پنجره طلایی فرصتی برای رفع چالش جمعیتی پیش رو

هر گاه در جامعه‌ای حداقل 70 درصد از جمعیت در بازه سنی 15 تا 64 سال (سنین فعالیت و کار) باشند، اصطلاحا آن جامعه در فرصت پنجره جمعیت تعریف می‌شود. به عبارت دیگر پنجره جمعیت فرصتی طلایی برای اصلاح ساختارهای جمعیتی و همچنین رشد و پیشرفت علمی و اقتصادی است که اگر مغتنم شمرده نشود نه تنها خود تهدید خواهد بود بلکه بعد از عبور از پنجره جمعیت امکان مدیریت و ترمیم ساختارهای جمعیتی و تحقق رشد و توسعه بسیار پایین و قریب به ناممکن می شود.

این در حالی است که کشورهای توسعه یافته صنعتی زمانی رشد و پیشرفت را تجربه کردند که در پنجره جمعیت قرار داشتند و در شرایط کنونی اغلب آن‌ها بعد از عبور از پنجره جمعیت به انواع مشکلات اجتماعی و رکود اقتصادی مبتلا شدند.

ایران تا حدود سال 1415 در فرصت پنجره جمعیت قرار دارد و از حدود 20 سال آینده با بسته شدن پنجره جمعیت روبرو می شود براین اساس مهد تمدن نوین اسلامی برای اصلاح الگوی فرزندآوری، ارتقای ساختار جمعیت پایدار و در ادامه دست یابی به پیشرفت و توسعه همه جانبه، کمتر از 20 سال زمان دارد و در غیر این صورت تا سه دهه آینده ایران اسلامی یکی از سه کشور سالمند جهان خواهد بود.

هر چند ایران در سه دهه گذشته تحولات چشمگیر جمعیتی را تجربه کرده است، تحولاتی که شاید متاثر از برنامه ریزی و تصمیم گیری هایی بود که جمعیت ایران را دچار تحول کرد، تحولی که باید در بستر طولانی زمان شکل می گرفت، اما این تحولات خیلی سریع اتفاق افتاد. تحولات جمعیت می تواند منشا چالش های فراوانی برای دولت و کشور قلمداد شود، ولی در عین حال، با برنامه ریزی صحیح و به موقع می توان از ساختار و ویژگی های موجود جمعیت برای بهبود وضعیت آینده کشور استفاده کرد.

اگر چه کاهش باروری از دستاوردهای دنیای مدرن است، اما نیروی انسانی از مهمترین منابع هر کشور محسوب می شود، برنامه‌ریزی صحیح و اصولی و ایجاد منابع و بسترهای مناسب برای استفاده بهینه از منابع انسانی و جمعیت می تواند، موجبات توسعه را فراهم و بهترین فرصت برای بهره‌گیری از منابع انسانی را مهیا کند، فرصتی که اگر درست استفاده نشوند برای آیندگان تبدیل به تهدید خواهد شد.

سی ام اردیبهشت ماه سال 1393 سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری در 14 بند ابلاغ شد و این روز به نام روز ملی جمعیت نامگذاری شد. به دنبال این دور اندیشی برای استفاده از جمعیت به عنوان یک فرصت پیش رو، یک ضرورت اجتناب ناپذیر نیز به شمار می رود تا تمام دستگاه های ذیربط، دست اندرکاران و تصمیم گیران نظام برای استفاده از پتانسیل نیروی انسانی که به عنوان بزرگترین توانمندی برای توسعه مطرح است، برنامه ریزی و دوراندیشی های لازم را داشته باشند و با بهره گیری از این فرصت، کشور را به سوی توسعه سوق دهند.

نبود توجه کافی به سیاست های کلی جمعیتی

پیش از این حمید درخشان نیاز رئیس سازمان ثبت احوال در پیامی به مناسبت روز ملی جمعیت از نبود توجه کافی به سیاست های کلی جمعیتی انتقاد کرد و گفت: سیاست‌های کلی جمعیت توسط مقام معظم رهبری در 30 اردیبهشت سال 1393 و به دنبال نگرانی‌هایی در زمینه رشد جمعیت کشور در سال‌های آخر دهه 80، پس از سرشماری سال 1390 و کاهش میزان باروری تدوین شد.

