سیاست های جمعیتی در کشورهای جهان

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو؛ سیاست‌های افزایش جمعیت، فقط مخصوص ایران نیست. بسیاری از کشور‌های دیگر هم با توجه به شیب منفی جمعیتی شان به فکر افتاده اند تا سیاست‌های تشویقی برای فرزنددار شدن درپیش گیرند. اگر همین حالا سایت worldometers را باز کنید می‌توانید جمعیت جهان رابه صورت آنلاین ببینید که بیش از هشت میلیارد نفر است. جمعیتی که میزان پراکندگی آن در سطح زمین به طور یکسان نیست. در حال حاضر بسیاری از کشور‌های صنعتی و توسعه یافته با وجود امکانات بیشتر و بهتر میل کمتری به فرزندآوری دارند و حتی در خیلی از مواقع به ازدواج نیز رغبت نشان نمی‌دهند و این می‌تواند پیری را در آینده نزدیک به جمعیت این کشور‌ها تحمیل کند و چرخه اقتصاد را از حرکت بازدارد. به طور مثال کشور‌های اروپایی در سال 1950 حدود 21/7 درصد از جمعیت جهان را در اختیار داشتند که این مقدار در سال 1999 به 12/2 درصد رسید و اگر آهنگ رشد جمعیت در این کشور‌ها به این منوال ادامه داشته باشد طبق پیش‌بینی‌ها در سال 2050 به 7 درصد و در سال 2150 به 5/3 درصد خواهد رسید. حالا دیگر شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» در هیچ جای دنیا کاربردی ندارد و رهبران کشور‌ها با تبلیغات بسیار و وضع قوانین مختلف سعی در تشویق خانواده‌ها به فرزند آوری دارند تا بتوانند چرخه اقتصادشان را همچنان روی پا نگدارند. این سیاست‌ها بسته به فرهنگ و وضعیت اجتماعی کشور‌ها باهم متفاوت است.

