پژوهش‌ها درباره مهاجرت نخبگان چه می‌گویند؟
یکی از مباحث اساسی در زمینه توسعه، بهره‌گیری درست و منطقی از توانایی و استعدادهای نیروی انسانی به خصوص نیروی انسانی متخصص و تحصیل‌کرده در جامعه است.
به گزارش مشرق، اصلاح نظام اداری و شایسته‌سالاری، استقرار و تقویت نظام نوآوری، ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی و الگوبرداری از تجارب موفق بین‌المللی به منظور ایجاد رضایت شغلی در راستای جلوگیری از مهاجرت نخبگان، از ضرورت‌های حفظ آنان در کشور است.
یکی از مباحث اساسی در زمینه توسعه، بهره‌گیری درست و منطقی از توانایی و استعدادهای نیروی انسانی به خصوص نیروی انسانی متخصص و تحصیل‌کرده در جامعه است.
به عبارت دیگر، میزان بهره‌گیری منابع انسانی از فرصت‌های مناسب توسعه، به عنوان یکی از شاخص‌های اساسی توسعه انسانی مطرح بوده و هست و به همین خاطر بسیاری از جوامع بشری متوجه شده‌اند رشد و پیشرفت افراد نخبه و سرآمد می‌تواند یکی از جنبه‌های اساسی توسعه و تحول در هر کشوری باشد.
کشورهای دارای اعتماد اجتماعی در سطوح بالاتر کمتر فساد می‌کنند، میزان برابری اقتصادی بیشتری دارند و تلاش بیشتری برای کمک به کسانی که منابع کمتری دارند، به کار می‌بندند و در نتیجه مهاجرت کمتری به خارج از کشور دارند
دانش‌آموختگان و نخبگان دارای ظرفیت‌های بالقوه‌ای هستند که در صورت وجود فضاهای مناسب، قادرند توانمندی‌های خود را بروز دهند و به سرمایه‌های انسانی تبدیل سازند. به عبارتی بهره‌گیری از ظرفیت‌های نخبگان و دانش‌آموختگان سهم منابع انسانی را در تولید علم افزایش می‌دهد و توسعه مبتنی بر دانایی را با محوریت رشد انسان آگاه، خلاق و آزاد محقق خواهد کرد.
با این حال امروزه با حجم وسیعی از مهاجرت نخبگان یا به عبارت مصطلح فرار مغزها خصوصا از کشورهای در حال توسعه مواجهیم. اگر چه مهاجرت نخبگان مساله‌ای جدید نیست و پیشینه معاصر آن به سال 1960 و مهاجرت اندیشمندان و متخصصان به آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی بر می‌گردد، اما امروزه بر اثر تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی با امواجی گسترده‌ای از مهاجرت نخبگان روبروییم؛ روندی که می‌تواند زمینه عقب‌ماندگی بیشتر کشورهای در حال توسعه را به دنبال داشته باشد.
مشتی نمونه خروار در مهاجرت نخبگان
تعریف عمومی نخبگان هر کشور یعنی شهروندانی که توانایی‌هایی فراتر از سطح عمومی جامعه دارند مانند دانش‌آموختگان و استادان دانشگاه، صاحبان انواع سرمایه از فکری و فنی تا مالی، متخصصان و سرآمدان حوزه‌های گوناگون از سلامت گرفته تا صنعت، فناوری، هنر و.... با این حال اولین تصویری که از مهاجرت نخبگان در ذهن‌ها نقش می‌بندد مهاجرت‌های دانشجویی است.
بر اساس یافته‌های سالنامه مهاجرتی ایران در سال 1401، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور با افزایشی تقریبا 4 برابری از 17 هزار و 442 دانشجو در سال 2000 به 66 هزارو 701 دانشجو در سال 2020 رسیده است.
همچنین رتبه دانشجوفرستی کشور از رتبه 14 در سال 2010 به رتبه 17 در سال 2020 تغییر یافته است.
در این بازه زمانی، کمترین رتبه دانشجوفرستی ایران با رتبه 11 مربوط به سال 2012 است. این رصدخانه اعلام کرده است اگرچه بخشی از افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور را می‌توان ناشی از افزایش میل به تحصیل در خارج از کشور و حضور در دانشگاه‌های معتبر بین‌المللی دانست، اما بخش زیادی از این افزایش جمعیت را باید به افزایش فشارهای اقتصادی در سال‌های اخیر نسبت داد.
