عملکرد ضعیف دانشگاه آزاد و وزارت بهداشت در مقابله با سرقت علمی

تناقض قانون پیشگیری و مقابله با تقلب و آیین‌نامه آن باعث ایجاد نهادهایی موازی شد که عملکرد ضعیف در همانندجویی برای مقابله با سوءرفتارهای علمی و عدم یکپارچگی داده‌های علمی را به دنبال داشت.

به گزارش خبرنگار مهر، مجلس شورای اسلامی در سال 1396 قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی را تصویب کرد. تبصره 9 این قانون در مورد لزوم همانندجویی و ثبت پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و پیشنهاده‌های آن‌ها در ایرانداک است. بر اساس این ماده قانونی، حوزه‌های علمیه و همچنین دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی، پژوهشی و فناوری دولتی وغیر دولتی زیر نظر وزارتخانه‌های علوم و بهداشت از جمله دانشگاه‌های علمی کاربری، دانشگاه آزاد، جهاد دانشگاهی، موسسه‌های آموزش عالی غیردولتی غیر انتفاعی موسسه‌های وابسته به دستگاه‌های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی، مؤسسه‌های وابسته به دستگاه‌های اجرایی و دانشگاه فرهنگیان موظفند پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود را که فاقد طبقه‌بندی هستند را در سامانه‌های اطلاعاتی ایرانداک ثبت کرده و فایل تمام‌متن و نتیجه را همانندجویی کنند.

تناقض آشکار قانون و آیین‌نامه اجرایی؛ نقطه شروع موازی‌کاری

در تبصره 9 این قانون دو راهکار کلیدی برای پیشگیری از بدرفتاری علمی وضع شده است. راهکار نخست، همانندجویی و راهکار دوم نیز گردآوری همه‌پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و پیشنهاده‌ها در یک کانون ملی (ایرانداک) برای اثربخشی همانندجویی مدارک علمی بوده است. اما بین متن قانون (مصوب سال 1396) و آیین‌نامه اجرایی آن که در سال 1398 تصویب شد، یک تناقض آشکار وجود داشت. در آیین‌نامه اجرایی این قانون به جای «ایرانداک» به عنوان متولی این امر، لفظ «موسسات هم‌تراز ایرانداک» درج شده بود.

همین موضوع باعث شد برخی نهادها نظیر وزارت بهداشت، دانشگاه آزاد، حوزه علمیه و سایر نهادها، سامانه‌های مشابهت‌یابی موازی ایرانداک ایجاد کنند به تبع آن علاوه بر عملکرد ضعیف در همانندجویی وثبت پارساها و پیشنهاده‌ها، تمهیدات لازم برای انتقال و ثبت اطلاعات در ایرانداک مطابق استانداردها، با مشکل مواجه شد و یکپارچه‌سازی داده‌ها و اطلاعات علمی برای همانندجویی و تجمیع و استانداردسازی واحد آن‌ها با چالش روبرو شود.

برای رفع مشکل تناقض قانون و آیین‌نامه اجرایی، در جلسه 14 اسفند 1401 هیات وزیران، آیین‌نامه اجرایی اصلاح شد ولی یکپارچه نبودن داده‌ها و اطلاعات همانندجویی در کشور حل نشده و همچنان به قوت خود باقی مانده است. حذف عبارت «موسسات هم‌تراز» در هیات وزیران سبب شده یکپارچگی و تمرکز داده و اطلاعات ملی کشور در ایرانداک مطابق قانون حفظ شود ولی حذف این عبارت به معنای حذف و انحلال موسسات مشابهی که با آیین‌نامه قبلی تاسیس شده بودند، نیست.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی این چالش و عدم یکپارچگی داده و اطلاعات علمی کشور پرداخته است.

در سال 1402 نیز مرکز پژوهش‌های یک گزارش نظارتی در خصوص قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی تهیه کرد و در این گزارش به عملکرد دستگاه‌های اصلی حوزه آموزش عالی در اجرای این قانون پرداخت. بررسی عملکرد این دستگاه‌ها از سال 1396 تا 1400 نشان داده بود که وزارت علوم، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی وابسته به آن عملکرد بهتری نسبت به وزارت بهداشت، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی وابسته به آن در اجرای قانون هم در بخش پیشگیری و هم در بخش مقابله با تقلب داشتند. همچنین بیش از 90 درصد آثار علمی متقلبانه کشف شده مربوط به دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی غیر دولتی بوده است.

