مصاف تهران و مسکو با تحریم‌ها
روز پنج‌شنبه دهم مهرماه را شاید بتوان نقطه‌عطفی در مناسبات معاصر ایران و روسیه برشمرد؛ البته به شرطی که مسکو که خود تحت تحریم‌های غرب قرار دارد، در راستای همکاری با ایران بر اساس معاهده مشارکت جامع راهبردی گام بردارد.
بر اساس اعلام وزارت امور خارجه روسیه، معاهده مشارکت جامع راهبردی بین فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران که در تاریخ 27 دی 1403 توسط ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه و مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در مسکو امضا شده بود، از روز پنج‌شنبه 10مهر 1404، رسما وارد فاز اجرایی شد. به گفته کارشناسان، این توافق جدید روسیه و ایران را می توان کامل ترین و جامع ترین توافق میان دو کشور در طول چند صد سال اخیر تلقی کرد. همچنین این توافق، چهارمین توافق بلندمدت و جامعی است که بین ایران و روسیه و در مقطعی اتحاد جماهیر شوروی منعقد می‌شود.
اولین توافق در سال 1921 بود، بعدی در سال 1940 و بعد از انقلاب هم سال 1379 یا 2001 یک‌توافق 10ساله داشتیم که بعدا تمدید شد. الان شاهد هستیم که چهارمین توافق بین ایران و روسیه در یک وجه بسیار کامل تر و جامع تر به اجرا درآمده است که تقریبا تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی اجتماعی در روابط تهران و مسکو را شامل می‌شود. همچنین مدت‌زمان اجرای سند جامع راهبردی که پس از تصویب در مجالس ایران و روسیه عملیاتی شد، 20سال عنوان شده است.
پیش‌تر در جلسه روز چهارشنبه 31 اردیبهشت‌ماه مجلس شورای اسلامی، بررسی کلیات رسیدگی به گزارش کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در مورد لایحه معاهده مشارکت جامع راهبردی بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه انجام شد و این لایحه پس از طرح دیدگاه‌های موافق و مخالف، نماینده دولت و کمیسیون، با 191 رای موافق، 8رای مخالف و 3 رای ممتنع از 212 نماینده حاضر در مجلس به تصویب نمایندگان رسید. این معاهده که نتیجه حدود سه سال مذاکرات و رفت‌وآمدهای مقامات تهران و مسکو است، تمامی جنبه‌های همکاری دو کشور را پوشش می‌دهد و به سه حوزه اصلی: همکاری اقتصادی، همکاری علمی و فناوری و همکاری در حوزه فرهنگ و گردشگری توجه ویژه‌ای دارد. این معاهده در واقع متن به‌روزشده سندی است که تهران و مسکو اواخر دهه 1370 با عنوان موافقت‌نامه اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه امضا کردند؛ سندی که از سال 1381 برای دو طرف لازم‌الاجرا شد و بعد از دوره 20ساله، به مدت پنج سال دیگر تمدید شد.
ارتقای مناسبات تهران و مسکو
وزارت امور خارجه ایران نیز بیانیه‌ای را در ارتباط با لازم الاجرا شدن «معاهده مشارکت جامع راهبردی» بین تهران و مسکو منتشر کرد. به گزارش ایسنا، در این بیانیه آمده است: «انعقاد این معاهده منعکس‌کننده اراده رهبران دو کشور برای تعمیق روابط و تقویت مناسبات در همه حوزه‌های مورد علاقه دو کشور، بر مبنای احترام متقابل، حسن همجواری و منافع عالیه مشترک دو ملت است.» در بیانیه ایران تاکید شده است: «معاهده مشارکت جامع راهبردی ایران - روسیه نقطه عطفی در تاریخ روابط دو کشور و نویددهنده ارتقای سطح روابط دوستانه دو کشور در عرصه‌های مختلف مورد نظر طرفین است.»
بر اساس این بیانیه، این سند مهم با تعیین زمینه‌ها و اولویت‌های همکاری دو کشور، چارچوب روشنی برای تقویت مناسبات در حوزه‌های گوناگون دیپلماتیک، اقتصادی، تجاری، علمی - فناوری، انرژی، سرمایه‌گذاری، دفاعی، فرهنگی و... ترسیم می‌کند و بستر لازم برای هماهنگی و هم‌افزایی در جهت تامین منافع متقابل و نیز اشتراک مساعی جهت صیانت از صلح و امنیت بین‌المللی و مواجهه با تهدیدها و چالش‌های فزاینده علیه حاکمیت قانون در سطح بین‌المللی و اصول و اهداف منشور ملل متحد فراهم می‌کند.