سیاست‌های جمعیتی و مشوق‌ها در حوزه آسیای شرقی

چین طی دهه‌های گذشته، پیچیده‌ترین سیاست‌های جمعیتی را نه تنها در قاره پهناور آسیا بلکه در کره خاکی در کشور چین شکل گرفت که عبارتند از سیاست تک فرزندی، دو فرزندی و اینک سه فرزندی. سیاست تک فرزندی قانونی بود که توسط دولت چین اجرا شد و طبق آن بیشتر زوج‌ها در این کشور فقط می‌توانستند یک فرزند داشته‌باشند. هدف از این کار کاهش مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مرتبط با رشد سریع جمعیت کشور بود. این قانون در سال 1979 (1358) معرفی شد. این سیاست، طبق برآورد‌ها از حدود 400 میلیون تولد در چین جلوگیری کرد؛ طرحی که بیشتر با جریمه و مجازات از قبیل اخراج از کار، سقط جنین اجباری و عقیم‌سازی اجرا شد. سیاست تک فرزندی چند پیامد مهم برای جمعیت چین داشت: نرخ باروری را به میزان قابل توجهی کاهش و نسبت جنسیتی را در چین تغییر داد، زیرا مردم ترجیح می‌دادند نوزادان دختر خود را سقط یا رها کنند. این سیاست اجباری دولت به طور رسمی در 2016 (1395) پایان یافت، زیرا قوانین آن به آرامی رنگ باخت تا زوج‌های بیشتری که معیار‌های خاصی را داشتند، بتوانند فرزند دوم داشته باشند. روش‌های مختلفی چه از طریق تشویق و چه از طریق تحریم برای اجرا وجود داشت. برای کسانی که دو فرزند داشتند، مشوق‌های مالی و همچنین فرصت‌های شغلی ترجیحی وجود داشت. برای کسانی که این سیاست را نقض می‌کردند، تنگنا‌ها و محدودیت‌های اقتصادی وجود داشت؛ بنابراین با گذر از سیاست تک فرزندی به دو فرزندی، بستر برای سه فرزندی هموار شد. چرا که به عنوان نمونه در سال 2017 (1396)، نرخ باروری چین 1.7 بود که کمترین نرخ باروری را در جهان داشت. در آن برهه، جمعیت‌شناسان هشدار می‌دادند که چین قبل از اینکه کشوری ثروتمند شود به یک کشور پیر تبدیل خواهد شد و نیروی کار این کشور کاهش می‌یابد. سرانجام در سال 2021 (1400)، چین تصمیم گرفت از سیاست دو فرزندی هم عبور کند و داشتن سه فرزند برای خانواده‌ها را آزاد اعلام کرد. در این راستا، شهر‌های بزرگی همچون «شنژن» سیاست پرداخت پاداش مالی به فرزندان را در دستور کار خود قرار دادند و جایزه‌ای حدود 2 هزار و 800 دلاری برای هر فرزند متولدشده تعیین کردند. بر اساس جوایز پلکانی اعلام‌شده از سوی مسئولان این شهر 17.7 میلیون نفری، هر خانواده با تولد اولین فرزندش 1000 دلار، در صورت تولد دومین فرزند یک هزار و 600 دلار و اگر صاحب سومین فرزند شود، 2 هزار و 800 دلار کمک‌هزینه دریافت می‌کند. این رقم به صورت کمک‌هزینه تا سه سالگی به تدریج به خانواده پرداخت می‌شود و اولین قسط آن هنگام ثبت تولد در ثبت احوال و بقیه اقساط هم به شکل منظم به خانواده پرداخت می‌شود. شهر‌های دیگر چین هم مشوق‌های مالی مختلفی را در این زمینه اعلام کردند. شهر «جینان» دیگر شهر پرجمعیت چین وعده داده به هر نوزاد دوم یا سوم خانواده که در سال جاری میلادی به دنیا بیاید کمک‌هزینه ماهانه در حدود 90 دلار بپردازد. این در حالی است که در برخی دیگر از شهر‌های چین، میزان کمک‌هزینه فرزندآوری به حدود 500 دلار هم رسیده‌است. چند ماه پیش خبرگزاری «رویترز» به نقل از رسانه‌های چینی نوشت که برخی از استان‌های این کشور از این پس به زوج‌ها 30 روز مرخصی با حقوق برای ازدواج اختصاص می‌دهند، شاید این طرح جدید بتواند میانگین زاد و ولد رو به افول در این کشور را بهبود بخشد. طرح مرخصی تشویقی در حالی ارائه می‌شود که پیش از این بیشترین مرخصی مربوط به ازدواج آن هم سه روز بوده است. با همه این مشوق‌ها، اما هزینه‌های بالای مراقبت از کودکان و تحصیل آنها، درآمد کم، شبکه ضعیف امنیت اجتماعی