گزیده عملکرد همانندجویی پارسا، پیشنهاده و مقاله در سال تحصیلی 1402-1401

در سال تحصیلی 1402-1401 نزدیک به 46 هزار استاد و 481 هزار دانشجوی عضو سامانه همانندجو از 755 موسسه، بیش از 175 هزار درخواست همانندجویی داشته‌اند.

عملکرد دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی دولتی و غیر دولتی در سال تحصیلی 1402-1401 در همانندجویی پارسا و پیشنهاده در جدول زیر آمده است.

در سال تحصیلی 1402-1401 به طور کلی 512 موسسه، بیش از 104 هزار پارسا و 458 موسسه نزدیک به 100 هزار پیشنهاده را در سامانه ثبت کرده‌اند.

عملکرد دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی دولتی و غیر دولتی در سال تحصیلی 1402-1401 در ثبت پارسا و پیشنهاده بر اساس وابستگی سازمانی آن ها در جدول زیر آمده است.

بر اساس این داده‌ها؛ وزارت بهداشت، دانشگاه آزاد و حوزه علمیه در موضوع همانندجویی و ثبت پارسا و پیشنهاده، پایین‌ترین عملکرد را در سال تحصیلی 1402-1401 داشته‌اند.

چالش‌های اجرای تبصره 9 قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی

چالش‌های اجرای این قانون، شامل چالش‌های قانونی و چالش‌های فنی - اجرایی همانندجویی و ثبت است.

در چالش‌های قانونی، مواردی همچون مغایرت آیین‌نامه اجرایی اولیه با متن قانون و ایجاد نهادهای موازی مشابهت‌یابی و عدم وجود ضمانت اجرا در قانون، مشکلاتی را در اجرای تبصره 9 قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی ایجاد کرده‌اند.

ایجاد نهادهای موازی و از بین رفتن یکپارچگی داده‌ها

همان‌طور که پیش از این نیز مطرح شد، هیئت‌وزیران در تاریخ 14 اسفند 1401 طی صورتجلسه شماره 235240 با حذف لفظ «همتراز آن (حسب مورد)» در آیین‌نامه اجرایی مذکور موافقت کرده، اما با وجود اصلاح آیین‌نامه اجرایی و اینکه ایرانداک از سال 1347 مسئولیت گردآوری، سازماندهی و اشاعه پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را برعهده داشته است، وجود این تعریف مغایر با قانون در آیین‌نامه اجرایی سال 1398 باعث شد که نهادهای دیگر ادعا کنند که دارای ساختار سازمانی، سامانه و پایگاه داده‌ای همانند ایرانداک برای انجام همانندجویی هستند و می‌توانند همانندجویی و ثبت را در نهاد خود و نه در «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران «انجام دهند. این امر منجر به پراکندگی مدارک در کشور و در سازمان‌های گوناگون شده و کار همانندجویی را ناقص کرده است.

سازمان‌هایی مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) وابسته به حوزه علمیه قم، دانشگاه آزاد اسلامی و وزارت بهداشت؛ همگی با هزینه‌کرد بودجه و اموال عمومی کشور درحال مشابهت‌یابی برای آثار علمی خود هستند.

وجود این مشکل و نهادهای متعدد برای همانندجویی، علاوه‌بر ایجاد مشکلات ناشی از عدم دقت در مشابهت‌یابی و همچنین عدم تحقق قانون، موجب عدم دقت و یکپارچگی در حفظ، پروتکل‌های انتشار، قواعد مشابهت‌یابی متفاوت و تفرق در این امر مهم می‌شود.

یکی دیگر از مغایرت‌ها در متن قانون و آیین‌نامه اجرایی در بند 2 ماده 6 آیین‌نامه اجرایی است. در این بخش آمده است: «کلیه رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها قبل از دفاع باید در ایرانداک مشابهت‌یابی شود...» در این بند از آیین‌نامه، همانندجویی «پیشنهاده‌ها» دیده نشده که در مغایرت با تبصره 9 این قانون است.

همچنین در تبصره «1» ماده 6 آیین‌نامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی آمده است: «مؤسسات وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظفند اطلاعات موضوع این ماده را در سامانه این وزارتخانه ثبت و مشابهت‌یابی کنند. وزارت یاد شده موظف است تمهیدات لازم را برای انتقال و ثبت اطلاعات در ایرانداک مطابق استانداردهای ایرانداک اتخاذ کند». هرچند این تبصره مغایر با شمول ایرانداک در قانون است، ولی همین تبصره نیز تاکنون انجام نشده است.

