نذر متفاوت یک شاعر / قبول خاطر خون خدا شدن شرط است
شاعر «چهارده ترکیب‌بند آیینی» می‌گوید تأیید اهل بیت (ع) منجر به توفیق شاعر می‌شود؛ چنانکه گفته‌اند: «قبول خاطر خون خدا شدن شرط است / نه هر که مرثیه‌ای ساخت، محتشم گردد».
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، کتاب «چهارده ترکیب‌بند آیینی»، سروده نغمه مستشار نظامی، از تازه‌ترین آثار منتشر شده در حوزه ادبیات آیینی است. این اثر، همانطور که از عنوان آن پیداست، به ارائه 14 سروده از این بانوی شاعر در قالب ترکیب‌بند با موضوعات متعدد آیینی می‌پردازد.
کتاب جدید مستشار نظامی با مقدمه غلامعلی حداد عادل و از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است. رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در مقدمه این اثر یکی از مهمترین ویژگی‌های اشعار مستشار نظامی را زبان ساده و همه‌فهم آن می‌داند و می‌نویسد: اگر 60 سال پیش کسی پیش‌بینی یا تخیل می‌کرد که در زمانی نه چندان دور، خانمی در شعر فارسی در قالب ترکیب‌بند با زبانی کاملاً امروزی و به دور از تکلفات و تصنعات شعر قدیم با چاشنی حماسه مرثیه‌سرایی خواهد کرد، کسی باور نمی‌کرد؛ اما این اتفاق، که حتی پیش‌بینی آن هم امکان‌پذیر نبود، اکنون به وقوع پیوسته و در برابر چشمان ماست.
مستشار نظامی در این اثر 14 سروده را گردآوری و منتشر کرده است. از ویژگی‌های سروده‌های این اثر، محدود نشدن آنها به موضوعات آیینی است؛ چنانکه از قالب ترکیب‌بند پیش از این سراغ داریم. شاعر تلاش دارد با نقب زدن به موضوعات روز، زبان امروزی و مضمون‌پردازی نو، گامی رو به جلو در این قالب بردارد.
از جمله ترکیب‌بندهای خواندنی در این کتاب، سروده‌ای است که به امام رضا (ع) تقدیم شده است. خبرگزاری تسنیم در آستانه شهادت علی ابن موسی‌الرضا (ع) با این شاعر درباره این سروده و دیگر اشعار کتاب حاضر به گفت‌وگو پرداخت که می‌توانید در ادامه بخوانید:
*تسنیم: کتاب «چهارده ترکیب‌بند آیینی» که اخیراً از شما منتشر شده، دربردارنده 14 سروده در حوزه‌های مختلف شعر آیینی است. سروده‌هایی که به گفته شما با یک نذر آغاز شد. کمی در این‌باره بیشتر توضیح دهید و درباره شکل‌گیری این اثر بفرمایید.
اولین‌بار که ترکیب‌بندهای آیینی را نوشتم، پس از نقد کتاب «در اوج غربت نارنج» با حضور علیرضا قزوه بود. او در آن جلسه در نقد غزلی با مطلع «می‌گوید از شکستن سرو تناورش / این شیرزن که مثل پدر، مثل مادرش» گفت که شاید شاعر نداند که این سروده، ظرفیت تبدیل شدن به ترکیب‌بند را دارد. محرم بود، پس از این اشاره، تصمیم گرفتم که تا اربعین آن سال، اولین ترکیب‌بند زینبی خود را بنویسم. مطالعاتی در این زمینه انجام داده و از برخی از اساتید راهنمایی گرفتم و در نهایت خوشبختانه به نتیجه رسید.
نذری که روضه ادبی یک شاعر شد
این ترکیب‌بند مورد توجه اساتید قرار گرفت. از سوی دیگر، حس و حالی که با سرودن این ترکیب‌بند به من داست، حس و حال روضه بود که برایم دلنشین بود. در واقع این سروده یک روضه ادبی برایم بود. از همان زمان نیت کردم تا زمانی که قلم به دست دارم هر سال این نذر را ادامه دهم. خیلی از وقت‌ها نذرم نیز ائمه (ع) نیز لطف داشتند و برآورده شده است.
در سال 95 اولین ترکیب‌بند زینبی خود را به مقام معظم رهبری تقدیم کردم. پس از آن از دفتر تماس گرفتند و گفتند که نسبت به این شعر لطف داشتند. احساس کردم که نگاه لطف ایشان بیانگر این است که حضرت زینب (س) نیز این شعر را تأیید کرده و پذیرفته‌اند. از آن زمان تا به حال فکر می‌کنم 9 ترکیب‌بند زینبی نوشته‌ام. در کنار این موضوع، احساس کردم ترکیب‌بند قالبی است که ظرفیت کار بسیاری برای روایت و بیان مفاهیم ارزشمند آیینی، مذهبی و دفاع مقدس دارد.
