محمد جواد ظریف؛ کنج دنج آقای شماره 10 (+ فیلم)

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - ویدیویی که محمد جواد ظریف از اتاق اشتراکی خود با یک استاد دیگر در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران، منتشر کرده (و به گفته وزیر خارجه حالا پیشین ایران، قرار نبوده به صورت عمومی نشر یابد) اسباب تأسف برخی و طرح این پرسش شده که چرا با سرمایه‌های خود چنین می‌کنیم؟ متقابلا گفته خواهد شد به زندان و تبعید و حصر که نرفته و مانند دوران احمدی‌نژاد ناگهان و توأم با بی‌توجهی هم نبوده بلکه به دانشگاه بازگشته است. 8 سال وزیر بوده و حالا به کار و زندگی خود بازمی‌گردد.

دکتر مجید تفرشی - سند پزوه ایرانی مقیم لندن - می‌گفت در پایان یک کنفرانس به باجه تاکسی مراجعه کردم تا تاکسی بگیرم. دیدم پشت سر من جک استرا وزیر خارجه پیشین بریتانیا ایستاده و او هم منتظر تاکسی است.

متأسفان اما از زاویه‌ای دیگر می‌گویند. نه به خاطر وزارت که به سبب برجام و این که اگر برجام به سود ماست و باید احیا شود چرا معمار آن در کنار نظاره کند و اگر به زیان ماست یا احیا شدنی نیست چرا تکلیف را روشن نمی‌کنیم؟ این ویدیو نشان می‌دهد مردی که 8 سال اقصا نقاط گیتی را درمی‌نوردید تا وصل کند، تحریمی را بردارد یا توافقی حاصل شود یا برای احیای برجام پس از خروج ترامپ بکوشد حالا باید با کتاب و مجلات دیپلماتیک سرگرم باشد و خود البته یک بار گفته بود جز کار دیپلماسی و دانشگاهی فن و حرفه‌ای نمی‌داند. ظریف البته چه بسا می‌توانست رییس جمهوری شود منتها وقتی دید نگاه به برجام و احیای برجام پس از بلایی که ترامپ بر سر ان آورد در سطح کلان تغییر کرده به صحنه نیامد هر چند که با اتفاقی که برای علی لاریجانی رخ داد روشن است که اگر نامزد هم می‌شد تأیید نمی‌شد و با ادبیات شورای نگهبان «صلاحیت او احراز نمی شد». چرا؟ چون قابلیت رأی‌آوری داشت! با این همه واقغپعیت این است که محمد جواد ظریف نسبت به غالب اسلاف خود - شمار دیگری از وزیران خارجه جمهوری اسلامی ایران - از حیث امکان ادامه فعالیت در داخل بخت‌یارتر است. برای توضیح این گزاره سراغ 9 نام قبل از او می‌رویم که حالا قابی شده اند بر دیوار تالار وزارت خارجه. اولین وزیر خارجه بعد از انقلاب، دکتر کریم سنجابی دبیر کل جبهه ملی ایران بود که پس از دو ماه استعفا کرد. او سه سال بعد و