تهران در بیانیه مذکور تاکید کرده است که «ایران و روسیه با وقوف نسبت به اهمیت بنیادین پاسداشت اصول و اهداف منشور ملل متحد برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، از هیچ کوششی برای صیانت از چندجانبه‌گرایی و احترام به حقوق بین‌الملل از جمله از طریق تقویت همکاری در چارچوب سازمان‌ها و ترتیبات چندجانبه همچون بریکس و شانگهای فروگذار نخواهند کرد.»
نظم جهانی چندقطبی
همچنین طبق بیانیه وزارت خارجه روسیه، «این معاهده نقطه عطفی مهم در تاریخ روابط دوجانبه روسیه و ایران محسوب می‌شود و سطح روابط دو کشور را به مرحله جدیدی از مشارکت راهبردی جامع ارتقا داده است.
این سند، خط مشی‌های کلیدی برای همکاری‌های بلندمدت در تمامی حوزه‌های اولویت‌دار را تعیین می‌کند.» بر اساس این معاهده، دو کشور همکاری‌های خود را در عرصه بین‌المللی تقویت خواهند کرد و در راستای شکل‌گیری نظم جهانی چندقطبی، هماهنگی نزدیکی در چارچوب سازمان‌های چندجانبه خواهند داشت. همچنین، تلاش‌های مشترکی برای تقویت ثبات و امنیت منطقه‌ای و مقابله با چالش‌ها و تهدیدهای مشترک پیش‌بینی شده است. در پایان این بیانیه آمده است: «این توافق‌نامه، انتخاب راهبردی رهبران سیاسی ارشد دو کشور برای تعمیق روابط دوستانه و حسن همجواری را نشان می‌دهد که در راستای منافع بنیادین ملت‌های ایران و روسیه است.»
تعمیق همکاری‌ها در چارچوب بریکس
هم‌زمان با این تحول، کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه، روز گذشته در دیدار با سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه، در خصوص همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در مجامع بین‌المللی و همچنین گروه بریکس گفت‌وگو و تبادل نظر کرد. جلالی در این دیدار با اشاره به اقدام غیرقانونی سه کشور اروپایی در سوءاستفاده از سازوکارهای بین‌المللی گفت: «بی‌عملی اروپا در قبال تعهدات برجامی که بر عهده داشت از زمان خروج آمریکا از این توافق چندجانبه آغاز شد و با تبدیل مکانیسم ماشه به سازوکاری برای پاداش دادن به اولین نقض‌کننده برجام یعنی ایالات متحده، بدعهدی نسبت به ملت ایران و ضعف جایگاه بین‌المللی خود را به کمال رساند.»
ریابکوف نیز با بی‌اعتبار دانستن اقدام سه کشور اروپایی برای بازگشت قطعنامه‌های تحریم گفت: «فدراسیون روسیه در قالب بیانیه‌های وزارت امور خارجه و اظهارات نمایندگان دستگاه دیپلماسی موضع صریح و آشکار خود را در قبال این فرآیند غیرقانونی به‌دفعات اعلام نموده است و این اقدام غربی‌ها نشان داد که به محتوای قطعنامه‌های شورای امنیت اهمیت نمی‌دهند و نگاه گزینشی و ابزاری دارند. در این دیدار بر پیگیری توافقات و تعمیق همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در چارچوب گروه بریکس تاکید شد.»
اسنپ‌بک غیرقانونی است
همچنین در حالی معاهده مشارکت جامع راهبردی ایران و روسیه از روز پنج‌شنبه وارد فاز اجرایی شده است، که از روز یکشنبه هفته گذشته مکانیسم ماشه یا همان اسنپ‌بک نیز عملیاتی شد و 6 قطعنامه تحریمی علیه ایران که ذیل برجام و قطعنامه 2231 لغو شده بود به صورت خودکار فعال شدند. روسیه همواره یکی از مخالفان بازگشت این قطعنامه‌ها بود و حتی به همراه چین، قطعنامه‌ای برای تمدید مهلت مکانیسم ماشه ارائه داد که آرای لازم را کسب نکرد. حتی بعد از تصمیم غرب برای بازگشت تحریم‌ها، همچنان روسیه مخالفت خود را حفظ کرده است.