این قالب از غزل‌های جداگانه تشکیل شده و شاعر را محدود به یک قافیه و ردیف نمی‌کند و در عین حال، انسجام معنایی نیز به خاطر وزن مشترک و ساختار طولی در بندهای مختلف آن رعایت می‌شود. در واقع همانند پله‌هایی است که پله‌پله دست شاعر را برای بیان مطلب باز می‌گذارد و شاعر می‌تواند در عین وحدت موضوعی شعر، در هر بند به موضوعات مختلفی بپردازد. به همین دلیل تصمیم گرفتم به مفاهیمی مانند مفاهیمی که در آثار دفاع مقدس وجود داشت، مانند کتاب «تنها گریه کن»، «مهاجر سرزمین آفتاب» و «حوض خون» نیز بپردازم. در کنار آن، به شخصیت‌هایی مانند حضرت علی‌اصغر (ع)، حضرت زهرا (س)، حضرت حمزه (ع)، امام رضا (ع) و... نیز پرداخته و سروده‌هایی را نیز به این بزرگواران تقدیم کرده‌ام.
نکته دیگری که درباره این کتاب باید به آن اشاره کنم، تشکر از دفتر نشر فرهنگ اسلامی است که در مراحل مختلف کتاب توجه داشته‌اند. فایل صوتی کتاب نیز در ابتدای کتاب به صورت QR Code با صدای آقای بهروز رضوی درج شده است.
*تسنیم: یکی از ویژگی‌هایی که در این اشعار به چشم می‌خورد، پیوند آنها با موضوعات روز و اتفاقات جاری جامعه است؛ امری که کمتر در قالب سنتی مانند ترکیب‌بند از آن سراغ داشتیم.
امام علی (ع) می‌فرمایند که فرزند زمان خویشتن باشیم. تلاش داشتم هم زبان، زبان امروزی و قابل فهم باشد و هم در هر سال که ترکیب‌بندی سروده‌ام، به موضوعات روز نیز توجه داشته باشم. مثلاً در سال نخستی که ترکیب‌بند زینبی را سرودم، مقارن شده بود با شهادت شهدای منا؛ به همین دلیل با این ابیات، اشاره‌ای نیز به این موضوع کرده‌ام:
«ای حاجیان، زیارت ما در مِنا کنید در خون شکفته قافیه را کربلا کنید
لب‌تشنه را روایت لب‌تشنگان نکوست این جام را پُر از مِیِ «قالوا بلی» کنید»...
نگاهم این است که اگر افرادی در چند صد سال بعد بخواهند نگاهی به ادبیات زمانه ما بیندازند، بتوانند از وقایع روز این دوران نیز با خبر باشند. ما این رسالت را داریم که همانند شاعران گذشته، وقایع روز خود را در شعرمان منعکس کنیم. دفاع مقدس، مفهوم عظیم و بزرگی است که باید در شعر ما منعکس شود. در کنار آن، موضوعات دیگری نیز وجود دارد که این قابلیت را دارند، مانند حوادثی که در فلسطین و غزه رخ می‌دهد، وقایع جهان اسلام، شخصیت‌هایی مانند شهدا و....
*تسنیم: قالب ترکیب‌بند از جمله قالب‌های سنتی است که پس از شعر نو، در محافل ادبی ما کمرنگ شد. این جریان پس از پیروزی انقلاب تغییر کرد و این قالب از جانب طیف شاعران انقلاب، مورد اقبال قرار گرفت. به نظر شما چه عواملی منجر به توجه دوباره به این قالب شده و این قالب چه ظرفیت‌هایی را برای شعر پس از انقلاب فراهم کرد؟
مسلماً ترکیب‌بند فاخر «با کاروان نیزه» از علیرضا قزوه در ایجاد این علاقه و توجه نقش مؤثری داشته است. سروده این کتاب زبان امروزی دارد و در کنار پرداختن به مفاهیم عالی، برای مخاطب امروز قابل فهم است. ظرافت‌های زبانی زیادی نیز در این اثر به کار برده شده است. همین عوامل سبب شد تا شاعران اقبال دوباره‌ای به این قالب داشته باشند و متوجه شوند که می‌توان با زبان امروز نیز در قالب ترکیب‌بند شعر گفت.
قبول خاطر خون خدا شدن شرط است
از سوی دیگر، تعداد دیگری از شاعران نیز کم‌کم به این قالب روی آوردند و آثار فاخری در این زمینه سروده شد. به عنوان نمونه، یکی از آثار برگزیده در کنگره جهانی شعر اهل بیت (ع)، سروده آقای مهدی زارعی بود که در قالب ترکیب‌بند سروده شده بود که هم به مسائل روز در آن پرداخته بود و هم به موضوعات مذهبی مانند حماسه کربلا و انتظار.
