پاسخ به یک سوال تکراری؛ آیا رضاشاه موسس دانشگاه در ایران بود؟/ از رشد 28 برابری دانشگاهیان تا رسیدن به رتبه 16 تولید علم در جهان در دوران انقلاب اسلامی

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از صاحب نیوز؛ آموزش عالی به سطحی از آموزش گفته می‌شود که در دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، کالج‌ها و موسسات فناوری که مدرک دانشگاهی یا مدرک حوزوی ارائه می‌دهند وجود دارد. ما در این گزارش به بررسی تاریخچه آموزش عالی در ایران و پس از انقلاب اسلامی ایران می‌پردازیم و هم چنین در خلال بحث پرده از یک مسئله برخواهیم داشت.

تاریخچه

امروزه منابع متفرقه‌ای از دوران کهن باقی مانده‌اند که اشاره بر وجود مراکز و نظام‌های آموزش عالی در سرزمین‌های ایران باستان می‌کند. از برجسته‌ترین این مراکز می‌توان نخست فرهنگستان نصیبین زیر نظر دولت ساسانی را نام برد که در آن استادان رانده شده از آتن در حال کنکاش و آموزش مسائل پزشکی و ریاضیات و نجوم بودند و فرهنگستان گندی شاپور از مراکزی بود که شهرت آن در پزشکی تا به امروز باقیست.

پس از تأسیس بیت الحکمه در دوران خلافت عباسی، آموزش عالی در سرزمین‌های اسلامی رفته رفته وضع فراگیرتری به خود دید تا جایی که مدارس نظامیه در دوران سلجوقی در چندین شهر همانند بغداد، بلخ، نیشابور، هرات، و اصفهان دایر گشتند. در مراغه نیز خواجه نصیرالدین طوسی پژوهشکده و رصدخانه ای بزرگ تأسیس کرد که به روایتی در کتابخانه آن 40,000 کتاب از اقصی نقاط گیتی گردآوری شده بود، و توسط هولاکوخان ایلخانی تأمین مخارج می‌شد.

اما باید گفت که آموزش عالی در دوره نوین و جدید در عصر قاجار در در سال 1234 با تاسیس وزارت علوم آغاز شد که در ابتدای آن تاسیس مدرسه دارالفنون توسط امیرکبیر است. البته با این وجود باز هم عده‌ای از دانشجویان برای تحصیل به خارج از ایران اعزام می‌شدند تا بتوانند پس از تحصیل به ایران بازگشته و در جهت آبادانی کشور کمک کننده باشند.

طولی نکشید که مدارس و موسسات برجسته آموزش عالی دیگر نیز همراه دارالفنون مشغول به کار شدند. از این جمله می‌توان مدرسه نظام (تأسیس 1264) را نام برد که با بودجه‌ای معادل 10000-12000 تومان تأسیس گردید؛ و نیز می‌توان از مدرسه علوم سیاسی (تأسیس 1278) را نام برد که زیر نظر وزارت امور خارجه وقت اداره می‌شد.

دوره پهلوی

در سال 1304 هجری شمسی، حکومت پهلوی به جای حکومت قاجار در نظام سیاسی ایران به سلطنت رسید. سال‌های 1304- 1320 را می‌توان، مهم‌ترین و بحرانی‌ترین سال‌های تاریخ معاصر ایران دانست؛ زیرا در این دوره تلاش گسترده‌ای برای دگرگون ساختن نهاد‌های فرهنگی و اجتماعی کشور انجام شد تا در نهایت، سلسله سیاسی حکومت پهلوی را تثبیت کند. دگرگونی فرهنگی با رشد سریع نهاد‌های جدید و با هدف از هم پاشیدن نهاد‌های سنتی به‌وسیله دولت همراه بود.

در بین اصلاحات رضاشاهی، اصلاحات آموزشی یکی از مهمترین اصلاحاتی بود که در فاصله سال‌های 1304 تا 1320 در راستای سیاست مدرن‌سازی کشور انجام داد. به این منظور رضاشاه که در پی آن بود تا سیاست غرب‌گرایانه و اسلام‌ستیزانه خود را به کلیه شئون کشور از جمله آموزش گسترش دهد، درصدد تغییر و تحول در مراکز آموزشی برآمد و در جهت توسعه صنعتی و علمی و هماهنگ ساختن فعالیت‌های آموزش عالی کشور براساس الگوی غربی، مراکزی را به وسیله نیرو‌ها و کارشناسان خارجی و فارغ - التحصیلان دانشگاه‌های اروپایی ایجاد کرد که می‌توانست در نوع خود پیامد‌ها و آثار و نتایجی در راستای اهداف وی در برداشته باشند. در این دوران وزارت فرهنگ تاسیس شد و قانونی نیز برای اعزام دانشجویان به خارج و استخدام اساتید خارجی به تصویب رسید.