رئیس سازمان ثبت احوال تاکید کرد: تنظیم و ابلاغ این سیاست‌ها در سال‌هایی که کشور در گذار از موهبت جمعیتی (پنجره جمعیتی) و با صورت‌بندی اقتصاد مقاومتی در تلاش برای تحقق اهداف بلند خود در زمینه تحقق پیشرفت و عدالت است، حاکی از جامع‌نگری رهبری و ضرورت توجه به استمرار جوانی، پویایی و بالندگی جمعیت با اقناع نخبگان است که در مقاطع مختلف مورد تأکید ایشان قرار گرفته است.

وی ادامه داد: در بند 9 سیاست‌ها، باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت متناسب با ظرفیت زیستی و با تاکید بر تامین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیتی مورد تأکید مقام معظم رهبری قرار گرفته بود که این نیز تدبیری است که می‌تواند به ساماندهی برخی مشکلات اجتماعی و اقتصادی حادث شده یا در حال حدوث کشور منجر شود.

چالش جمعیت، دغدغه ای همگانی درخشان نیا با تاکید بر اینکه جمعیت مساله ای همگانی است، گفت: فرزندانی داریم که امیدوار به زیست آن ها در جامعه‌ای پویا و بالنده‌ایم و نگران توانمندی آنها در سن کار خواهیم بود؛ از این رو خواستار ارتقای امید به زندگی، تأمین سلامت، تغذیه سالم، رفع موانع ازدواج و تسهیل در فرزندآوری و فرزندپروری آنها هستیم.

وی افزود: درباره ترویج و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی - ایرانی دغدغه داریم؛ علاقمند به تحکیم بنیاد خانواده‌های ایرانی هستیم، سالمندانی در اطراف خود داریم و نگران فرهنگ‌سازی برای احترام و تکریم سالمندان در روزهای پیش روی خود نیز خواهیم بود و علاقمند به حضور تمام ایرانیان در این سرزمین و استفاده از تمامی ظرفیت‌های ملی برای پیشرفتی درون‌زا هستیم.

رئیس سازمان ثبت احوال گفت: تقویت مولفه‌های هویت بخش ملی آرزوی همگانی ماست و با دلواپسی و دغدغه به صورت روزمره به رصد تحولات جمعیتی در حد دید خود مشغول هستیم؛ بنابراین روز ملی جمعیت فرصتی مغتنم برای هم‌گرایی، هم‌اندیشی و هم‌افزایی ما در تمامی این ابعاد است.

درخشان نیا افزود: در تمام این سال‌ها، سازمان ثبت احوال به عنوان متولی تولید و انتشار آمارهای انسانی سراسر کشور تلاش کرده تا با ارائه نمایی دقیق و به‌هنگام از رویدادهای جمعیتی با اتکا به داده های پایگاه اطلاعات جمعیت کشور، به فرآیند برنامه‌ریزی جمعیتی در کشور یاری رساند.

وی تشکیل شورای راهبردی جمعیت در تمام استان‌ها را از سال گذشته فرصتی جدید برای پایش منطقه‌ای تحولات جمعیتی، یافتن راهکارهای محلی برای مسایل ملی جمعیت و برنامه‌ریزی مبتنی بر شواهد خواند.

 کاهش سطح باروری 

باروری در 30 سال آینده شروع به کاهش خواهد کرد، از این رو مهمترین چالش جمعیتی کنونی کشور، کاهش سطح باروری است و پیری جمعیت موضوع جدی دیگر در آینده است. مولفه‌های ساختار جمعیتی کشور در حال تغییر است و چند سالی است که روند پیر شدن جمعیت ایران آغاز شده و با سرعت به این سمت در حال حرکت است در واقع در حال از دست دادن جوانی جمعیت هستیم، و ساختار جمعیتی کشور بهم خورده واست و شاهد کاهش جمعیت هستیم.

در کشور سه گروه جمعیتی وجود دارد که شامل گروه جمعیتی کمتر از 15 سال (جمعیت پایه)، گروه جمعیتی 15 تا 65 سال (جمعیت مولد) و گروه جمعیتی بالاتر از 65 سال (سالمندان) است که این نسبت ها نباید تغییر پیدا کند.