در این رابطه واسیلی نبنزیا، سفیر و نماینده دائم روسیه در سازمان ملل، روز چهارشنبه هفته گذشته درباره اقدام ضد ایرانی سه کشور اروپایی با فشار آمریکا برای بازگشت دوباره تحریم‌های لغوشده علیه ایران و نیز شانس دوباره برای دیپلماسی با توجه به این تحولات گفت: «همکاران غربی ما اسنپ‌بک را فعال کردند که ما مشروعیت آن را به رسمیت نمی‌شناسیم. آنها همیشه می‌گویند ما به دنبال دیپلماسی هستیم اما با فعال کردن دیپلماسی امکان دیپلماسی را رد کردند.»
به گزارش خبرگزاری ایرنا، از مقر سازمان ملل متحد، سفیر روسیه در سازمان ملل تصریح کرد: «کشورهای اروپایی خود ناقضان مکرر قطعنامه 2231 هستند. روسیه و چین پیشنهاد تمدید لغو تحریم‌های ایران را دادند تا به دیپلماسی فرصت دیگری بدهند اما کشورهای اروپایی با این امر مخالفت کردند. بنابراین ما مشروعیت اجرایی شدن اسنپ‌بک را به رسمیت نمی‌شناسیم.»
وی خاطرنشان کرد: «ما در روزهای جمعه و شنبه نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل ارسال کرده‌ایم که این نامه را وزرای امور خارجه روسیه، چین و ایران امضا کردند. در این نامه به سازمان ملل توصیه کردیم که در مورد اجرایی کردن اسنپ‌بک غیرقانونی عجله نداشته باشند. آن‌طور که مشخص است از نظر برخی از اعضا اسنپ‌بک قانونی است اما از نظر ما اسنپ‌بک غیرقانونی است و این امر مشکل ایجاد می‌کند. ما سعی خواهیم کرد این مشکل را حل کنیم.» سفیر روسیه در سازمان ملل ادامه داد: «ما از اقدام دبیرکل سازمان ملل در اجرای فوری اسنپ‌بک راضی نیستیم، زیرا مشکلات قانونی آشکاری وجود دارد بنابراین این اقدام نگران‌کننده است.»
آورده اقتصادی توافق‌نامه راهبردی تهران و مسکو
محمود شوری*معاهده مشارکت جامع راهبردی ایران و روسیه یک سری از چارچوب‌ها را مشخص کرده و دو طرف خود را متعهد و ملزم به همکاری در مجموعه‌ای از چارچوب‌های همکاری کلان می‌دانند. بخش عمده‌ای از این تعهدات نیز اقتصادی است، اما مساله این است که این تعهدات برای عملیاتی شدن نیازمند قراردادهای جداگانه‌ای است که باید در چارچوب خاص خود بسته شود تا توافقات شکل عملی بگیرد.
لذا این توافق، مسیر را برای گسترش همکاری‌های اقتصادی باز می‌کند ولی اینکه به لحاظ عملیاتی، نهادهای اقتصادی دو کشور چگونه و در چه زمینه‌هایی با یکدیگر به توافق عملیاتی برسند، یک مساله دیگر است. بنابراین این اتفاق فی‌نفسه نمی‌تواند منجر به تحول در همکاری‌های اقتصادی شود، اما درعین‌حال می‌تواند کمک‌کننده باشد و موجب رفع موانع و گسترش همکاری‌های دو کشور در زمینه‌های مختلف شود. یعنی بستر را ایجاد می‌کند اما اینکه چطور از این بستر استفاده شود یک موضوع دیگر است. اما در خصوص مهم‌ترین نقطه‌عطف این توافق باید گفت چون معاهده مشارکت جامع راهبردی، ابعاد مختلف همکاری‌های ایران و روسیه در زمینه اقتصادی، سیاسی، امنیتی و... را در بر می‌گیرد، یک چارچوب کلان است. اما در بحث سیاسی چون امروز از یک سو با موضوع بازگشت تحریم‌ها مواجه هستیم و از سوی دیگر روسیه یک عضو دائم شورای امنیت است و کشوری است که مهم‌ترین مخالف بازگشت تحریم‌ها تلقی می‌شود و بازگشت تحریم‌ها را غیرقانونی می‌داند، این رویکرد کرملین در چنین شرایطی می‌تواند محوری را بین ایران و روسیه بازتعریف کند تا دو طرف مجددا بر گسترش همکاری‌ها تاکید کنند و به این معنا نیز می تواند باشد که روند جدید تحریم‌ها تاثیری بر تعاملات اقتصادی ایران و روسیه ندارد.
* معاون موسسه ایران و اوراسیا (ایراس)