در پی حذف نیروهای ملی، به صورت مخفیانه از ایران خارج شد. (در سال 1374 درگذشت). دومین، دکتر ابراهیم یزدی است که 7 ماه وزیر خارجه بود و پس از آن نماینده مجلس شورای اسلامی و مدتی مدیر کیهان و از سال 1363 به بعد به منتقد حاکمیت تبدیل شد. روابط نزدیک او با امام خمینی مانع برخورد قضایی به رغم مخالفت صریح با ادامه جنگ با عراق بود و پس از امام نیز به نسبت تحمل می‌شدند اما در وقایع سال 88 سر و کار او هم به زندان افتاد.(در سال 1396 درست در چنین روزهایی درگذشت. دکتر یزدی البته برای درمان به خارج می رفت و کوچ نکرد اما مرگ او در ترکیه اتفاق افتاد) سومین وزیر خارجه، همراه دیگر امام، ابوالحسن بنی‌صدر بود که از جانب شورای انقلاب مسؤولیت وزارت خارجه و وزارت اقتصاد را تؤامان بر عهده گرفت اما دومی را ترجیح داد و با سه ایده بخشودگی بهره‌های بانکی، ادغام بانک های خصوصی بلا تکلیف و تشکیل بانک‌های جدید برای حفظ سپرده‌های مردم و وام 300 هزار تومانی مسکن با 30 هزار تومان سپرده اولیه در روزگاری که در منطقه ونک خانه هر متر مربع 5 هزار تومان بود به سوی ریاست جمهوری خیز برداشت و موفق شد. او اکنون در 88 سالگی، چهلمین سال اقامت مجدد در پاریس را هم پشت سر گذاشته و اگرچه به عنوان اولین رییس جمهوری ایران شناخته می‌شود اما سومین وزیر خارجه جمهوری اسلامی هم بوده است. چهارمین صادق قطب‌زاده بود که بد فرجام ترین است چون سه سال بعد با حکم رییس دادگاه انقلاب ارتش - محمدی ری شهری- اعدام شد. طی 30 سال و در فاصله 1333 تا 1363، سه وزیر خارجه ایران اعدام شده‌اند: دکتر سید حسین فاطمی، دکتر عباس‌علی خلعت‌بری و صادق قطب زاده. پس از قطب زاده و در دولت شهید رجایی، عملا وزیر خارجه نداشتیم و نخست وزیر (رجایی) خود سرپرست وزارت خارجه بود و چون فرصت نداشت به بهزاد نبوی سپرد و با تسامح شاید بتوان او را در نقش وزیر خارجه دانست کما این که مذاکرات الجزایر برای آزادی گروگان های آمریکایی بر عهده او و احمد عزیزی بود. سر و کار بهزاد هم پس از 88 به زندان افتاد و چند سال در زندان بود. در نظامی که به خاطر تأسیس آن زندان‌های رژیم قبل را تحمل کرده بود. با عزل بنی‌صدر از ریاست جمهوری، وزیر خارجه جدید با توافق شورای موقت ریاست جمهوری و نخست وزیر به مجلس شورای اسلامی معرفی شد که کسی نبود جز سردبیر روزنامه جمهوری اسلامی: میر حسین موسوی.

