شکاف عمیق بین تخصصی‌سازی و ساخت‌وساز
تکنولوژی و صنعت با چنان سرعتی در حال رشد است که جهان را با تحولات بزرگی روبه‌رو کرده است. صنعتی شدن جهان در دنیای امروز امری غیرقابل انکار است.
این تحول به‌طرز چشمگیری در صنعت ساختمان نیز دیده می‌شود. صنعت ساخت‌وساز در سراسر جهان سال‌هاست همگام با رشد تکنولوژی دچار تغییر و تحول شده و بر مسائل کیفی آن همواره نظارت دقیقی می‌شود.
ساختمان‌سازی را می‌توان مادر صنایع دانست؛ بنابراین با توجه به اهمیت ساخت‌وساز در دنیای صنعتی امروز، تخصصی کردن صنعت ساختمان از مهم‌ترین اصولی است که تاثیر قابل‌توجهی بر تامین امنیت ساختمان ها دارد. در سال‌های گذشته، مهارت‌های شغلی در این صنعت هنگام کار به‌دست می‌آمد و در واقع استادکار، شاگردان خود را هنگام کار آموزش می‌داد، اما با صنعتی شدن جوامع، روش‌ها و پیچیدگی‌های خاصی در مهارت‌های ساخت‌وساز لحاظ شده که دیگر آموزش استادشاگردی پاسخگوی آن نیست. در این شرایط، افراد برای تسلط کامل بر شغل خود به آموزش حرفه‌ای نیاز دارند. در صورت نبود آموزش حرفه‌ای و نظارت لازم بر این حیطه، مشکلات امنیتی بسیاری برای شهروندان ایجاد شده که علاوه بر زیان مالی، زیان جانی نیز برای آنها به همراه دارد. صمت در این گزارش، اهمیت تخصص‌سازی در صنعت ساختمان را بررسی کرده است.
سهم اقتصاد کشور از ساخت‌وساز مسکن
توسعه صنعتی ساخت‌وساز، کلید توسعه پایدار است. از آنجایی که ساخت‌وساز، بزرگ‌ترین بخش اقتصاد کشور است؛ بنابراین با تولید صنعتی، نه‌تنها شاخص‌های پایه یعنی منابع، زمان و کیفیت مدیریت می‌شود، بلکه شاخص‌های اساسی مانند ایمنی، پایداری، مصرف بهینه انرژی، ملاحظات زیست‌محیطی، مدیریت بازیافت و کیفیت تحقق می‌یابد.
ایران تاکنون درصد اندکی از حجم کل ساخت‌وسازها را به صنعتی‌سازی اختصاص داده، در حالی‌که این شاخص در کشورهایی مانند ترکیه و مالزی به‌مراتب بیشتر است. فرهنگ‌سازی و حمایت دولت از ساخت صنعتی با آموزش نیروی انسانی و استفاده از فناوری‌های نوین ساختمانی می‌تواند متوسط عمر مفید ساختمان‌ها را در کشور از 15 به 120 سال افزایش دهد.
توسعه صنعتی ساخت‌وساز نیازمند بستر مناسب است. در بخش ساختمان، سالانه 350 میلیون واحد مسکونی در جهان ساخته می‌شود که از این میزان سهم کشور ما حدود 2 درصد است، در حالی‌که یک درصد از جمعیت جهان را داریم. طبق برنامه دولت، در 4 سال آینده باید 4 میلیون واحد مسکونی به ساخته و عرضه شود که از نظر متوسط جهانی، شاخص بسیار خوبی است.
بی‌توجهی به تخصصی‌سازی در صنعت ساختمان
ایمان جهان‌تیغ، کارشناس معماری و شهرسازی درباره موضوع تخصصی‌سازی در ساخت‌وساز به صمت گفت: در حال‌حاضر بحث آموزش نیروی انسانی متخصص در صنعت ساخت‌وساز وجود ندارد و نزدیک به صفر است؛ ازاین‌رو نیروی انسانی که در صنعت ساختمان کشور به کار گرفته‌شده، نه‌تنها کیفیت ساخت پروژه‌ها را افزایش نداده، بلکه از سرعت اجرایی پروژه‌ها به‌شدت کاسته و بحث کیفیت را به‌کلی زیر سوال برده است.
کمبود مهارت‌های نیروی کار، طراحی و ساخت پروژه‌های ساختمانی را با افت محسوسی روبه‌رو می‌کند، چراکه گاه دیده می‌شود برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری‌های یک پروژه به طور تخصصی انجام می‌شود، اما نیروی کار، مهارت و تخصص لازم برای پیشبرد اهداف سازمانی را ندارد؛ در نتیجه سطح کیفی پروژه‌ها به‌شدت کاهش می‌یابد.