نسبت سالمند باید کمتر از 10 درصد جامعه باشد و گروه مولد هم باید حدود 70 درصد جمعیت را تشکیل دهد تا بتواند چرخ اقتصاد را بچرخاند، گروه پایه هم باید حدود 20 درصد باشد تا همیشه بنیان و ساختار جمعیتی کشور حفظ شود. بنابراین نیاز است که شاخص ها برای فرزندآوری تغییر کند، جمعیت مبنای توسعه اقتصادی است و به همین دلیل مهم، کسانی که صاحب فرزندان بیشتری می شوند، باید حمایت شوند همان طور که بسیاری از کشورها از مولفه های حمایتی برای فرزندآوری استفاده می کنند به طور مثال فرانسوی ها پنج درصد تولید ناخالص خود را برای فرزندآوری هزینه می کنند.

دستگاه های حکومتی و حاکمیتی در مورد جمعیت که مهمترین مساله کشور است باید اقدامات جدی تری انجام داده و خانواده هایی که صاحب فرزند بیشتری می شوند را مورد حمایت قرار دهند. نقش آموزش همگا و تغییر سبک آموزش به وسیله شیوه های نوین آموزشی از نکات قابل توجه در این حوزه است.

بکارگیری اقداماتی در راستای رصد و پیگیری فعالیت های موثر بر تغییر آهنگ رشد جمعیت کشور می تواند موثر باشد که از جمله این اقدامات می توان به اجرای آموزش های پیش، حین و پس از ازدواج، ارائه مشاوره فرزندآوری به گروه هدف، پیشگیری از ناباروری و پیشگیری از سقط، پیشگیری از آسیب های اجتماعی از جمله طلاق و افزایش تحکیم بنیان خانواده، افزایش مهارت های زندگی و فرزندپروری، ارائه خدمات به مادران باردار و پیگیری ویژه وضعیت مادران باردار پرخطر، افزایش بارداری های برنامه ریزی شده با هدف حفظ سلامت مادر و کودک و بسیاری اقدامات دیگر بر لزوم اجرای سیاست های جمعیتی، اشاره کرد.

طی دو تا سه نسل آینده جمعیت ایران پیر خواهد شد و با افزایش شمار سالمندان مواجه خواهیم بود، حمایت از جمعیت سالمند نیاز به ارتقا سطح حمایت های اجتماعی و اقتصادی از این قشر دارد و از سویی افزایش جمعیت باید متناسب با سطح منابع و امکانات باشد تا به عنوان یک سرمایه ارزشمند قلمداد شود.

چرا جمعیت کشور در حال کاهش است؟

رسول صادقی دانشیار جمعیت شناسی دانشگاه تهران و رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور در گفت و گویی با خبرنگار ایرنا گفت: جمعیت ایران در آستانه قرن 14 هجری شمسی حدود 10 میلیون نفر بود و در حالی قرن 14 هجری شمسی را پشت سر خواهد گذاشت که جمعیت آن حدود 85 میلیون نفر خواهد شد، از این رو، جمعیت کشور در قرن 14 افزایش سریعی داشته و 8.5 برابر شده است، اما کشور درحالی وارد قرن 15هجری شمسی می شود که روند افزایشی جمعیت کندتر شده و حتی در صورت تداوم روند فعلی باروری و مهاجرفرستی، روند افزایشی آن تا 1430 متوقف خواهد شد و از آن سال به بعد شاهد کاهش در تعداد جمعیت خواهیم بود.

وی افزود: یکی از فرایندهای جمعیتی که به عنوان کلید درک تغییرات اقتصادی و بازار کار محسوب می شود، گذار ساختار سنی جمعیت است، گذار ساختار سنی جمعیت شامل چهار فاز یا مرحله متمایز است که هرکدام از آنها با افزایش چشمگیر جمعیت در یکی از گروه های سنی خاص متمایز می شوند؛ ابتدا، فاز کودکی، سپس فاز جوانی، بعد از آن فاز میانسالی یا بلوغ جمعیت و در نهایت فاز سالمندی است.