و نابرابری‌های جنسیتی به عنوان عوامل دلسردکننده در فرزندآوری مطرح‌اند؛ بنابراین تخمین زده می‌شود که یک سوم جمعیت چین تا سال 2050 بالای 60 سال سن داشته‌باشند. این بدان معناست که افراد مسن بیشتری محتاج کمک و حمایت فرزندان خود خواهند شد و چین با کمبود نیروی کار مواجه می‌شود. کره جنوبی خبرگزاری «الجزیره» چندی پیش در گزارشی با عنوان «کره جنوبی آنقدر بچه کم دارد که به والدین جدید 10 هزار و 500 دلار پیشنهاد می‌دهد»، نوشت: والدین کره جنوبی با پول نقد مواجه می‌شوند، اما کارشناسان می‌گویند پول به تنهایی نمی‌تواند مشکلات باروری این کشور را برطرف کند. کره جنوبی با پایین‌ترین نرخ زاد و ولد در جهان، با یک فاجعه جمعیتی و اقتصادی رو به رو است. در سال 2022 (1401)، میانگین تعداد نوزادان مورد انتظار برای هر زن کره جنوبی به 0.78 کاهش یافت که از پایین‌ترین رکورد قبلی 0.81 در سال قبل کمتر بود. این در حالی است که تعداد تولد‌های مورد نیاز برای ثابت نگهداشتن جمعیت یک کشور به طور معمول حدود 2.1 است. برای معکوس کردن این روند، دولت کره‌جنوبی در تلاش است تا برای هر کسی که فرزندی به دنیا می‌آورد، پرداخت‌ها و سایر مزایا را فراهم کنند که به آن «پاداش‌های نوزاد» می‌گویند. در کره چنوبی از سال 2022 (1401)، مادران پس از تولد فرزند، 2 میلیون وون (1510 دلار) پول نقد دریافت کرده‌اند که بیشتر از کشور‌های اروپایی از جمله فرانسه است. خانواده‌ها ماهیانه 700 هزار وون (528 دلار) برای نوزادان تا یکسال و 350 هزار وون (264 دلار) در ماه برای نوزادان زیر دو سال دریافت می‌کنند که این پرداخت‌ها در سال 2024 (1403) به ترتیب به 1 میلیون وون (755 دلار) و 500 هزار وون (377 دلار) افزایش می‌یابد. 200 هزار وون دیگر (151 دلار) در ماه برای کودکان تا سن مدرسه ابتدایی ارائه می‌شود. از دیگر مزایای آن می‌توان به هزینه‌های پزشکی برای زنان باردار، درمان ناباروری و خدمات مراقبت از کودک اشاره کرد. در منطقه‌ای در «بوسان» دومین شهر بزرگ کره جنوبی، پاداش جداگانه برای زایمان سه بار یا بیشتر از 500 هزار وون (377 دلار) به 10 میلیون وون (7552 دلار) افزایش یافته‌است. در منطقه روستایی جنوب غربی استان «جئولا جنوبی»، کمک هزینه ماهیانه 600 هزار وون (453 دلار) برای هر کودک به مدت هفت سال - معادل 50.4 میلیون وون (38 هزار دلار) ارائه می‌شود؛ بنابراین می‌بینیم که کره جنوبی طیف گسترده‌ای از مشوق‌های مالی را برای افزایش نرخ زاد و ولد در این کشور ارائه کرده، اما اینکه آیا واریز پول نقد می‌تواند به هر طریقی مشکلات جمعیتی این کشور را کاهش دهد، مشخص نیست. ژاپن ژاپن باوجود برخورداری از سیستم رفاهی و تشویقی جامع برای فرزندآوری، اما یکی از پیرترین کشور‌های جهان به شمار می‌رود. به گفته کارشناسان اگر این روند ادامه داشته‌باشد در سال 3011 (2389) دیگر در ژاپن کودک زیر 15 سالی وجود ندارد. دولت این کشور از زوج‌هایی که می‌خواهند خانواده تشکیل دهند با دادن مرخصی زایمان با حقوق، کمک هزینه ماهیانه مراقبت از کودکان، کمک هزینه زایمان و سایر بسته‌ها حمایت می‌کند. این کمک مالی ماهیانه به والدین مجرد 40 تا 60 هزار ین (288 تا 432 دلار) ارائه می‌دهد. همچنین ژاپن برای بهبود وضعیت هرم جمعیتی در این کشور، قانونی به نام «کودوموتیت» وضع شد که طبق آن، به خانواده‌ها تا رسیدن فرزند به سن 15 سالگی، ماهیانه حقوقی تا 13 هزار ین حدود 93 دلار پرداخت می‌کنند. همچنین پدر و مادر هرکدام می‌توانند با دریافت نصف حقوق خود تا سقف تعیین شده به مرخصی بروند و این درحالی است که بعد از آن می‌توانند بدون هیچ نگرانی به کار قبلی خود بازگردند.

