فرود یک فراز

مطالعه فیلم به مثابه یک اثر هنری از دو جنبه قابل بررسی است؛ یکی، از منظر مطالعات زیباشناختی که ریشه در فلسفه و کارهای متاخرینی چون افلاطون و ارسطو و هگل دارد؛ و آن دیگری بررسی از منظر جامعه شناختی است. بررسی فیلم در معنای دوم بدین معناست که سعی شود هم ارزی و ارتباط بین ساختار و محتوای اثر با ساختارهای عینی و واقعیات اجتماعی محیطی که اثر در آن به وجود آمده یا هنرمند در آن زیسته، کشف شود. با وجود اینکه جامعه شناسی فیلم خیلی نوظهور نیست، اما بسیار مهجور مانده و توسعه چندانی پیدا نکرده و تا حدی هنوز وابسته به جامعه‌شناسی ادبیات است.

«جانت ولف» پژوهشگر جامعه‌شناسی هنر، معتقد است «برای درک آثار هنری، کافی است شرایط اقتصادی و اجتماعی را که اثر هنری در آن متولد شده بشناسیم». از سوی دیگر بررسی برخی از آثار هنری ما را به این مهم رهنمون می‌سازند که شرایط و اوضاع اجتماعی در گذشته و امروز چگونه است.

یکی از برجسته‌ترین مصادیق این تاثیر و تاثرهای آثار هنری، شرایط اجتماعی، سینما و فیلمسازی است. در این معنا، چنانچه فیلم‌های سینمایی نتیجه اوضاع و احوال زمانه‌شان هستند، خود نیز انعکاس دوره‌های تاریخی مشخص خویش‌اند و حتی آن را تغییر می‌دهند.

سینمای دهه 90

سینما در دهه 90 با امیدهای فراوانی شروع به کار کرد. اگرچه بسیاری از فیلمسازان در ابتدای این دهه نارضایتی و گلایه‌هایی از باب مشکلات کسب پروانه ساخت و اکران، ممیزی‌های گسترده و تعدد فیلم‌های توقیفی در برزخ بلاتکلیفی داشتند، اما از سویی به تغییر دولت امیدوار و تغییر رویکردها و سیاست‌ها را، راه حل نویدبخش برای خروج خویش از شرایط نابسامان دوره قبل می‌دیدند. امیدواری‌ای که البته دور از انتظار نبود و بخشی از آمال و انتظارت سینماگران در این دهه (90) به حقیقت پیوست.

در این دهه، پس از سپری شدن عمر دولت قبلی که همراه با مشکلاتی (اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی) به ویژه برای سینماگران بود و تیغ سانسور بیان دغدغه‌مندی‌ها را دشوار ساخته بود، فرصت آن پیش آمد تا از این مشکلات که تازه نبودند، اما به تازگی مجال بیان یافته بودند، صحبت شود.

بر همین اساس می‌بینیم که در دهه 90، توجه به مسائل و معضلات اجتماعی و تکرر بیان این موضوعات شدت بسیار می‌گیرد و سینمای ایران به‌ویژه در نیمه اول این دهه، یکسره در حلقه تکرار و بازتکرار مسائل اجتماعی، خانوادگی و فرهنگی می‌چرخد.

«زندگی خصوصی» ساخته سال 1390؛ چهار فیلم: «هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند»، «به خاطر پونه»، «حوض نقاشی»، «دهلیز»، ساخته شده در سال1391؛ «آرایش غلیظ» و «خط ویژه» محصول سال 1392، «پدر آن دیگری» محصول سال 1393؛ «فروشنده»، «بارکد»، «لانتوری» و «ابد و یک روز» تولید سال 1394 از جمله فیلم هایی هستند که در نیمه اول دهه 90 ساخته شدند و بعضا حواشی و جریان های خاص خود را داشتند.