صادقی ادامه داد: "فاز کودکی"، زمانی رخ می دهد که کاهش میزان مرگ، به ویژه مرگ و میر کودکان، در طول مرحله اول گذار جمعیتی، افزایش در تعداد کودکان را ایجاد می کند، در این شرایط هرم سنی جمعیت مقعر شکل که خاص کشورهایی با میزان بالای رشد جمعیتی است، می شود، اما بعد از مدتی میزان باروری نیز شروع به کاهش می کند و در نتیجه تغییرات اساسی در ساختار سنی جمعیت آغاز می شود.

وی تاکید کرد: در این شرایط تورم و برآمدگی در ساختار سنی جمعیت توسط نسل هایی که قبل از مرحله کاهش باروری متولد شده بودند (نسل دوران بیش زایی)، ایجاد می شود، در این شرایط به تدریج پایه های هرم سنی باریک تر شده و جمعیت دوره بیش زایی وارد سنین جوانی شده، در نتیجه هرم سنی بطور فزاینده ای محدبی شکل شده و ابتدا "فاز جوانی" و به دنبال آن بعد از دو دهه "فاز میانسالی" شکل می گیرد، بعد از آن، یعنی چیزی حدود بیش از 60 سال از آغاز کاهش باروری، تورم جمعیت وارد سنین سالمندی شده و فاز سالخوردگی جمعیت شکل می گیرد.

صادقی گفت: تمرکز جمعیتی در هر کدام از گروه های سنی، نیازها، فرصت ها و چالش ها و بالتبع برنامه ریزی های خاص خود را دارد، در فاز کودکی از تحولات ساختار سنی جمعیت، تأمین نیازهای بهداشتی و آموزشی از اهمیت ویژه ای در برنامه ریزی ها و سیاستگذاری ها برخوردار می شود، این در حالی است که در ساختارهای سنی در حال انتقال (فازهای جوانی و میانسالی) مسایل مرتبط با اشتغال، ازدواج و تشکیل خانواده، مسکن و بطور کلی نیازهای مرتبط با دوران جوانی و میانسالی اهمیت ویژه یافته و بالاخره در ساختار سنی سالخورده نیازهایی از قبیل تأمین اجتماعی، مسایل بهداشتی، رفاهی و بطور کلی مسایل مرتبط با بازنشستگان و سالمندان اولویت پیدا می کنند.

فرصت پنجره جمعیتی

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور افزود: در هر یک از مراحل گذار ساختار سنی، با توجه به اینکه کدامیک از گروه های سنی فزونی داشته باشند، نوع و کم و کیف نیازهای اجتماعی و جمعیتی تغییر می کند. در فرایند گذار ساختار سنی از جوانی به سالخوردگی، دوره فرصت پنجره جمعیتی اتفاق می افتد، در دوران پنجره جمعیتی که از سال 1385 در کشور آغاز شده و تا چهار دهه آینده نیز تداوم خواهد داشت، نسبت جمعیت در سنین فعالیت افزایش یافته و به حداکثر خود یعنی حدود 70 درصد و حتی بیشتر، می‌رسد.

صادقی ادامه داد: مکانیزم های ترکیبی و رفتاری پنجره جمعیتی نظیر افزایش عرضه نیروی کار، افزایش مشارکت زنان، کاهش نسبت وابستگی (بار تکفل)، تعامل تغییرات ساختار سنی جمعیت با چرخه زندگی تولید و مصرف، افزایش قدرت پس انداز و سرمایه گذاری، بهبود و توسعه سرمایه انسانی و افزایش کیفیت جمعیت، فرصت طلایی و پتانسیل های زیادی برای اثرگذاری مثبت بر رشد و توسعه اقتصادی فراهم می کند.

وی افزود: البته این وضعیت بطور اتوماتیک عمل نمی کند و بهره برداری از آن نیازمند بسترهای مناسب اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی است، به دلیل ضعف سیاستگذاری و برنامه ریزی است که پنجره جمعیتی ایران در نیمه دوم دهه 1380 در شرایط بحران و رکود اقتصادی و میزان بالای بیکاری جوانان و فارغ التحصیلان دانشگاهی گشوده شد و این وضعیت منجر به پتانسیل تحقق نیافته فرصت جمعیتی کشور در دهه اول آن، شده است.

