مناظره یا مسابقه؛ مسئله این است؟!

نگاهی به سیر پخش مناظرات تلویزیونی در ایران نشان می‌دهد که از سال 1388 به بعد تلویزیون تصمیم گرفت دست به عصا حرکت کند ولی این احتیاط موجب شد تا از خلاقیت و اصول حرفه‌ای مناظرات صرف‌نظر شود.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه - سارا فرجی: در تعریف رسانه ای، مناظره (Debate) عبارت است از معرفی، توصیف، تبیین و تحلیل ابعاد چیزی یا موضوعی برای خود یا مخاطبانی که در نهایت آنها یعنی طرفین مناظره یا افراد مخاطب به درستی یا نادرستی به شناخت درباره آن موضوع می رسند. مناظره با مفاهیم جدل و نقد هم معنی است، هر چند مفاهیمی مثل مناقشه، مذاکره، مشاجره و مباحثه هم به این حوزه ارتباط دارد اما هم معنی ترین آنها با مناظره مفاهیم جدل و نقد است. مناظره از لحاظ شکلی از باب مفاعله به معنی نظر دادن دو طرفه است. یعنی در مناظره دو طرف وجود دارد که می توانند نظر خود را به صورت مخالف گونه یا تقابلی بیان کنند. معمولا از این شیوه به عنوان نقد عملکرد و کردار در گستره عمومی استفاده می شود. گستره ای که به مصالح و منافع اجتماعی مربوط می شود. مناظره معمولا بین دو طرف برگزار می شود و بدون حضور یک طرف مناظره ای شکل نمی گیرد.

اولین مناظره تلویزیونی مربوط به 61 سال پیش است

با گذشت زمان و رشد و پیشرفت رسانه ها، استفاده از این شیوه گفتاری کم کم جای خود را در عالم رسانه ها نیز باز کرد و وسایل ارتباط جمعی مثل رادیو و تلویزیون شروع به برنامه سازی با این مضمون کردند. این قالب رسانه ای به دلیل ارتباط با مسائل و موضوعات مبتلا به مردم و خصوصا به سبب ماهیت نقد و نفوذی که در درون خود دارد، می تواند میلیون ها مخاطب را فعالانه و با انگیزه جدی پای برنامه های رادیویی و تلویزیونی بنشاند. از ویژگی های پخش این گونه برنامه های رسانه ای وجود یک دستورالعمل و چهارچوب مشخص است، چرا که ممکن است برخی افراد، رسانه را در اجرای خواسته هایشان تحت فشار قرار دهند یا برخی دست اندرکاران رسانه در پخش برنامه های رسانه ای مشکل به وجود بیاورند.

از ابتدای شروع استفاده از ژانر مناظره در رسانه ها، همیشه مناظره های تلویزیونی طرفداران بیشتری نسبت به مناظرات رادیویی داشتند، علت این امر را شاید بتوان در دارا بون تصویر در تلویزیون دانست.

برگزاری نخستین مناظره تلویزیونی انتخاباتی ریاست جمهوری به سپتامبر 1960 برمی گردد. این مناظره 96 میلیون نفر را پای تلویزیون کشاند. مناظره جان اف کندی و ریچارد نیکسون در این برنامه بسیار جذاب و اثرگذار بود. این مناظره تلویزیونی، برخلاف نظرسنجی های موسسه گالوپ، قاعده را شکست و به تعبیر صاحب نظران سیاسی و رسانه ای، روشن شدن مواضع این دو نامزد موجب پیروزی شگفت انگیز کندی شد. در این مناظره ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا، ازکنگره درخواست شد قانون اختصاص وقت یکسان به طرفین مناظره را به تعلیق درآورند تا بدین ترتیب وقت آزاد به کاندیداهای دو حزب اصلی اختصاص یابد. در سال 1976 هم بین جرالد فورد و جیمی کارتر مناظره انتخاباتی برگزار شد و این رویه و رویکرد تلویزیونی ادامه داشت تا اینکه از سال 1976 در کنار مناظره نامزدهای ریاست جمهوری، بین معاونان آن ها هم مناظره هایی برگزار شد. البته به مرور زمان مناظره ها به ارائه نظر تقویتی و مکمل کشیده شد و روند تکاملی پیدا کرد به طوریکه به در شکل های جدیدتر مناظره ها مخاطب هم به در مناظره ها حضور پیدا کرد.

مناظره باراک اوباما و میت رامنی نامزدهای حزب دمکرات و حزب جمهوری‌خواه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در نوامبر 2012 در دانشگاه دنور را که برای اولین بار به‌طور مستقیم رودر روی هم قرار گرفتند و مناظره کردند شاید بتوان جزو آخرین نمونه های معروف مناظره در سال های اخیر نام برد.

پخش اولین مناظره تلویزیونی از رسانه ملی در سال 1360

استفاده از مناظره در ایران هم از دیرباز مورد توجه بوده است؛ اما در میان اولین مناظره انجام گرفته تا به امروز که استفاده از این ژانر کمی رایج تر شده فاصله و شکاف وسیع و به عبارت دیگر یک دوره رکود وجود داشته است.

سال 1360 چندماهی قبل از شهادت آیت الله بهشتی، مناظراتی با عنوان «آزادی، هرج و مرج، زورمداری» از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد، مناظراتی ایدئولوژیک که یک طرف آن نورالدین کیانوری و احسان طبری بود و طرف دیگرش آیت الله شهید بهشتی و آیت الله مصباح یزدی. در سال های 1376 تا 1380 که محمد خاتمی رییس جمهور بود، مناظره های سیاسی و عقیدتی در فضای دانشگاهی آغاز شد و به طور کلی استفاده از ژانر مناظره فراگیر شد.