*تسنیم: «ترکیب‌بند» را عموماً با نام محتشم می‌شناسیم. محتشم با ترکیب‌بند مشهور خود در رثای اباعبدالله الحسین (ع) در قله شعر آیینی و عاشورایی ایستاده است. سروده او الهام‌بخش شاعران بسیاری پس از خود بوده است. ما در تاریخ ادبیات با شاعران متعددی مواجه می‌شویم که به تقلید از او پرداختند. ترکیب‌بندهای عاشورایی شاعران پس از انقلاب با شعر محتشم و مقلدان او چه تفاوتی دارد؟
شعر محتشم یک شعر خاص است. بعضی از اهل نظر به این معتقدند که این سروده طی یک تحول روحی و نگاه ویژه، این سروده خلق شده است. چنانکه استاد مجاهدی نیز در بیتی درخشان به این موضوع اشاره می‌کنند: «قبول خاطر خون خدا شدن شرط است / نه هر که مرثیه‌ای ساخت، محتشم گردد». مسلماً ما خودمان را نمی‌توانیم با محتشم مقایسه کنیم. هرچه مقلدان پس از او و ما ترکیب‌بند سرودیم، هم‌پایه و هم‌قدر شعر محتشم نشده و نخواهد شد؛ همانطور که اشعار حافظ در غزل و ادبیات عرفانی در اوج است و جایگاه ویژه‌ای دارد. محتشم نیز در قله آیینی‌ترین قالب شعر قرار دارد.
سلام ای آفتاب هشتمین، آیینه قرآن...
اما در مقایسه با اشعار مقلدان محتشم باید گفت که اشعار پس از انقلاب جایگاه بهتری نسبت به آنها دارند؛ زیرا اشعار مقلدان محتشم از منظر فضا و مضمون تکراری است، اما شعر پس از انقلاب، تکرار آن موضوع نبوده است. وزن‌های متنوعی توسط شاعران انتخاب شده است. از سوی دیگر، مضمون نیز مضمون امروزی است؛ از این منظر می‌توان گفت که ترکیب‌بندهای پس از انقلاب در قیاس با شعر مقلدان محتشم، در جایگاه بهتری قرار دارند.
*تسنیم: یکی از اشعاری که در این کتاب ذکر شده، سروده‌ای است در وصف امام رضا (ع). در آستانه شهادت ایشان هستیم، کمی درباره فضای این شعر بفرمایید.
آن شعر حاصل نذری بود که در آن سال داشتم. این شعر در فضایی سروده شد که شیوع کرونا آغاز شده بود و حرم هم بسته بود و امکان زیارت نبود. این شعر در واقع حاصل یک زیارت از راه دور بود. حس و حال همه ما در آن زمان این بود که دوست داشتیم از راه دور عرض ارداتی به ایشان داشته باشیم، شعر هم با سلام به ایشان آغاز می‌شود و در ادامه حس و حال همه عاشقان، کبوتران، خادمان گفته می‌شود. در کنار آن، از افرادی یاد شد که خادم حرم امام رضا (ع) بودند و به شهادت رسیده بودند، مانند شهید سلیمانی.
در بخش‌هایی از ترکیب‌بندی که به امام رضا (ع) تقدیم شده است، می‌خوانیم:
سلام ای نور ایمان، چشم ایران، شمس جاویدان سلام ای آفتاب هشتمین، آیینه قرآن
سلام ای وارث پیغمبران از آدم و خاتم سلام ای مژده جنت، سلام ای روح، ای ریحان
سلام ای روشنای دیده‌های منتظر بر رَه سلام ای مه، سلام ای دل، سلام ای روشنای جان
سلام ای تکیه‌گاه امن مشتاقان و مهجوران سلام ای آفتاب هشتمین، ای مرد مردستان
سلامی از شمال و شرق و غرب و از جنوب دل سلام از جای‌جای کشور آزادگان، ایران
سلام ای در کویر تشنه نامت مژده رویش سلام ای آسمان، ای بی‌کران، ای حضرت باران
سلامم را تو پاسخ گفته‌ای با تابش عشقت دلم آرام شد در ساحل آرامش عشقت...
ترکیب بند نغمه مستشار نظامی برای "مهاجر سرزمین آفتاب" منتشر شد مستشار نظامی با شعری جدید به استقبال فاطمیه رفت / «مادر شدی تا نام مادر جان بگیرد»ترکیب‌بند رضوی این بانوی شاعر را می‌توانید با صدای بهروز رضوی در اینجا بشنوید.