صادقی تاکید کرد: در صورت تداوم چنین وضعیتی در سال های آینده به ویژه میزان بالای بیکاری جوانان فارغ التحصیل دانشگاهی نه تنها فرصت پنجره جمعیتی به رشد و سود اقتصادی تبدیل نمی شود، بلکه این فرصت استثنائی به آسانی به بار و مصیبت جمعیتی تبدیل و مسائل و چالش های متعدد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را رقم خواهد زد.

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور افزود: بر این اساس، بالفعل شدن این سرمایه بالقوه جمعیتی، به عنوان پایه و بنیان اقتصاد مقاومتی، مستلزم آن است که اولا شناخت درستی از ویژگی ها و مزایای پنجره جمعیتی کشور وجود داشته باشد، و ثانیا، امکانات و بسترهای لازم در سایه مدیریت و حکمرانی خوب برای استفاده از چنین موهبتی فراهم گردد، در چنین شرایطی است که جمعیت در سنین فعالیت می توانند به تولید و بهره وری بپردازند، و رشد و رونق اقتصادی پایدار را در کشور تضمین کند.

چگونگی سطح فعلی باروری در کشور

دانشیار جمعیت شناسی دانشگاه تهران گفت: روند تحولات باروری در ایران سریع بوده و از حدود 7 فرزند به ازای هر زن در دهه 1360 به کمتر از 2 فرزند در دهه 1380 کاهش یافته است، این مسیر کاهشی برای کشورهای توسعه یافته دو قرن طول کشیده، اما در ایران و برخی دیگر از کشورهای درحال توسعه در دو دهه اتفاق افتاده است، البته در نیمه اول دهه 1390، به دلیل اثرات هنجاری تغییر سیاست ها و فرزندآوری دهه شصتی ها، باروری از 1.8 به 2 فرزند افزایش یافت، اما به دلیل تورم و ناامنی اقتصادی، سبک های جدید زندگی، در کنار نبود برنامه های حمایتی از خانواده و فرزندآوری، باروری از نیمه دوم دهه 1390 به بعد شروع به کاهش کرد و در حال حاضر به حدود 1.7 فرزند به ازای هر زن کاهش یافته است.

صادقی اضافه کرد: این وضعیت بیانگر باروری پایین در ایران است، باروری پایین تر از سطح جایگزینی به این معنی است که در صورت عدم افزایش باروری، جمعیت در 30 سال آینده شروع به کاهش خواهد کرد، از این رو، مهمترین چالش جمعیتی حال حاضر کشور، پایین بودن سطح باروری است که در بند اول سیاست های کلی جمعیت نیز بر افزایش آن تاکید شده است.

وی افزود: باتوجه به پیامدهای دراز مدت این وضعیت، برنامه های حمایت از خانواده و فرزندآوری باید به عنوان اولویت سیاستی دستگاه های قانونگذاری و اجرایی در کشور قرار گیرد، لازم به ذکر است که موفقیت سیاست ها و برنامه های حمایت از خانواده و فرزندآوری بستگی به بودجه و برنامه های اجرایی منسجم و پایدار از یکسو، و شرایط اقتصادی و اجتماعی پیرامونی خانواده ها، از سوی دیگر دارد.

صادقی تصریح کرد: چنانچه سیاست‌ها توان پاسخگویی به نیازهای مختلف افراد در موقعیت های متفاوت زندگی داشته باشند، امکان اثرگذاری بیشتری بر افزایش باروری دارند، برنامه های موفق خواهند بود که بتواند ابعاد تشویقی و حمایتی فرزندآوری را توامان دنبال کنند و چالش‌های مختلف ناشی از عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بیولوژیکی و روانی را که در مورد فرزندآوری مطرح است، کاهش دهند.

ایران در چه سالی وارد سالخوردگی می شود؟

رئیس موسسه مطالعات جمعیتی کشور گفت: در جمعیت شناسی منظور از سالخوردگی جمعیت افزایش سهم جمعیت سالمندان 65 ساله و بالاتر به بیش از 15 درصد کل جمعیت است، در حال حاضر این نسبت 7 درصد است، اما در سال 1425 به 15 درصد می رسد و ایران وارد فاز سالخوردگی جمعیت خواهد شد.

