صادرات غیرنفتی ایران و «الگوی نامتقارن» شرکای تجاری
تهران - ایرنا - نگاهی به روابط تجاری ایران طی 17 سال (از 1380 تا 1397) از الگوی خاصی در حوزه صادرات نفتی و غیرنفتی حکایت دارد؛ الگویی نامتقارن از نظر شراکت تجاری که در آن تعداد کمی از کشورها سهم بالا و تعداد زیادی از آنها سهمی بسیار اندک در تجارت با ایران دارند.
انجام صادرات و فروش کالا در بازارهای خارجی ظرایف و حساسیت‌های خاصی دارد که بی‌توجهی به آنها ممکن است روند صادرات را با شکست همراه سازد. تا چند سال قبل، بخش عمده صادرات کشور را نفت و گاز تشکیل می‌داد، اما با تاکیداتی که به‌خصوص از برنامه سوم توسعه اقتصادی بر توسعه صادرات غیرنفتی شده، این موضوع به محور اصلی سیاست توسعه صادرات مبدل شده و سهم آن افزایش یافته‌است.
در همین ارتباط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در بولتنی با عنوان «آسیب‌شناسی صادرات غیرنفتی در ایران» به بررسی روند آن در دوره 17 ساله بین سال‌های 1380 تا 1397 پرداخت.
در این بولتن همچنین از زوایای مختلف آماری، موارد مرتبط با صادرات ازجمله ارزش دلاری و سهم عمده کالاهای صادراتی، طبقه بندی سهم کالاهای صادراتی، شرکای تجاری عمده و تحلیل سهم آنها از تجارت خارجی ایران، ارزآوری کالاهای صادراتی، محاسبه شاخص‌های تمرکز کالاهای صادراتی و سایر موارد نیز تحلیل شده‌است که در ادامه به بخش‌هایی از آن اشاره می‌شود.
مفهوم صادرات و تحلیل وضعیت صادرات کالایی کشور
صادرات کالاهای غیرنفتی که در این تحقیق محصولات پتروشیمی را نیز دربرمی‌گیرد، به‌طور کلی به دو بخش صادرات محصولات سنتی و محصولات صنعتی تقسیم می‌شوند. این مسئله از آن جهت دارای اهمیت است که بخش عمده صادرات کالاهای صنعتی مستلزم سرمایه‌گذاری فراوان و تشکیل سرمایه است و بازاریابی آن با پیچیدگی‌ها و شرایط خاص خود همراه است.
در مقابل اما صادرات کالاهای سنتی به محصولاتی اطلاق می‌شوند که تولید آنها به شیوه کارخانه‌ای نیست و یا به تشکیل سرمایه فراوان نیاز ندارند. اینها شامل محصولات و کالاهای کشاورزی و دامی نظیر انواع میوه‌جات، حیوانات زنده و فراورده‌های آنها، محصولات و مواد معدنی نظیر انواع کانی‌های فلزی و غیرفلزی، سنگهای گرانبها و همچنین محصولات صنایع دستی و خانگی می‌شوند.
بخش دیگری از صادرات، مربوط به صادرات خدمات است. تقریبا 50 درصد از تولید ناخالص داخلی مربوط به بخش خدمات است. صادرات خدمات در سال 1396 قریب به 10.4 میلیارد دلار بود که با در نظر گرفتن رقم 33.3 میلیارد دلاری صادرات کالای غیرنفتی در این سال، حدود 25 درصد کل صادرات غیرنفتی را تشکیل می‌داد.
بررسی روند صادرات غیرنفتی ایران براساس آمارهای ارائه شده ازسوی گمرک کشور نشان می‌دهد از ابتدای اجرای برنامه سوم توسعه تا سال 1390 این صادرات صعودی بوده و با یک وقفه دوساله در سال‌های 1391 و 1392مجددا از سال 1393(به‌استثنای سال 4 139) به روند صعودی خود ادامه داده‌است. براساس این گزارش حجم صادرات غیرنفتی ایران در سال‌های اوج درآمد نفتی کشور از 32 میلیارد دلار فراتر نرفته اما کشور در سال‌های اخیر توفیق‌های بیشتری در تحقق درآمدهای ارزی در این حوزه به‌دست آورده‌است، هرچند اخیرا به دلیل تشدید تحریم‌های اقتصادی صادرات غیرنفتی با کاهش ارزشی مواجه شده‌است.
