کاروانسرا» داشته اما، بنای تاریخی اقامتی در مسیر ترددی آن چندی پیش از سوی متصرف به محل نگهداری دام تبدیل شده بود که با پیگیری قضایی متصرفان بیرون رانده شده و عملیات مرمت و حفاظت از این بنای ارزشمند آغاز شده چرا که میراث فرهنگی جایگاه و اهمیت کاروانسراها را به خوبی می‌داند و برای حفظ و احیای آن‌ها از هیچ کوششی دریغ ندارد.

وی اظهار داشت: با توجه به تنگناهای اقتصادی و شرایط بودجه، میراث فرهنگی استان واگذاری کاروانسرا ها را به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در برنامه دارد و با وسواس وضعیت این آثار را در مناطق مختلف استان را رصد می‌کند تا مورد سوء استفاده قرار نگیرند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: مرمت اضطراری کاروانسرای تاریخی روستای کاروانسرای اراک با اعتبار 500 میلیون ریال انجام شده است.

کریمی افزود: سه کاروانسرای استان مرکزی با عناوین دودهک در دلیجان، دولت آباد در فراهان و باغ‌شیخ در ساوه کمتر در گذر زمان بر اثر عوامل جوی و انسانی آسیب دیده‌اند و 50 درصد باقی کاروانسراهای استان آسیب دیده‌اند.

وی با بیان اینکه کاروانسراهای استان قابلیت تغییر کاربری به سایر مراکز فرهنگی و هنری را دارند، اظهار داشت: با جذب سرمایه‌گذار امکان بهره‌مندی از این بناهای تاریخی به وجود می‌آید، به طوری که کاروانسرای دودهک در شهرستان دلیجان به همت سرمایه‌گذار مرمت شده و به مرکز اقامتی و پذیرایی تغییر کاربری داده است و در سال جاری به بهره‌برداری می‌رسد.

معاون میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: کاروانسرای دولت‌آباد در فراهان در فهرست واگذاری به سرمایه‌گذار است تا برای تغییر کاربری مورد استفاده متقاضی قرار گیرد ولی شماری از کاروانسراهای استان به‌علت جانمایی خاص که از کانون‌های جمعیتی و زیستی امروز استان فاصله دارد مورد اقبال سرمایه‌گذاران بخش خصوصی نیست و سازمان میراث فرهنگی باید به‌صورت مستقین در حراست و مرمت آن‌ها اقدام کند.

ثبت 13 کاروانسرای استان مرکزی در فهرست آثار ملی

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: 13 مورد از بناهای اقامتگاهی گذشته در حاشیه مسیرهای تردد این استان با عنوان کاروانسرا در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

«مصطفی مرزبان» با بیان اینکه 13این کاروانسراها دارای داشته‌های غنی معماری و کاربری خاص در برهه‌های تاریخی پیشین داشته‌اند، افزود: مالکیت این بناهای تاریخی خصوصی، اوقافی، میراث فرهنگی و عام‌المنفعه است.

وی اظهار داشت: 2 کاروانسرای دودهک در شهرستان دلیجان و کاروانسرای ورده در شهرستان زرندیه در سال‌های اخیر به همت بخش خصوصی بازسازی شده و برای ارایه خدمات گردشگری تغییر کاربری داده‌اند.

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: سیاست میراث فرهنگی بر حفظ، کاروانسراها و جلوگیری از تخریب آن‌ها است و در این راستا از جذب سرمایه‌گذار برای مرمت اولیه و تغییر کاربری این اماکن تاریخی استقبال می‌شود.

مرزبان افزود: موقعیت قدیمی‌ترین کاروانسرا های استان مرکزی با عناوین «حمزه‌باد» و «حاجی‌آباد» در شهرستان زرندیه و همراستا با مسیر جاده بزرگ خراسان است و این مهم نشان می‌دهد که دیار آفتاب در گذر زمان همواره در قلب ایران اهمیت داشته و کانون‌های جمعیتی و خدمات از سوی ان ارایه می‌شده است.

باستان شناس و پژوهشگر اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی گفت: دلیل استقرار کاروانسراها ساوه و زرندیه به واسطه قرار گرفتن در مسیر راه خراسان به عنوان یک جاده استراتژیک ایران مرکزی بوده که سلطانیه در دوره ایلخانی را به سایر مناطق ارتباط می‌داده است و این مکان‌ها به عنوان بخشی از حیات ارتباطی در زمان خود عمل کرده است. «اسماعیل شراهی» افزود: به لحاظ وسعت کاروانسرای «خشکرود» زرندیه مربوط به دوره صفویه است که به عنوان بزرگترین کاروانسرای استان شهرت یافته و از نظر سیر تحول معماری و آرایه‌های به کار رفته در بنا، کاروانسرای «باغ شیخ» مربوط به دوره قاجار در روستای باغ‌شیخ ساوه سرآمد است. وی اظهار داشت: با توسعه راه های زیارتی بعد از دوره ایلخانی کاروانسرا هایی در مسیر راه‌ها شکل گرفت که مهمترین این راه ها یزد، نائین، کاشان را به عتبات متصل می‌کرده و تمامی آن‌ها از فراهان در قلب استان مرکزی کنونی می‌گذشته و به نام «راه کربلا» در تاریخ از آن‌ها نام برده شده است.