وی ادامه داد: در خصوص پیامدهای سالخوردگی جمعیت، می توان آن را هم دستاورد دانست و هم چالش، به بیان دقیق تر، سالخوردگی جمعیت، هرچند از دستاوردها و موفقیت های بزرگ بشری و نشانه مثبت توسعه اقتصادی و اجتماعی است و این امر نقش سیاست های اجتماعی و بهداشتی را در مبارزه با بسیاری از بیماری ها که در قرون گذشته، زندگی افراد را کوتاه تر می کرد مسجل می سازد، اما این افزایش سریع تعداد سالمندان به عنوان یک چالش رفاهی نیز محسوب می‌شود.

صادقی افزود: سالخوردگی جمعیت نه تنها ترکیب سنی و جنسی جمعیت را متاثر می سازد، بلکه ساختارهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی را نیز دستخوش تغییر خواهد کرد. مهمترین مساله در سنین سالمندی، تأمین رفاه، به زیستن و امنیت مالی است؛ زیرا همه سالمندان تحت پوشش مستمری بازنشستگی قرار ندارند.

وی گفت: دسترسی به خدمات مراقبت از سلامت مناسب، یکی دیگر از مسائلی است که دولت باید برای حل آن اقدام کندو همچنین به موازات کاهش بعد خانوار و رشد خانواده‌های هسته ای، پوشش تأمین و حمایت اجتماعی افراد سالمند تحت تأثیر قرار گرفته است؛ به همین دلیل، نگرانی های فزاینده ای در خصوص تضمین تامین اجتماعی و رفاه افراد سالمند و ارتقای سلامت و فعالیت های آن‌ها در دوران سالمندی وجود دارد، از این رو، با افزایش تعداد سالمندان، طولانی شدن عمر و سپری شدن بخش چشمگیری از زندگی افراد در دوران سوم و چهارم زندگی، سیاست های اجتماعی و رفاهی سالمندان باید در میان مدت و بلندمدت مورد توجه قرار گیرد و برنامهریزی های لازم برای حجم قابل توجه جمعیت سالمند، نیازها و توانمندی های آنها انجام گیرد.

تله جمعیتی در کمین کشور است

حامد برکاتی مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت: رشد جمعیت به زیر یک رسیده است، پنجره جمعیتی رو به بسته شدن است و اگر نرخ جایگزینی جمعیت از 1.7 کنونی به 1.5 برسد به تله جمعیتی می‌افتیم و دیگر امکان جبران از بین می‌رود.

وی در گفت وگوی تفصیلی با خبرنگار ایرنا افزود: پنجره جمعیتی فرصتی است که نسبت جمعیتی کشور فرصت جبران و رشد جمعیت را می دهد. زمانی که هنوز دو سوم جمعیت بین 15 تا 65 سال هستند و پیر نشده است اما اگر این نسبت کمتر شود، پنجره جمعیتی بسته می شود. هنوز 25 سال تا بسته شدن پنجره جمعیت فرصت داریم اگر این زمان را هم از دست بدهیم به یک کشور سالمند تبدیل می شویم که باید همه توان و ظرفیت کشور را صرف نگهداری و مراقبت از سالمندان کنیم و از روند توسعه و پیشرفت عقب می مانیم. همین الان هم توان رسیدگی به سالمندان را نداریم و اگر اقدامی انجام ندهیم، 25 سال آینده ایران دچار بحران جمعیتی بزرگی می شود.

برکاتی ادامه داد: مساله جمعیت موضوع بسیار مهمی است. متاسفانه بسیاری از دستگاههایی که در این زمینه مسئولیت دارند به وظیفه خود عمل نکرده اند. 20 سال آینده می بینیم که کشور با بحران های بسیار جدی و شدید مواجه می شود و می گوییم. اگر برای این کار 20 سال پیش اقدام می کردیم. حالا وضعیت بهتری داشتیم.