نبود ضمانت اجرا در قانون

در مواد قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی، به‌ویژه تبصره 9 و همچنین در بند 3 ماده 6 آیین‌نامه اجرایی قانون، موارد الزام‌آوری درخصوص ثبت و تایید همانندجویی پیشنهاده و پایان‌نامه‌ها برای تمامی موسسات علمی از جمله حوزه‌های علمیه و... بیان شده است. اما ضمانت اجرایی برای تخلف از این مواد وجود ندارد. به همین دلیل برای تخلف از این احکام هزینه‌ای تعیین نشده است و عدم تعیین ضمانت اجرا به تبع موجب عدم اجرای صحیح قوانین خواهد شد.

نیاز به استفاده از ظرفیت هوش مصنوعی برای غلبه بر چالش‌های اجرای قانون

چالش‌های فنی - اجرایی همانندجویی و ثبت دسته دیگری از چالش‌ها هستند که اجرای قانون پیشگیری و مقابله با تقلب را با مشکل مواجه کرده‌اند. یکی از چالش‌های فنی - اجرایی همانندجویی و ثبت، نیاز به پالایش و سازمان‌دهی داده‌هاست.

داده‌هایی که در ایرانداک ثبت می‌شوند، نیاز به پالایش و سازماندهی دارند. بدون پالایش و سازماندهی، بازیابی اطلاعات به‌درستی انجام نمی‌شود. برای مثال، آوانگاری فارسی برای واژه انگلیسی‌زبان «Covid-19» در مدارک ثبت شده در ایرانداک، دست‌کم می‌تواند 20 گونه نوشته شود. همین چالش برای نام‌ها (سازمان‌ها، استان‌ها، شهرها، کوه‌ها، رودها، مشاهیر و مشابه آن‌ها) هم مطرح خواهد بود. واژه‌نامه‌ها، اصطلاح‌نامه‌ها و هستان‌شناسی‌ها از دیگر نیازمندی‌های سازماندهی و بازیابی اطلاعات هستند.

ایرانداک صرفاً از روش‌های کاراکتری و کلمه به کلمه برای مشابهت‌سنجی استفاده می‌کند. در صورتی که برای مشابهت‌سنجی نیاز است از روش‌های معنایی نیز استفاده شود. برای مثال «توانا بود هر که دانا بود» اگر به‌صورت «هر کسی که دانایی دارد توانایی نیز دارد» نوشته شود، تقلب یا کپی بودن آن توسط سامانه ایرانداک قابل تشخیص نیست. شایان ذکر است موارد مذکور به نیروی انسانی برای انجام، تخصیص بودجه برای برون‌سپاری و استفاده از ظرفیت‌های جدید فناوری مانند هوش مصنوعی برای تشخیص هم‌معنایی نیاز دارند.

موضوع دیگر نیاز به به‌روزرسانی دائم سامانه‌ها است. سامانه‌های همانندجو و ثبت و سامانه‌های پشتیبان و ارزش‌افزوده آن ها نیاز به به‌روزرسانی مداوم دارند. فناوری اطلاعات به‌سرعت در حال پیشرفت است و کارکرد درست سامانه‌ها و پاسخ به نیازهای کاربران نیز به همراهی دائم آن‌ها با فناوری‌های روز بستگی دارد. به‌روزرسانی سامانه‌ها نیاز به نیروی انسانی برای انجام و یا بودجه برای برون‌سپاری و استفاده از ظرفیت‌های جدید فناوری مانند هوش مصنوعی برای فراگیر بودن دارد.

دلایل موازی‌کاری در همانندجویی در نهادهای مختلف

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی (پایگاه نور) در حوزه علمیه مشابهت‌یابی اسناد علمی حوزوی را در سامانه‌ای تحت عنوان «سمیم نور: سامانه مشابهت‌یاب» انجام می‌دهد.

در وزارت بهداشت نیز تقریباً کلیه وظایف محوله ایرانداک در سامانه پژوهشیار و سامانه‌های مرتبط صورت می‌گیرد. در حال حاضر تمامی طرح‌های تحقیقاتی و پایان‌نامه‌های دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور از مرحله ثبت پروپوزال تا داوری و در نهایت گزارش نهایی ثبت در سامانه مدیریت پژوهشی دانشگاه انجام می‌شود. همچنین سامانه جامع طرح‌های تحقیقاتی و پایان‌نامه‌های علم پزشکی کشور نیز راه‌اندازی شده که در آن اطلاعات تمامی طرح‌های مصوب، درحال اجرا و خاتمه‌یافته از سال 1395 وجود دارد.