بازیگران خاورمیانه و آفریقا برای فرزندآوری چه برنامه‌هایی دارند؟

از لحاظ شمار بالای نرخ باروری به استثنای افغانستان (در رتبه چهاردهم)، همه 30 کشور برتر جهان در قاره آفریقا قرار دارند. در واقع، تخمین زده می‌شود که آفریقای کنونی 1.4 میلیارد نفری تا سال 2100 (1479) به 2.5 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت. نیجریه در حال حاضر با 6.9 بالاترین نرخ باروری را در جهان به خود اختصاص داده‌است به این معنی که یک زن در این کشور آفریقایی به طور متوسط در طول زندگی خود هفت فرزند خواهد داشت؛ بنابراین نرخ باروری و زاد و ولد در بیشتر کشور‌های این پهنه جغرافیایی بسیار بالاتر از استاندارد جهانی (2.1) است. برخلاف کشور‌های آسیای شرقی یا اروپای غربی و آمریکا که با مشوق‌های مالی و حمایتی سعی در افزایش جمعیت دارند، اما در این پهنه جغرافیایی سیاست یکنواختی اجرا نمی‌شود به عنوان نمونه اگر جمهوری اسلامی ایران در جنوب غربی آسیا با مشوق‌های مختلف از جمله اعطای امتیاز خودرو و واگذاری زمین به خانواده‌ها در سایه قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» و... به دنبال افزایش جمعیت است، ولی در کشوری، چون مصر در شمال آفریقا وضعیت درست برعکس است. تارنمای آمریکایی «المانیتور» چندماه پیش در گزارشی با عنوان «مصر برای کنترل زاد و ولد به خانواده‌ها پول نقد ارائه می‌دهد»، نوشت: دولت مصر در نظر دارد برای جلوگیری از رشد جمعیت، سالانه 1000 پوند مصری (32 دلار) به زنان متاهل دارای دو فرزند یا کمتر به عنوان بخشی از تلاش آن‌ها برای مهار رشد جمعیت بپردازد. این پول نقد در قالب یک برنامه تشویقی که توسط دولت برای کاهش نرخ باروری برای زنان 21 تا 45 ساله پرداخت خواهدشد. هر زن با دو فرزند یا کمتر، زمانی که به 45 سالگی برسد، بر اساس سن خود هنگام پیوستن به طرح، مبلغ انباشته شده را دریافت خواهد کرد. با این حال، زن در صورت به دنیا آوردن فرزند سوم، حق مطالبه هیچ مبلغی نخواهد داشت. این برنامه تشویقی بخشی از پروژه ملی توسعه خانواده مصری است که هدف آن مقابله با افزایش جمعیت از طریق بهبود ویژگی‌های جمعیتی است. مصر با جمعیتی حدود 110 میلیون نفر، پرجمعیت‌ترین کشور در جهان عرب و سومین کشور بزرگ در قاره آفریقا است. بر اساس مطالعه‌ای که توسط «صندوق جمعیت سازمان ملل متحد» انجام شده‌است، نرخ باروری به ازای هر زن در مصر در دهه 1970 (1350) حدود 5.6 تولد بود که سیاست‌های مهار جمعیت در سال 2008 آن را به سه تولدکاهش داد. این روند کاهشی تداوم یافت و در سال‌های 2014 و 2022 (1393 و 1401) به ترتیب شاهد 3.5 و 2.8 تولد از هر مادر بودیم.