وی افزود: در حوزه جمعیت کل دنیا و همه کشورها با چالش های بسیار جدی مواجه هستند البته از ابتدای قرن بیستم به علت تسلط انسان بر طبیعت و پیشرفت تکنولوژی و بهره وری انسان از امکانات زندگی با افزایش جمعیت انسان مواجه شدیم که البته همزمان شد با کاهش تنوع و تعداد گونه های جانوری اما در سال های اخیر روند قهقرایی کاهش رشد جمعیت را در اغلب کشورهای جهان شاهد هستیم. حالا هر کشوری بتواند از فرصت باقیمانده برای حفظ پنچره جمعیتی خود استفاده کند می تواند از فرصت اندک باقیمانده استفاده کند.

برکاتی تاکید کرد: ایران بعد از سال 1425 یا بازه زمانی بین 1420 تا 1430 پنجره جمعیتی را از دست می دهد. چه بخواهیم و چه نخواهیم در حدود سال 2050 میلادی حدود 30 درصد جمعیت کشور سالمند خواهد بود و کشوری سالمند می شویم. کاری که از اکنون باید انجام دهیم این است که زیرساخت هایی برای زندگی سالم سالمندان ایجاد کنیم تا نسل جوان بتواند به توسعه و رشد کشور بپردازد. اگر این زیرساخت ایجاد نشود دچار بحران می شویم. البته با تعاریف جهانی ممکن است با توسعه خدمات سلامت سن سالمندی از 60 تا 65 سال مثلا به 75 سال تغییر کند اما در هر صورت روزی به کشوری با جمعیت بالای 25 تا 30 درصد سالمند می رسیم.

دهه شصتی ها به میان سالی رسیده اند

مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت: جمعیت مولد دهه 60 اکنون به سن میان سالی و به حدود 40 سالگی رسیده اند و به زودی از سن باروری خارج می شوند. اگر سال 65 را ملاک قرار دهیم تعداد متولدان سال 70 حدود 25 درصد کمتر از سال 65 است. سال 1360 حدود 10.5 میلیون خانم در سن باروری داشتیم و سالانه دو میلیون و 400 هزار نفر متولد می شد، اما در سال 98 تعداد زنان در سن باروری به 22 میلیون و 400 هزار نفر رسید با یک میلیون و 196 هزار تولد و باید بدانیم که جمعیت مولد کشور پنج سال آینده باز هم کمتر می شود زیرا تعداد زنان بارور رو به کاهش است در حالی که تاکنون رو به افزایش بوده است.

برکاتی در مورد علت تغییر این روند جمعیتی و کاهش رشد جمعیت و فرزندآوری چیست، بیشتر مسائل اقتصادی است یا فرهنگی، گفت: به نظر من، عوامل فرهنگی مهمتر است، نهادهای فرهنگی نباید خودشان را کنار بکشند. البته زیرساختهای رشد جمعیت مولد به عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مثل مسکن و شغل و درآمد بستگی دارد که رسیدگی به آن کار دولت است. همه ما در این کشور زندگی می کنیم. جوان تا زمانی که امنیت خاطر نداشته باشد که فردا تامین خواهد بود، حتی اگر به او وام هم بدهیم تمایلی به ازدواج و فرزندآوری نخواهد داشت. اگر شغلی مطمئن داشته باشد که حداقل درآمد را برای یک زندگی خانوادگی برایش فراهم کند برای ازدواج اقدام می کند.

وی تاکید کرد: ما در سال 80 به نرخ جایگزینی جمعیت رسیدیم اگر آن زمان به فکر رشد جمعیت و بحث های فرهنگی آن می افتادیم، اکنون دچار مشکل بسته شدن پنجره جمعیتی نمی شدیم. البته حق همه مردم است که رفاه داشته باشند، اما شاید با کار فرهنگی می توانستیم کاری کنیم که توقعات از زندگی کمتر می شد و فرزندآوری بیشتر. به هر حال حاکمیت باید شرایط لازم برای تامین شغل و مسکن مناسب برای سه فرزند را در اختیار مردم قرار دهد.

مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت ادامه داد: البته مسائل فرهنگی دیگری هم داریم که با تهاجم فرهنگی و به صورت نرم بخشی از جوانان را به این سمت کشانده اند که دیگر به دنبال ازدواج نیستند یا ازدواج به شکلی دیگر را می خواهند با این وجود بخش بزرگی از جامعه هنوز هم به ازدواج و هم به فرزندآوری تمایل دارند اگر این کار را کمتر انجام می دهند به علت اقتضائات و ملاحظات فرهنگی و اقتصادی - اجتماعی است.