نزدیک به 40 درصد از دستاوردهای علمی در کشور مربوط به دانشجویان دانشگاه آزاد است. دانشگاه آزاد نیز از 1397 اقدام به راه‌اندازی سامانه جامع مدیریت اطلاعات و فرآیندهای پژوهشی (پژوهشیار) کرده است و تاکنون 400 هزار دانشجوی دانشگاه آزاد پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود را در آن بارگذاری کرده‌اند.

مشابهت‌یابی در سامانه‌های موازی به صورت ناقص انجام می‌شود

هر یک از این نهادهای موازی استدلال‌هایی را برای اقدام خود مطرح کرده‌اند و مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود، استدلال‌های سازمان‌های موازی را مورد بررسی قرار داده است. در این گزارش عنوان شده که در این سازمان‌ها مشابهت‌یابی به صورت موازی اما با پایگاه اطلاعات ناقص در این سازمان‌ها در حال انجام است.

ایرانداک نیز باید نواقص خود را رفع کند

در این گزارش عنوان شده است که با وجود این‌که مهم ترین مشکل قانونی در حال حاضر در این زمینه؛ نبود پایگاه جامع داده در مشابهت‌یابی و جلوگیری از تقلب است؛ اما طبق بررسی‌ها و جلسات برگزارشده، سامانه مشابهت‌یابی ایرانداک به عنوان بزرگ‌ترین پایگاه داده در این حوزه، خود نیز دارای نقص‌هایی است که نیاز است هرچه سریع‌تر آن‌ها را برطرف کند.

نقص‌هایی نظیر «عدم وجود امکانات مختص هر سازمان»، «مشکل مشابهت‌یابی در سندهای منتشر شده بر بستر وب» و «عدم استفاده از مشابهت‌سنجی‌های معنایی» مشکلاتی هستند که در حال حاضر در ایرانداک وجود دارد و باید برطرف شوند.

پیشنهادهای سیاستی برای یکپارچه‌سازی داده‌های علمی

در این گزارش برای جلوگیری از بدرفتاری‌های علمی و همچنین یکپارچه‌سازی و تجمیع داده‌های علمی کشور، پیشنهادهای سیاستی ارائه شده است:

- در راستای مصوبه هیات‌وزیران در تاریخ 14 اسفند 1401 در خصوص حذف لفظ «هم‌تراز آن (حسب مورد)»، پیشنهاد می‌وشد عبارت ذیل به صورت صریح در اصلاحیه این مصوبه به تصویب هیات‌وزیران برسد: «همه سامانه‌های مشابهت‌یاب در پایگاه داده و اطلاعات علمی ایرانداک تجمیع گردد و هیچ موسسه علمی اجازه مشابهت‌یابی اسناد علمی خود را به طور مجزا و مستقل از ایرانداک ندارد».

- ایجاد وب‌سرویس‌های متعدد و متنوع از ایرانداک برای سازمان‌ها، نهادها و موسسات علمی، متناسب با نیازهای خاص سازمان‌های مخاطب، بدین صورت که دانشجویان هر موسسه علمی در وب‌سایت موسسه خود فرآیند مشابهت‌یابی را انجام می‌دهد، اما استعلام مشابهت‌یابی صرفاً از پایگاه داده و اطلاعات ایرانداک صورت گیرد.

- ایجاد ضمانت اجرایی در تبصره 9 قانون اصلاح قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب سال 1396 جهت مقابله و مجازات متخلفین.

- به‌منظور یکپارچه‌سازی، مدیریت بر نحوه نگاهداری، بهبود امنیت، ساماندهی و انسجام‌بخشی به تبادل داده و اطلاعات علمی کشور به تبع مشابهت‌یابی کارآمدتر، پایگاه موجود در پژوهشگاه ایرانداک به‌عنوان یکی از پایگاه‌های داده و اطلاعات پایه، موضوع ماده (10) قانون مدیریت داده و اطلاعات ملی با تولی‌گری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اضافه شود.

- ارتقای زیرساخت‌های موجود در ایرانداک جهت مقابله با بدرفتاری‌های علمی.

- اجرای ماده (19) قانون ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله با فساد جهت انتشار تمامی پژوهش‌هایی که با بودجه عمومی انجام گرفته‌اند، توسط ایرانداک در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) بلافاصله پس از ثبت در سامانه.

- به‌روزرسانی و ارتقای سامانه مشابهت‌یاب پژوهشگاه ایرانداک جهت پوشش محتوای موجود در بستر اینترنت و استفاده از روش‌های هوشمند مشابهت‌یابی معنایی و استفاده از هوش مصنوعی.