سیاست‌های خانواده محور در اروپا و آمریکا

بر اساس گزارشی که چندی پیش وبسایت «صندوق کودکان ملل متحد» (یونیسف) انتشار داد، سوئد، نروژ، ایسلند، استونی و پرتغال بهترین سیاست‌های خانواده محور را در میان 31 کشور ثروتمند ارائه می‌دهند. در این میان سوئیس، یونان، قبرس، بریتانیا و ایرلند پایین‌ترین رتبه را دارند. این گزارش که توسط دفتر تحقیقات یونیسف تهیه شده‌است، کشور‌های «سازمان همکاری اقتصادی و توسعه» (OECD) و «اتحادیه اروپا» (EU) را بر اساس سیاست‌های ملی خانواده‌محور آن‌ها رتبه‌بندی می‌کند. این سیاست‌ها شامل مدت مرخصی والدین با حقوق کامل و خدمات مراقبت از کودکان برای کودکان 0-6 ساله است. لازم به یادآوری است که کشور‌های عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه به طور متوسط 2.34 درصد از تولید ناخالص داخلی را برای مزایای خانواده هزینه می‌کنند. سیاست‌های خانواده‌محور پیوند بین والدین و فرزندانشان را تقویت می‌کند که برای توسعه خانواده‌ها و جوامع منسجم اجتماعی بسیار مهم است. یونیسف از حداقل 6 ماه مرخصی استحقاقی برای والدین و دسترسی همگانی به مراقبت از کودک با کیفیت و مقرون به صرفه از بدو تولد تا ورود کودکان به کلاس اول مدرسه حمایت می‌کند. با نگاهی دقیق‌تر به مرخصی والدین با حقوق کامل در 41 کشور این نکته برداشت می‌شود که استونی طولانی‌ترین مدت مرخصی را با حقوق کامل (85 هفته) به مادران ارائه می‌دهد و پس از آن مجارستان (72 هفته) و بلغارستان (65 هفته) در رده‌های بعدی قرار دارند. ایالات متحده تنها کشوری است که در این تجزیه و تحلیل گنجانده شده و هیچ سیاست ملی برای مرخصی استحقاقی مادران یا پدران ندارد. این گزارش همچنین نشان می‌دهد حتی زمانی که به پدران مرخصی با حقوق پیشنهاد می‌شود، بسیاری از آن‌ها مرخصی نمی‌گیرند. این در حالی است که مرخصی با حقوق به پدران کمک می‌کند تا با نوزادان خود پیوند برقرار کنند؛ به رشد و سلامت نوزاد و کودک کمک کنند و افسردگی مادر را کاهش و برابری جنسیتی را افزایش دهند؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود که در سیاست‌های ملی برای پدران نیز مرخصی با حقوق و تشویقی در نظر گرفته‌شود. افزون بر مرخصی، در کشور‌های اروپایی مشوق‌های مختلف دیگری در نظر گرفته شده‌است که حمایت از خانواده تا 18 سالگی فرزند در ایتالیا، حقوق به مادر تا پنج سالگی فرزند در آلمان، پرداخت هزینه‌ها از پیش از تولد تا هفت سالگی در فرانسه و... چند مورد از این موارد به شمار می‌رود.

مشوق‌ها و بسته‌های تشویقی برای افزایش زاد و ولد در کشور‌های مرفه حوزه اسکاندیناوی چگونه است؟

در سوئد نرخ فرزندآوری نسبت به دیگر کشور‌های اروپایی بالاتر است. این موضوع نتیجه سیاست‌های مطلوب حمایت از خانواده همچون افزایش مرخصی زایمان، بیمه مرخصی زایمان و خدمات نگهداری از کودکان است. سیاست‌های حمایت از خانواده در این کشور بر این اصل استوار است که فرزندآوری مغایرتی با کار زنان ندارد؛ بنابراین مادران پس از زایمان بدون مشکل به کار خود ادامه می‌دهند. در نروژ والدین 47 هفته مرخصی زایمان دریافت می‌کنند و می‌توانند مشاغل پاره‌وقت دریافت کنند. فرزندان 1 تا 5 سال مشمول دریافت یارانه مراقبت‌های دولتی می‌شوند. همچنین برای والدینی که تازه صاحب فرزند شده‌اند نیز مزایایی با هدف تضمین درآمد برای والدین در نظر گرفته می‌شود. در کشور فنلاند خانواده‌ها حمایت‌های مالی نظیر وام بارداری دریافت می‌کنند. مرخصی زایمان مادران نیز از 30 روز قبل از زایمان شروع شده و در طول این دوره کمک هزینه «مادرانه» به مادران پرداخت می‌شود. در کشور دانمارک 52 هفته مرخصی زایمان برای مادران در نظر گرفته می‌شود که این مرخصی با حقوق از چهار هفته قبل از زایمان آغاز می‌شود. پدران نیز 2 هفته مرخصی با حقوق پس از تولد فرزند دریافت می‌کنند. تمام کودکان زیر سن مدرسه می‌توانند از مهدکودک‌های دولتی استفاده کنند که والدین تنها 25 درصد هزینه مهدکودک را می‌پردازند.