یکی از معروفترین مناظرات سال 1384 مناظره میان محمد باقر نوبخت نماینده اقتصادی هاشمی رفسنجانی و محمد خوش چهره نماینده اقتصادی محمود احمدی نژاد و حسین مرعشی نماینده هاشمی رفسنجانی و مهدی کلهر نماینده احمدی نژاد بود.

اما مفهوم واقعی مناظره در ذهن اغلب ما به مناظرات تلویزیونی انتخابات ریاست جمهوری در سال 1388 بر می گردد؛ مناظراتی جنجالی که هنوز که هنوز است تیکه کلام ها و اصطلاحات آن مناظرات در ادبیات عامه و ادبیات رسانه ای جامعه استفاده می شود و پس از آن مناظرات این ژانر در رسانه های مختلف کشور خصوصا تلویزیون همه گیرتر شد اما متاسفانه به جای اینکه مسیر پیشرفت داشته باشد مسیر افول طی کرد و روز بروز از کیفیت آن کاسته شد. مصداق آن هم برگزاری مناظرات انتخابات ریاست جمهوری در دوره های بعد از سال 1388 یعنی سال های 1392، 1396 و 1400 است. در تمام این سالها شکل مناظرات کامل تغییر کرد و می توان گفت به جای مناظره جلسه مباحثه میان کاندیداها شکل گرفت به طوریکه در دومین مناظره انتخاباتی 1400، خود کاندیداها هم به این موضوع اذعان و اعتراض کردند و خواهان تغییر شکل برگزاری مناظرات شدند. مصداق این حرف هم اینکه یکی از کاندیداها در صحبت هایش اشاره کرد که این مناظره ها بیشتر شبیه مسابقه هفته است تا مناظره.

سرازیری مناظرات تلویزیونی پس از سال 1388

بنظر می رسد رسانه ملی بعد از برگزاری مناظرات سال 1388 تصمیم گرفت کمی دست به عصاتر رفتار کند ولی رفتار محتاطانه با رفتار غیرحرفه ای کاملا متفاوت است. تلویزیون می تواند با رعایت اصول حرفه ای احتیاط کند و یک مناظره با اصول و قواعد خود را ترتیب دهد. هنوز هیچ توجیهی وجود ندارد که چرا شکل مناظرات از حالت دو نفره به حالت جمعی درآمده است و نام چنین جلسه ای همچنان مناظره است. همانطور که در ابتدا اشاره شد مناظره منوط به جدل است یعنی دونفر با یکدیگر در خصوص یک موضوع واحد بحث و جدل کنند و بحث به یک نتیجه متقن برسد نه اینکه هرکس راجع به یک موضوع در چند دقیقه صحبت کند. بماند که در شکل فعلی مناظرات هر کاندیدا حرف خودش را می زند و حرفهایش ربطی به سوال مجری ندارد.

توقع می‌رود رسانه ملی در عصر و زمانه فعلی که رسانه ها به سرعت برق و باد در حال پیشرفت هستند و روز به روز با تغییر و اضافه کردن امکانات در حال پیشی گرفتن از یکدیگر و رقابت با یکدیگر هستند در طول این سالها تلاش می کرد که شکل مناظرات را متناسب با سلیقه مخاطب ارتقا می داد مثلا یکی از شکل های مناظره در کشورهای پیشرفته حضور مخاطب دراستودیو و مشارکت در مناظرات و یا مثلا حضور معاونین کاندیداها در مناظرات است.

رسانه ملی در طول این 12 سال (از سالهای 1388 به بعد که تصمیم که به تغییر رویکرد گرفت) نه تنها از هیچ یک از این تجربه ها و نمونه ها استفاده نکرده و فکری برای طراحی یک شکل جدید از مناظرات نکرده بلکه به همان روال تکراری قبل به کار خودش ادامه داده و بی توجه به سلیقه و ذائقه مخاطب به کار خودش ادامه داده است؛ این در حالیست که در دنیای فعلی، مخاطبان در میان انبوهی از رسانه ها قرار گرفته اند که دایره انتخاب وسیعی پیش رویشان قرار دارد و رادیو و تلویزیون تنها منبع رجوعشان برای گرفتن اطلاعات و اخبار نیست. بنابراین تلویزیون اگر بخواهد همچنان شکل رسانه ملی و عمومی بودن را حفظ کند باید پا به پای رسانه های نو حرکت کند و فکری به حال خلاقیت برنامه های خود بکند وگرنه به سرعت از سوی مخاطبان پس زده می شود.

کارکرد مناظرات چه بود و چه شد؟

فراموش نکنیم که کارکرد و هدف اصلی مناظره اقناع مخاطب است یعنی مخاطب تلویزیونی قرار است که با دیدن این مناظرات اقناع شود که فلان نامزد انتخاباتی از فلان نامزد بهتر است پس به او رای می‌دهد اما با شیوه ای که تا کنون از برگزاری مناظرات تلویزیونی دیده ایم اینگونه مناظرات کمکی به اقناع مخاطب و کمک به او برای تصمیم گیری برای رای دادن نمی کند به بیان دیگر، هدف اصلی مناظره های تلویزیونی در آستانه انتخابات این است که نامزدهای مختلف با دیدگاه‌های متفاوت حاضر شوند و درباره‌ی دیدگاه‌های خود صحبت کنند. در این مناظره‌ها، هیچ‌کس قصد ندارد نظر دیگری را تغییر دهد بلکه همه‌ی حاضران به این امید هستند که با تکیه بر مناظره، دیدگاه ناظران و رأی‌دهندگان را تغییر دهند اما در حال حاضر تنها اتفاقی که در مناظرات نمی افتد اقناع و تغییر نظر مخاطب و افکار عمومی است.