ضرورت افزایش همکاری‌ها برای تولید مسکن
جهان‌تیغ با تاکید بر اهمیت استفاده از تکنولوژی و زیرساخت‌های مناسب در صنعت ساختمان به صمت گفت: معمولا لازمه اجرای هر پروژه، برنامه‌ریزی در راستای بکارگیری نیروهای متخصص و استفاده از فناوری‌های روز است، اما چالش اصلی کنترل و بحث نظارت بر این موضوع‌ها باید بررسی شود. در این راستا باید بستر مناسبی برای سازمان نظام مهندسی و شهرداری‌ها، هموار و با نظارت مستمر در ساخت‌وساز، بحث آموزش نیروی انسانی و تخصصی‌سازی پیگیری شود. وقتی فقط اجرایی شدن پروژه‌ها مدنظر باشد، مسلما کیفیت نادیده گرفته می‌شود.
صنعت ساخت‌وساز، یک صنعت مولد و وابسته به بخش‌های گوناگون است که این انسجام زنجیروار باعث شده عملکرد نامناسب یک بخش، بر عملکرد نهایی پروژه‌ها تاثیر منفی بگذارد؛ بنابراین اگر بحث تخصصی‌سازی و آموزش در ساخت‌وساز مطرح می‌شود باید در تمام صنایع ذی‌ربط موردتوجه قرار بگیرد تا نتیجه نهایی رضایت‌بخش باشد.
در حال‌حاضر، وعده ساخت یک میلیون واحد مسکونی در کشور داده شده؛ ازاین‌رو ناظران کیفی به سختی می‌توانند در بخش نظارت درست عمل کنند، چراکه این یک وقفه زمانی در اجرایی شدن پروژه‌های ایجاد کرده و تحقق وعده‌های مسکنی دولت زیر سوال می‌رود. اتفاقی که جنبه‌های کمی ساخت‌وساز را به بحث کیفی اولویت داده است
اکنون روند ساخت وساز نهضت ملی مسکن، تفاوتی با مسکن مهر ندارد و شاید در بهترین حالت، کیفیت مشابهی با مسکن مهر داشته باشد. حتی اگر دولت موفق شود، 4 میلیون واحد مسکونی ظرف مدت 4 سال در کشور بسازد، به نظر نمی‌رسد آن‌طور که باید در این سازه‌ها کیفیت رعایت شود، زیرا سرعت ساخت به هدف اصلی در اجرایی شدن این پروژه تبدیل شده است.
جهان‌تیغ در پایان گفت: دولت باید با همکاری شهرداری‌ها و نهادهای ذی‌ربط به بحث آموزش نیروی انسانی در ساخت‌وساز ورود کنند و با نظارت سازنده بر فعالیت پیمانکاران، گام‌های مثبتی در راستای تخصصی‌سازی بردارد تا مسائل کیفی به اولویت نخست ساختمان‌سازی در کشور تبدیل شود. کشور با افزایش تقاضا در بازار مسکن روبه‌رو شده؛ ازاین‌رو ضرورت دارد در کنار آمارهای کمی، نظارت کیفی هم در ساخت‌وساز رعایت و مسیر توسعه در صنعت ساخت‌وساز هموار شود.
تاثیرات صنعتی‌سازی در ساخت‌وساز
منوچهر خواجه‌دلویی، کارشناس مسکن نیز در این زمینه به صمت گفت: طرح‌های مسکنی دولت جدید، بخشی از تقاضای بازار مسکن را مدیریت خواهد کرد و از سوی دیگر هم پیشرفت‌های وزارت راه و شهرسازی در بخش تامین زمین و تکمیل برخی از پروژه‌های در حال ساخت، بسیار چشمگیر بوده است. این اقدامات برای ساماندهی بازار مسکن موثر خواهند بود، اما در عمل برای اجرایی شدن این سیاست‌ها باید در راستای تخصصی‌سازی و آموزش، گام‌های موثرتری برداشته شود.
خواجه‌دلویی اظهار کرد: نهاده‌های مسکن باید در بحث مصالح ساختمانی، تعیین دستمزدها، صنعتی‌سازی و آموزش نیروی انسانی مدیریت شود تا هزینه تمام‌شده ساخت‌وساز کاهش یابد. همچنین بحث مربوط به نقدینگی باید موردتوجه قرار بگیرد؛ یعنی اگر در مدیریت نقدینگی دولت برنامه‌های کارآمدی داشته باشد و با استفاده از ابزارهای مالی گوناگون از دلالی مسکن فاصله بگیرد، می‌تواند به‌تدریج نقدینگی را به سمت تولید برده و بازار مسکن را کنترل کند.
سیاست اخیر دولت برای ساماندهی بازار مسکن به علت فاصله نرخ ملک به‌عنوان یک کالای سرمایه‌ای با سطح اقتصادی دهک‌های پایین جامعه، نمی‌تواند در کوتاه‌مدت تاثیر زیادی بر بازار مسکن و فروکش کردن التهابات آن بگذارد.