الگوی نامتقارن شرکای تجاری
صادرات کالاهای غیرنفتی در 17 سال گذشته با رشد سالیانه متوسط 16.2 درصدی از 4.2 میلیارد دلار به 46.8 میلیارد دلار رسیده‌است که بیشترین سهم آن مربوط به گروه محصولات معدنی، محصولات صنایع شیمیایی و مواد پلاستیکی است.
با وجود تلاش دولت‌ها برای افزایش صدور کالاهای صنعتی به بازارهای جهانی، آمارهای ارائه شده درخصوص تجارت خارجی ایران نشان‌دهنده آن است که هنوز بخش عمده‌ای از صادرات غیرنفتی ایران تحت تأثیر نفت قرار دارد و میعانات گازی و محصولات پتروشیمی در صدر فهرست کالاهای غیرنفتی ایران قرار دارند. کالاهای معروف ایران در بازارهای جهانی نیز سالها است که تغییری نکرده و همچنان پسته، زعفران و فرش ایرانی معروفترین کالاهای صادراتی کشور تلقی می‌شوند.
با این حال بسیاری از کارشناسان معتقدند ایران پتانسیل صادرات کالاهای غیرنفتی فراوانی را در خود دارد و با سرمایه‌گذاری و توجه می‌توان برندهای فراوانی را برای کشور در بازارهای جهانی ساخت. ساختار صادراتی یک کشور با گذر از مراحل توسعه‌یافتگی به تدریج متنوع‌تر می‌شود و طی زمان در برخی از بخش‌های اقتصادی تمرکز بیشتر و تنوع کمتری خواهد یافت. بر این اساس متنوع ساختن ساختار تولید یک کشور برای تنوع‌بخشی صادرات و سپس رسیدن به مرحله تخصص صادراتی امری ضروری است.
روند تغییرات بازار هدف نیز حاکی از آن است که به لحاظ تعداد کشورهایی که کالا از ایران وارد کرده‌اند، تغییر محسوسی ایجاد نشده‌است ولی روند کلی آن نزولی است و نشان از آن است که بازار بخشی از کشورها را در این دوره زمانی از دست داده‌ایم. اما بررسی حجم صادرات به هریک از کشورهای طرف تجارت با ایران نشان می‌دهد که تعداد اندکی از کشورها سهم بالایی در صادرات ما دارند و تعداد بسیار زیادی از آنها دارای سهمی اندک هستند.
متأسفانه روند این تغییرات به گونه‌ای است که تعداد کشورهایی که 80 درصد درآمد صادراتی ما را تأمین میکرده‌اند از 23 کشور در سال 1380 به 9کشور در سال 1396 تقلیل یافته‌اند. در سال 1380 یک کشور کمی بیش از 15 درصد از کل صادرات کالایی ایران سهم داشته و حدود 55 درصد صادرات ایران به 9 کشور انجام می‌شده‌است.
الگوی صادرات ما از نظر شرکای تجاری الگوی نامتقارنی است؛ منظور از عدم تقارن، همچنان که اشاره شد تعداد کمی از کشورها سهم بالایی در تجارت ما دارند و تعداد زیادی از آنها سهمی بسیار اندک. همچنین در سال 1397 از میان 147کشور، تنها سه کشور چین، امارات متحده عربی و عراق 54 درصد ارز حاصل از صادرات کالاهای غیرنفتی را عاید کشور ما ساخته‌اند. به عبارت دیگر، در این سال، تنها 2 درصد از کشورهای طرف معامله ما، 54 درصد درآمد ارزی از محل صادرات کالاهای غیرنفتی‌مان را تشکیل داده‌اند.
در مجموع تمرکز نسبتا شدید در بازارهای هدف صادراتی می‌تواند برای کشور یک تهدید تلقی شود. در این بین سهم کشور امارات عربی متحده از واردات کالا از ایران درمجموع نزولی اما سهم کشورهای چین و عراق هر دو صعودی بوده‌اند با این تفاوت که شیب افزایش سهم صادرات ایران به چین تقریبا دو برابر شیب افزایش سهم صادرات به عراق است. برنامه‌ریزی برای حفظ بازار صادراتی و توسعه صادرات کالا و نیز احصای مسائل و مشکلات موجود در سر راه صادرات غیرنفتی، مستلزم شناخت وضعیت موجود امکانات صادراتی از یکسو و مشتریان خارجی ازسوی دیگر است.
*س_برچسب‌ها_س*