برکاتی افزود: جوانان امروز اگر امید به آینده داشته باشند و بدانند که در آینده می توانند شغل پایدار داشته باشند، حتما ازدواج می کنند و فرزندآوری خواهند داشت. بسیاری از دانشجویان اکنون به این فکر می کنند که تحصیلات خود را در مراحل عالی تمام کنند. شغل مناسبی به دست آورند. امکانات زندگی مناسبی فراهم کنند و بعد ازدواج کنند به همین علت فرزندآوری در تحصیلکرده ها به مراتب کمتر از افراد کم سواد است. یک زن که تحصیلات عالی دارد از یک طرف فرصت ازدواج باب طبعش را از دست می دهد بعد هم در سنی ازدواج می کند که امکان بیش از دو فرزند به دنیا آوردن را ندارد. مثل در 32 سالگی می خواهد ازدواج کند.

وی گفت: متوسط سن ازدواج دختران ایرانی به 25 سال رسیده، یعنی نیمی از دختران کشورمان بعد از 25 سالگی ازدواج می کنند. متوسط سن اولین فرزندآوری زنان ایرانی هم بالای 29 سال است. زنی که اولین فرزندآوری را در سن 29 سالگی به دنیا می آورد فرصت زیادی برای فرزند دوم ندارد.

برکاتی اضافه کرد: بعد از 25 سالگی که دختران ازدواج می کنند. 4.5 سال بعد به طور متوسط اولین فرزند به دنیا می آید و 5.3 سال بعد فرزند دوم به طور متوسط به دنیا می آید. یعنی به طور متوسط 10 سال پس از ازدواج دو فرزند می آورند. این وضعیت متوسط است. ممکن است در موارد اندک یک خانواده چهار یا پنج فرزند بیاورد اما وضعیت عمومی این نیست. اگر در یک سازمان دولتی مثلا یک همکار خانم که همسرش وضع مالی خوبی دارد چهار فرزند یا حتی سه فرزند به دنیا بیاورد همه با تعجب به او نگاه می کنند. این نشان می دهد که نرم های فرهنگی در کشور تغییر کرده است و نهادهای فرهنگی باید در این زمینه ورود کنند. البته نباید فقط توصیه کنیم باید به گونه ای باشد که اگر به مردم می گوییم فرزند بیشتر بیاورید از آن طرف امکانات مالی لازم هم برای آنها فراهم کنیم.

وی تاکید کرد: راه آن حمایت از خانواده، حمایت از خانواده و حمایت از خانواده است و برای این کار باید اقدام کرد دیگر زمان حرف زدن و توصیه کردن گذشته است. باید شرایط و امکانات مناسب برای ازدواج جوانان فراهم کنیم.

بحرانی تلخ در انتظار کشور

محمداسماعیل اکبری مشاور عالی وزیر بهداشت درباره وضعیت کنونی ساختار جمعیتی کشور گفت: درگیری دو ساله علمی با مسئولان سبب شده تا امروز هم‌صدا شویم. وضعیت کنونی اصلا خوب نیست. البته اکنون چهره جمعیتی ما بد نیست اما کافی است که کمی سرمان را بلند نگه داریم و آینده‌ای نه چندان دور را ببینیم؛ آن وقت خواهیم دید چه سیاهی‌هایی در دیدگاه ما پیدا خواهد شد.

وی افزود: هیچ زمانی موضوعی مهمتر از جمعیت نبوده و نیست. اولویت نخست این موضوع است. مقاله‌ای با عنوان تلخ‌تر از کرونا نوشتم؛ کشورهای غربی مرگ‌ومیرشان بالاتر بود چون سالمند بودند. هر کشوری تعداد سالمند بیشتری دارد، شمار مرگ‌ومیر نیز بالاتر است. آنها دستگاه‌های پزشکی را از سالمندان قطع کرده و به جوان‌ها وصل کردند.

از ناهید حاجی خانی

*س_برچسب‌ها_س*

• سازمان ثبت احوال کشور
• مرکز آمار ایران
• وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی

*س_پرونده خبری_س*

• چالش های جمعیتی کشور