بررسی یک شبهه

ما در طی سالیان این نکته را شنیده‌ایم رضاخان را مؤسس و پایه‌گذار دانشگاه تهران دانسته و از به عنوان کسی نامبرده شده که به این امر مهم دست زده است. اما در واقع او تنها چند مدرسه عالی موجود و دانشکده‌ها را با هم تجمیع کرد و نام آن را دانشگاه تهران گذاشت. برای این کار تیمورتاش وزیر دربار از طرف رضاشاه به دکتر عیسی صدیق ماموریت داد تا به آمریکا رفته و آموزش عالی جدید را بررسی کند. البته باید این نکته را هم مدنظر داشت که طرح تاسیس دانشگاه در سال 1307 توسط دکتر حسابی مطرح شده بود و در سال 1310 دکتر صدیق به ماموریت آمریکا فرستاده شد.

پس از این اتفاقات در سال 1313، تلاشی هدفمند برای استقرار و توسعه آموزش عالی در ایران انجام گرفت و دانشگاه تهران با همت دکتر حسابی و دکتر صدیق تاسیس و در 8 خرداد 1313 نیز مورد تصویب مجلس قرار گرفت.

از این رخدادها این چنین برمی‌آید که رضاشاه هیچ دخالت مستقیمی در تاسیس دانشگاه تهران نداشته است.

دوران پهلوی دوم

پس از جنگ جهانی دوم رفته رفته محمدرضا شاه تصمیم به تغییر الگوی موسسات آموزش عالی ایران از سیستم دانشگاهی فرانسه به سیستم‌های آمریکایی گرفت. از این رو بود که از اواخر دهه 1950 میلادی سعی در جلب همکاری دانشگاه‌های آمریکایی کرد. در این میان، به‌دنبال دعوت محمدرضا پهلوی از رئیس دانشگاه پنسیلوانیا به ایران، پس از مذاکراتی چند، دانشگاه شیراز مستقیماً تحت نظر و سیطره این دانشگاه آمریکایی قرار گرفت.

در این دوره، کشور و به تبعیت آن آموزش عالی، وابستگی شدید به قدرت‌های خارجی داشت و خط‌مشی عمومی کشور را امریکایی‌ها طراحی و تبیین می‌کردند. فساد مالی بیداد می‌کرد و خفقان و ترس بر همه جای کشور حاکم بود، چندان که سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در همه امور مداخله داشت و بر کار چاپ کتب، مطبوعات، ادارات، دانشگاه‌ها و... وارد می‌شد.

در این زمان، «حسینیه ارشاد» و رکن اصلی آن شهید آیت الله مرتضی مطهری و دکتر علی شریعتی از مؤثرترین عوامل و شاخص‌های ترویج مخالفت سیاسی با رژیم پهلوی به شمار می‌آمدند.

دوران پس از انقلاب اسلامی

در بهمن 1357 تحولی عظیم در ساختار سیاسی ایران به وقوع پیوست. پیروزی انقلاب اسلامی و سرنگونی حکومت پهلوی در 22 بهمن 1357 علاوه بر تغییر نظام حاکمیتی، تغییرات اساسی در نظام آموزش عالی و بنیان‌های فرهنگی و اجتماعی ایران به وجود آورد. تغییر حاکمیت سیاسی لزوم تغییر و اصلاح ساختار‌های فرهنگی را ایجاب می‌کرد. بر همین اساس در بهار 1359 انقلاب فرهنگی به وقوع پیوست و دانشگاه‌ها تعطیل و ستاد انقلاب فرهنگی تشکیل شد. هدف از تعطیلی دانشگاه‌ها، ایجاد اصلاحات در زمینه محتوای آموزشی منابع و کتب درسی و سرفصل‌های آموزشی، پاک‌سازی نیروی آموزشی دانشگاه‌ها و... در راستای هدایت و پیشبرد اهداف انقلاب و دستاورد‌های پیام انقلاب بود تا از این طریق فضای دانشگاه تبدیل به محیطی سالم برای تدوین علوم عالی اسلامی شود. بدین ترتیب در 15 خرداد، شورای انقلاب تعطیلی کلیه دانشگاه‌ها را تصویب و در تاریخ 25 تیر 1359 لایحه قانونی راجع به تحقق اهداف و برنامه‌های ستاد انقلاب فرهنگی به تصویب شورای انقلاب رسید و به موجب آن دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی موظف شدند امکانات آموزشی و تجهیزاتی و وسایل کارگاهی را برای بازسازی و نوسازی کشور در اختیار ستاد بگذارند.