این فیلم ها تلاش کردند مباحث اجتماعی را مقداری صریح‌تر و بی‌واسطه‌تر بیان کنند. صحبت از شکستن تابوهایی چون سکوت پس از تجاوز، زمینه‌هایی که می‌توان خیانت در زندگی زناشویی را در آن دنبال کرد، بحث پولشویی و فساد اقتصادی، نارسائی‌های قانونی و سوءاستفاده‌های برخی از مسوولین، به تصویر کشیدن تفاوت‌های زندگی شخصی برخی مقام‌های عالی رتبه و... مضمون برخی از این فیلم‌ها بود که توجه مخاطبان و مردم را برانگیخت.

کار تحسین برانگیز «سعید روستایی»، فیلم سینمایی «ابدویک روز» هم محصول همین برهه از تاریخ سینمایی کشور است. سوژه ناتمام اما کلیشه شده اعتیاد، در جلوی دوربین سعید روستایی به خوبی ساخته و پرداخته شد و بخشی از زندگی درصد نه چندان کوچک جامعه را به تصویر کشید. این فیلم تبدیل به یکی از بهترین آثار سینمایی سال و حتی از نظر برخی منتقدان، تاریخ سینمای ایران شد.

از سوی دیگر در این دوره و در همین نیمه اول دهه 90، تولیدات باکیفیت و برجسته‌ای چون «شیار 143» (محمدحسین مهدویان:92)، «بادیگارد» (ابراهیم حاتمی کیا:94) و «ایستاده در غبار» (محمدحسین مهدویان:94) تولید شدند که برای سینمای دفاع مقدس یک حرکت روبه جلو و موثر محسوب می‌شدند.

فرود یک فراز

فراز سینمای ایران که در اوایل دهه 90 شروع شده بود و تا نیمه‌های آن ادامه داشت، استمرار نداشت و کم کم رو به فرود رفت. پس از نوسانات اقتصادی، شدت یافتن تحریم‌ها و فروکش کردن امیدهایی که نسب به دولت جدید و روی کار آمدن اصلاح طلبان وجود داشت، در نیمه دوم دهه 90 سینمای ایران به سمت نوعی از روزمرگی رفت و از پیشرفت تا حدودی فاصله گرفت. چنانچه در این دوره عمده فیلم‌ها به سمت هدف‌گرفتن گیشه می‌روند و لزوما اهداف، معانی و دغدغه‌مندی‌هایی که پیش از این مطرح بود، برای آنها محلی از اعراب ندارند. برجسته شدن هدف تسخیر گیشه و بالابردن فروش در این دوره انگیزه‌ای می‌شود تا بازیگران، فیلمسازان و تهیه‌کنندگانی که پیش از این رویکردهای متفاوتی داشتند، به یکباره تغییر مسیر داده و با این جریان همراه شوند. موضوعی که باعث می‌شود بخش بزرگی از فیلم‌های ساخته شده در نیمه دوم دهه نود و به ویژه کمدی‌های پرفروش، هدفی جز گیشه را دنبال نکنند.

نگاهی به فیلم‌های پرفروش در سال‌های اخیر (به ویژه در نیمه دوم دهه 90) مضمون و محتوای آنها و رقم فروششان، تاییدی بر این نکته است. فیلم‌هایی چون: «خوب، بد، جلف» (پیمان قاسم خانی:1394) با فروش 16,288,488,000 تومان، «آینه بغل» (منوچهر هادی:1396)، با فروش 20,497,295,000 تومان، «نهنگ عنبر 2» (سامان مقدم:1395) با فروش 20,944,044,000 تومان، «گشت ارشاد» (سعید سهیلی:1395) با فروش 19,781,344,000 تومان، «هزارپا» (ابوالحسن داوودی:96) با فروش 38,048,151,000 تومان، «مطرب» (مصطفی کیایی:1397) با فروش 30,005,250,000 تومان، «تگزاس2» (مسعود اطیابی:1397) با فروش 25,074,861,000 تومان، «رحمان 1400» (منوچهر هادی:1397) با فروش 22,542,218,000 تومان، نشان از صرف هدف گیری گیشه و دنباله روی از فروش بساز و بفروش داشته اند.