دوران وزارت او هم تنها 4 ماه بود و چون به سرعت نخست وزیر شد به عنوان نخست‌وزیر و در واقع آخرین نخست وزیر ایران شهرت دارد تا پنجمین وزیر خارجه. او هم از 25 بهمن 1389 و 20 ماه بعد از انتخابات 88 تا کنون او در حصراست. ششمین وزیر خارجه دکتر علی اکبر ولایتی است که به عنوان نخست وزیر معرفی شد اما مجلس شورای اسلامی رأی اعتماد نداد و در دولت موسوی وزیر خارجه شد و در دولت دوم که راست گرایان خارج شدند نیز ماند. 8 سال دولت سازندگی هم و به 16 سال رسید تا سال 1376 که جای خود را به سید کمال خرازی داد که در سال 58 به دعوت دکتر یزدی از کانون پرورش فکری به وزارت خارجه رفت و قطب زاده که آمد بیرون زد. ولایتی اما سرنوشت متفاوتی داشت و پس از وزارت، مشاور امور بین الملل رهبری شد اگر چه تمام وقت خود را به دیپلماسی اختصاص نداد و شرح فعالیت های متنوع او حیرت آور است و عرصه های مختلف پزشکی، مدیریت بیمارستان، تحقیقات تاریخی و مسؤولیت های دانشگاهی به اضافه عضویت در شوراهای متعدد عالی را در بر می گیرد. اشاره شد که هفتمین وزیر خارجه سید کمال خرازی بود که درست به عکس جواد ظریف که خنده های او مشهور است با اخم های خود شهرت داشت. خرازی هم 8 سال وزیر خارجه بود و به رغم انتساب به اصلاحات، پس از آن با انتصاب به ریاست شورای راهبردی سیاست خارجی در ساختار دیپلماسی ماند اگرچه مشخص نیست دقیقا چه کار می کند و چه نقشی دارد. چون عملا سیاست خارجی در شورای عالی امنیت ملی تعیین می شود. با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد، سکان دیپلماسی به دست منوچهر متکی افتاد که نه در تهران که در سنگال عزل شد و نمی دانست به مذاکره ادامه دهد یا نه. تحقیر آمیزترین نوع برکناری را احمدی نژاد با متکی انجام داد. نفر نهم علی اکبر صالحی بود که از جنس احمدی‌نژادی‌ها نبود و مشخص بود خارج از این دایره انتخاب شده است. برکنار نشد و تا پایان دولت احمدی‌نژاد ماند و در دولت روحانی به سازمان انرزی اتمی بازگشت اما دردسرهای وزارت خارجه او را رها نکرد و مشاجره او در مجلس در سال 94 برای تأییدیه گرفتن برجام در یادها مانده است. مرد شماره 10 اما محمد جواد ظریف است که در یک ساختار کاملا ایدیولوژیک، دیپلماسی منفعت محور را در پیش گرفت و باب تعامل را گشود و تا اختیارات داشت گره هایی را باز می کرد. بیم برجام 2 دو و 3 یا قابلیت ریاست جمهوری حساسیت‌هایی را بر انگیخت و خروج ترامپ هم جام برجام را شکست و سکه ظریف را از رونق انداخت و یک بار بر سر ماجرایی استعفا هم کرد و رفت ولی بازگشت. با این وصف می توان گفت درست است که رییس جمهوری نشده اما سر وکار او به زندان و تبعید و حصر هم نیفتاده و از این حیث، بخت‌یار است. جواد ظریف، ناز پرورده نیست اما فرزند فقر هم نبوده است و جوانی را در ینگه دنیا گذرانده و در سال هایی که اکثر جوانان بازگشتند او ماند و در دفتر نمایندگی ایران در سازمان ملل کار کرد و پله پله بالا آمد و کیسینجری شد برای خودش. منتها ساختار سیاسی نگاه دشمن‌ستیز و ایدیولوژیک محورتر و ستیهنده می‌خواست و همین که دوام آورد جای شگفتی است نه این که 8 سال او به صورت طبیعی تمام شده است. ظریف اهل تحمل گوشه زندان نبود ولی کنج دنج دانشگاه را تاب می آورد و روزگار می گذراند و تنها در صورتی دل گیر می شود که بشنود برجام واقعا به آخر خط رسیده است. با این اوصاف گزاف نیست اگر گفته شود جان ظریف در جام برجام است نه در دفتری در دانشکده مطالعات جهان. سید محمد خاتمی بالای سر خود چه در ساختمانی که متعلق به مؤسسه حفظ و نشر آثار امام بود و بنیاد در دوره ریاست وزیر خود او پس گرفت این شعر خواجه شیراز را با خط خوش بالای سر نصب کرده بود و در دفتر فعلی نیز: «از صدای سخن عشق ندیدم خوش‌تر». تابلوی بالای سر محمود احمدی‌نژاد - که رو‌ز به روز ملی‌گرا‌تر می‌شود - هم این شعر است که اگرچه به فردوسی نسبت می دهند اما با قطعیت نمی توان گفت از حکیم توس است: «چو ایران نباشد تن من مباد». جای این تابلو - شعر نیما - هم در دیوار دفتر جدید جواد ظریف خالی است:

«نازک آرای، تن ساق گلی / که به جانش، کشتم و به جان دادمش آب / ای دریغا به برم می‌شکند».