شراهی عنوان کرد: کاروانسراهایی چون «دودهک»، «کهک»، «ابراهیم آباد»، «مشهد میقان» و «دولت آباد» نیز از ابنیه اقامتی در ادوار گذشته استان مرکزی است که در مسیر راه کربلا واقع شده بودند.

بهره‌گیری از ظرفیت بخش خصوصی بهترین راهکار در حفظ کاروانسراها

فعال حوزه گردشگری استان مرکزی گفت: بهترین راهکار برای جلوگیری از تخریب بناهای تاریخی از جمله کاروانسراها استفاده از ظرفیت بخش خصوصی توسط سرمایه گذار است چرا که هم بنای آن ترمیم شده و هم به واسطه حضور گردشگر بیشتر معرفی می‌شود و می‌تواند شغل ایجاد کند و منبعی برای کسب درآمد محسوب شود.

«مسعود یدالهی» افزود: برخی از کاروانسراهای این استان در شجره تاریخی خود اهمیت زیادی را دارند چرا که در مسیر راه‌های ارتباطی اصلی دوران خود قرار داشته‌اند و چند کاروانسرای استان مرکزی به ویژه مربوط به دوره صفویه در حاشیه راه ابریشم واقه شده بودند که باید هوشمندانه آن‌ها را حفظ کرد و با معرفی بهینه بخشی از هویت تاریخی کشور را برجسته‌تر نمایان کرد.

این فعال حوزه گردشگری گفت: میراث فرهنگی باید انگیزه‌مداری بیشتری را برای سرمایه‌گذاران گردشگری فراهم کند و ضروری است تا شرایط برای بهره‌گیری از ظرفیت بخش خصوصی به سهولت فراهم شود چراکه دولت با بنیه محدود مالی توان نگهداری از همه بناهای تاریخی از جمله کاروانسراها را ندارد اما می‌تواند حمایت موثری ایجاد کند تا سرمایه‌گذار بخش خصوصی با رغبت به میدان آمده و جان دوباره در کالبد کاروانسراها بدمند و با کاربری جذاب آن‌ها را به کانون تمرکز گردشگران تبدیل کند.

یدالهی افزود: هدف سرمایه‌گذار از صرف هزینه و بازسازی کاروانسرا درآمدزایی است و اگر موانع موجود در مراحل اداری برای سرمایه‌گذار تسهیل نشود ممکن است این افراد جهت‌دهی سرمایه‌خود را از حوزه فرهنگی تغییر داده و این به شدت برای گردشگری استان زیان‌بار خواهد بود.

وی اظهار داشت: وجود کاروانسرای «مسگران» و «کتابفروشان» ظرفیت بسیار ارزشمندیدر بافت قدیم سلطان‌آباد (اراک کنونی) است که با واگذاری به بخش خصوصی می‌توان بستر جذب گردشگر را فراهم ساخت اما به‌دلایل مختلف این مجموعه ارزشمند برنامه واگذاری ندارد و هر روز به تخریب نزدیکتر می‌شود.

فعال حوزه گردشگری گفت: کم‌توجهی به بناهای تاریخی از جمله کاروانسراها باعث شده تا برخی از اماکن اقامتی گذشته مانند کاروانسرای «خنداب» و «جاورسیان» تخریب شوند و تنها از آن‌ها دیواری باقی مانده که تداوم این بی‌توجهیپاسخی را از سوی نسل ما برای ایندگان نخواهد داشت.

تعیین تکلیف مالکیت کاروانسراهای تاریخی استان مرکزی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر

دبیر انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان مرکزی نیز گفت: مقوله مالکیت کاروانسراها در محدوده شهر و روستای استان از اهمیت بالایی برخوردار است و باید از سوی مسئولان امر مورد توجه ویزه قرار بگیرد.

«رامین حمیدیان» افزود: میراث فرهنگی با تعیین مالکیت و ثبت اثر تاریخی می‌تواند ردیف اعتبار برای مرمت از این بناها دریافت کند که این مساله راهبرد حیاتی در جلوگیری از تخریب بیشتر کاروانسراهای استان است.

فعال حوزه گردشگری گفت: میراث فرهنگی می‌تواند با قراردادهای منسجم و هدفمندی که با بخش خصوصی منعقد می‌کند می‌تواند از ظرفیت بناهای تاریخی در راستای نوسازی و جذب گردشگر به نحو مطلوب استفاده کند و این مهم تاکنون در استان مرکزی به درستی بهره‌گیری نشده و با وجود اینکه ابنیه ارزشمندی در این حوزه وجود دارد کسب درامد و احیای موثر کاروانسراها با مشارکت بخش خصوصی کمتر دیده شده است.

حمیدیان افزود: کاروانسراها هویت معماری و تاریخی استان‌ها و اقوام هستند که نباید دست‌کم گرفته شوند و کم‌توجهی به این داشته‌های فرهنگی زمینه فراموشی نسل جوان را به هویت بومی و محلی به دنبال دارد.

وی اظهار داشت: مراودات فرهنگی، تجارت و رفتارشناسی ارتباطی مردمانی که در کاروانسراها آمد و شد می‌کرده‌اند بخش مهمی از پیوست تاریخ هر منطقه است و علاوه بر آن می‌تواند نقشه جامع داد و ستد رونق اقتصادی در هر منطقه را کامل کند و اطلاعات مهمی را فراروی علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ قرار دهد.

بیش از 2 هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که 883 اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

• استان مرکزی
• مرمت
• میراث فرهنگی
• جهانگردی