این کارشناس مسکن افزود: موضوع‌هایی که در حال‌حاضر برای بهبود بازار مسکن مطرح می‌شود، آن‌چنان که باید کارساز نیست، بلکه دولت باید سیاست‌هایی را اجرایی کند که برای قشر متوسط رو به پایین، عرضه مدیریت‌شده مسکن را به همراه داشته باشد.
برای ساماندهی بازار اجاره باید نهادهای اجاره‌داری حرفه‌ای در کشور ایجاد شود. البته در حال‌حاضر، وزارت راه و شهرسازی برای اجاره‌داری حرفه‌ای برنامه‌ریزی‌هایی کرده که به‌زودی اجرایی می‌شود. همچنین شهرداری‌ها همانند کشورهای پیشرفته می‌توانند به بخش اجاره‌داری حرفه‌ای ورود کند و به کمک بازار مسکن بیایند.
مدیریت برنامه‌ریزی‌ها
خواجه‌دلویی خاطرنشان کرد: از لحاظ قانونی، کشور هیچ مشکلی برای ساخت مسکن ندارد، زیرا هم قانون حمایت از تولید و عرضه مسکن در کشور (مصوب سال 1387) و هم قانون جهش تولید، توسط مجلس برای بهبود بازار مسکن تصویب شده است. البته درباره قانون نهضت ملی مسکن باید توجه کرد که ساخت یک میلیون واحد در سال صرفا وظیفه دولت نبوده و دولت باید با بسترسازی مناسب در زمینه اقتصادی و زیرساختی، مسیر همواری را برای ساخت‌وساز ایجاد کند.
وی در ادامه گفت: باید توجه داشت که مجلس بیش از 20 هزار میلیارد تومان برای ساخت‌وساز در بافت فرسوده در نظر گرفته، که با برنامه‌ریزی هدفمند می‌تواند تاثیر بسیار مثبتی بر بازار مسکن بگذارد، اما در صورتی که ساخت‌وساز در بافت فرسوده پاسخ بازار را ندهد، دولت باید به فکر توسعه سکونتگاه‌های جدید باشد یا در کلانشهرها، به مسئله ساخت‌وساز به‌صورت حساب شده توجه کند.
روش‌های منسوخ در ساختمان‌سازی
خواجه‌دلویی اظهار کرد: سرعت عملیات اجرایی در بسیاری از برنامه‌ریزی‌های ساختمانی به‌طور عام و ساخت و تولید مسکن به‌صورت خاص، در انتخاب سیستم صنعتی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کند. روش‌های سنتی ساخت ساختمان در کشور، نشان‌دهنده آن است که اغلب این روش‌ها، قادر به اجرای سیستم سازه‌ای ساختمان در مدت زمان‌های کوتاه و باکیفیت مناسب نیستند. از سویی هم، روش‌های نوین ساخت صنعتی قادر هستند زمان اجرای سازه و کل ساختمان را به مقدار قابل‌ملاحظه‌ای نسبت به روش‌های متعارف ساخت‌وساز کاهش دهند. از نکات قابل‌توجه، مسائل مالی این‌گونه پروژه‌هاست. تامین مالی پروژه‌های با روش‌های صنعتی، نیازمند مکانیسمی متفاوت از روش‌های متعارف است. حجم سرمایه‌گذاری اولیه بالا در شروع پروژه‌ها و تخصیص اعتبار موردنیاز طی پروژه، نحوه سرمایه‌گذاری متفاوتی را به پیمانکار ایجاب می‌کند.
خواجه‌دلویی در پایان گفت: دولت در حال‌حاضر تلاش می‌کند با استفاده از قانون جهش تولید، زمین موردنیاز برای ساخت مسکن را تامین کرده و با استفاده از حمایت‌های یارانه‌ای و تسهیلاتی، مسیر همواری برای بخش خصوصی و تعاونی‌های مسکن ایجاد کند تا بازار مسکن در عرضه و تقاضا به تعادل برسد، اما این موارد نباید وزارت راه و شهرسازی را از موضوع آموزش و صنعتی‌سازی در ساخت‌وساز دور نگه دارد.
سخن پایانی
مسلما بی‌توجهی به موضوع آموزش در صنعت مهمی مانند ساختمان، مشکلات متعددی در آینده به‌وجود می‌آورد. اکنون که دولت سیزدهم وعده بزرگی برای ساخت واحدهای مسکونی در کشور داده، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا می‌کند، چراکه صرف ساخت‌وساز بدون توجه به آموزش نیروی انسانی و تخصصی‌سازی، جنبه کیفی خود را از دست می‌دهد. اکنون که وزارت راه و شهرسازی گام‌های بلندی در راستای توسعه تولید مسکن در کشور برداشته باید با همکاری نهادهای ذی‌ربط از ورود پیمانکاران کم‌تخصص که تجربه و دانش کافی ندارند، جلوگیری شود تا ساخت واحدهای بی‌کیفیت در آینده تکرار نشود.