طی برنامه پنج ساله اول و دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تعداد دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی از 102 واحد در سال 1367، به 270 واحد در سال 1377 افزایش یافت. این توسعه کمی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی تاکنون تداوم یافته است و در حال حاضر، بالغ بر 2700 دانشگاه و مرکز آموزش عالی دولتی وجود دارد. دانشگاه آزاد اسلامی هم به عنوان بزرگترین مرکز آموزش عالی کشور با ایجاد بیش از 400 واحد در محروم‌ترین نقاط کشور نقش تعیین کننده ای در توسعه آموزش عالی ایران بعد از انقلاب، داشته است.

در سال 57 با وجود 35 میلیون جمعیت در کشور، حدود 177 هزار دانشجو در ایران وجود داشت؛ اما اکنون با وجود 80 میلیون جمعیت، چهار میلیون و 336 هزار دانشجو در کشور تحصیل می‌کنند که این موضوع نشان می‌دهد که پس از انقلاب اسلامی ظرفیت عظیمی برای ادامه تحصیل جوانان فراهم شده است. عملکرد آموزش عالی در دوران قبل و بعد از انقلاب با توجه به کسب رتبه اول علمی در منطقه و جهان اسلام دستاورد عظیمی محسوب می شود که در پی خودباوری نشأت گرفته از انقلاب اسلامی محقق شده است.

ارتقاء سهم ایران در تولید علم جهانی طی سال‌های 57 تا 95 از 0.1 به 1.81 رسیده است و اکنون 22 درصد از دانشجویان کشور در مقطع تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند؛ درحالی که در ابتدای انقلاب تنها 10 درصد از دانشجویان کشور در این مقطع تحصیل می‌کردند. همچنین ایران در حوزه روابط علمی بین‌المللی پیشرفت چشمگیری داشته است.

همچنین گزارش رتبه‌بندی «سایگمو» بین سال‌های 1996 تا 2015 نشان داد:

- رتبه جهانی تولید علم ایران از 53 به 16 جهان ارتقاء یافته است.

- رتبه جهانی تولید علم ایران در رشته انرژی اتمی از 83 به 11 جهان ارتقاء یافته است.

- رتبه جهانی تولید علم ایران در رشته نانو و نانو تکنولوژی از 57 جهان به 16 جهان ارتقاء یافته است.

- رتبه جهانی تولید علم ایران در رشته بیوتکنولوژی از 56 به 14 جهان ارتقاء یافته است.

- رتبه جهانی تولید علم ایران در رشته مهندسی هوا و فضا از 43 به 11 جهان ارتقاء یافته است.

- رتبه جهانی تولید علم ایران در رشته پزشکی از 54 به 19 جهان ارتقاء یافته است.

- رتبه جهانی تولید علم ایران در رشته شیمی از 48 به 11 جهان ارتقاء یافته است.

• آنچه مسلم است، رشد علمی و توسعه مراکز آموزش عالی در ایران بعد از انقلاب، یک سیر صعودی داشته و امروز ایران در جایگاهی ایستاده که در کلیه علوم مهم و کاربردی، با تکیه بر باور ما می توانیم به خودکفایی ملی رسیده است، دیگر نیازی به استفاده از متخصصان خارجی در علوم مختلف نداریم و اگر تا دیروز و دوران قبل از انقلاب ورود به دانشگاه یک رویا بود، امروز با تعداد قابل توجهی از نیروی انسانی جوان و تحصیلکرده رو به رو هستیم که قطعا رسیدگی به شرایط کار و اشتغال این حجم بالای فارغ التحصیلان دانشگاهی نیازمند توجه ویژه مسئولان امر است.

پایان پیام /