توقیف‌هایی که رفع شد

در انتهای باید به این نکته اشاره کرد که بازگشایی خانه سینما و صدور پروانه نمایش برای برخی فیلم‌های توقیف شده (در خود دهه 90 و یا دهه 80) از جمله اقدامات مثبت در دولت یازدهم و دوازدهم در دهه 90 بوده است. برخی از مهمترین این فیلم‌های توقیفی که اجازه اکران گرفته اند و در این دهه اکران شده‌اند عبارتند از:

خانه دختر به کارگردانی شهرام شاه حسینی تولید سال 93 اکران شده در سال 96 خانه پدری به کارگردانی کیانوش عیاری تولید سال 89 اکران شده در سال 93

خواب تلخ به کارگردانی محسن امیریوسفی تولید سال 82 اکران شده در سال 94

آشغال های دوست داشتنی به کارگردانی محسن امیریوسفی تولید سال 91 اکران شده در سال 97

پارادایس به کارگردانی علی عطشانی تولید سال 93 اکران شده در سال 97 نقش نگار به کارگردانی علی عطشانی تولید سال 92 اکران شده در سال 94

پریناز به کارگردانی بهرام بهرامیان تولید سال 89 اکران شده در سال 96

عصبانی نیستم به کارگردانی رضا درمیشیان تولید سال 92 اکران شده در سال 97

مادر قلب اتمی به کارگردانی علی احمدزاده تولید سال 93 اکران شده در سال 96

سه بیگانه به کارگردانی مهدی مظلومی تولید سال 93 اکران شده در سال 95

دونده زمین به کارگردانی کمال تبریزی تولید سال 89 اکران شده در سال 95

از رئیس جمهور پاداش نگیرید به کارگردانی کمال تبریزی تولید سال 87 اکران شده در سال 94

زادبوم به کارگردانی ابوالحسن داودی تولید سال 87 اکران شده در سال 96

پرویز به کارگردانی مجید برزگر تولید سال 91 اکران شده در سال 93

پوسته به کارگردانی مصطفی آل‌احمد تولید سال 87 اکران شده در سال 93

قصه‌ها به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد تولید سال 90 اکران شده در سال 94

آمین خواهیم گفت به کارگردانی سامان سالور تولید سال 89 اکران شده در سال 94

در نهایت لازم به یادآوری است که هیچ رسانه، سینما و فیلمی در خلا و مجزا از شرایط اجتماعی و محیط فرهنگی خویش ساخته نمی‌شود و حتما حامل خط‌مشی‌ها و سیاست‌هایی است که تحت تاثیر سازندگان یا تهیه کننده‌گانش بدان‌ها پرداخته شده؛ به همین دلیل مطالعات سینما و فیلم می‌تواند آیینه‌ای از روزگار و احوال زمانه‌اش باشد. دهه 90 در تاریخ سینمای ایران یکی از دوران‌هایی است که به خوبی می‌توان تاثیر و تاثرات شرایط سیاسی و اجتماعی را بر کیفیت و شکل تولیداتش مشاهده و خط تغییرات را دنبال کرد. دهه‌ای که تا نیمه آن کاملا جدی، دردمند و دغدغه‌مند است، اما از نیمه دیگرش به مسیر دیگری می‌رود و لزوما دنبال تغییر و جایگزینی چیزی با چیز دیگر نیست.

منابع

تحلیل جامعه شناختی روند شکل‌گیری و تحول جریان موج نو سینمای ایران (1357-1348) علی صادقی، فیروز راد

بررسی مؤلفه‌های سبک زندگی در فیلم‌های سینمایی دهه 60، 70 و 80 سینمای ایران؛ محمدرضا رسولی و غزال بی بک آبادی، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال هفتم شماره 25، زمستان 1390

مجله 24، همشهری، سینما و تلویزیون، شماره 55، مهرماه 1389، شماره شابک:1725-5788، تاریخچه ممیزی سینما در ایران / فیلم، کاغذ، قیچی، نویسنده احسان رضایی، صفحه 32 تا 34.

تاریخ سینمای ایران (از آغاز تا سال 1357) نوشته مسعود مهرابی، نشر نظر

• سازمان سینمایی و امور سمعی و بصری
• خانه سینما
• فروش فیلم ها
• فیلم سینمایی
• بنیاد سینمایی فارابی
• سینما