بر اساس داده‌های ملی کشورها، پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور عبارتند از کانادا، آلمان، ایالات متحده آمریکا، ترکیه و ایتالیا. همچنین بر اساس داده‌های یونسکو در سال 2020، پنج مقصد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور آمریکا، آلمان، ترکیه، کانادا و ایتالیا بوده است.
همه آنچه نخبگان را می‌راند
بسیاری از پژوهش‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که مهاجرت پدیده‌ای چندبُعدی است و مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر آن تاثیرگذارند.
از دست رفتن نیروهای انسانی با کیفیت، هدر رفت منابع آموزشی، عقب ماندگی در رقابت بین‌المللی و تشدید احساس یاس و ناامیدی از جمله تهدیدها و نتایج مهاجرت نخبگان است
پژوهشی با عنوان «ریشه‌ها و راهکارهای مساله مهاجرت نخبگان در ایران» که با استفاده از جمع نظرات خبرگان و صاحبنظران در خصوص مساله مهاجرت نخبگان انجام شده است، دلایل عمده مهاجرت نخبگان را در چهار دسته عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و سازمانی و اداری مشخص کرده است.
در این پژوهش اشاره شده است که ذیل عوامل اجتماعی، اموری از قبیل بی‌ثباتی و احساس ناامنی، افت حس تعلق به سرزمین، کاهش آزادی‌های اجتماعی و وجود فرهنگ مهاجرت موثر هستند. در ذیل عوامل اقتصادی، مشکلات اقتصادی ناشی از وضعیت کلی اقتصادی کشور مطرح است. ذیل عوامل سازمانی و اداری هم اموری از قبیل نبود شایسته‌سالاری، فشارهای شغلی و تحصیلی، تنگناهای نظام آموزش و پژوهش مطرح است. همچنین از جمله دلایل سیاسی تاثیرگذار بر مهاجرت هم می‌توان به اموری از قبیل عدم ارتباط مستمر با مراکز علمی خارج از کشور و بی‌توجهی به اعزام اعضای هیات علمی به دوره‌های آموزشی خارج از کشور و عدم اعطا بورس کوتاه مدت اشاره کرد [1].
در همین راستا، در پژوهشی دیگر با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی اقتصادی موثر بر میزان گرایش نخبگان به مهاجرت خارج از کشور» اشاره شده که از جمله عوامل اقتصادی که در مهاجرت نخبگان تاثیر دارند عبارتند از عدم تعادل هزینه و درآمد در ایران و وجود فسادهای مالی در کشور. همچنین از عوامل اجتماعی تاثیرگذار بر مهاجرت نخبگان باید به عدم احساس امنیت فردی و اجتماعی و نبود فرصت‌های رشد و پیشرفت و شایسته‌سالاری اشاره کرد [2].
پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل پژوهشی در مهاجرت نخبگان در ایران، طی سال‌های 1368-1392» بیان می‌دارد عواملی مانند عدم توجه اجتماعی به ارزش فعالیت‌های علمی، نبود تسهیلات لازم برای پژوهش، پایین بودن حقوق و دستمزد، احساس وجود تبعیض و نابرابری به عنوان عوامل رانشی مهاجرت نخبگان علمی به خارج از کشور موثر هستند [3].
در برخی از پژوهش‌ها تاثیر وضعیت اقتصادی کشور بر مهاجرت نخبگان بسیار پررنگ‌تر دیده شده که از آن جمله مطالعه‌ای با عنوان «تاثیر پیچیدگی اقتصادی و جهانی شدن در مهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب عضو سازمان همکاری اسلامی» است. در این مطالعه آشکار شده است که پیچیدگی اقتصادی در این کشورها با مهاجرت نخبگان رابطه مستقیم دارد.
به عبارت دیگر، وضعیت نامساعد رتبه پیچیدگی اقتصادی این جوامع، که بیانگر رخوت بازار عوامل تولید دانش بنیان نظیر سرمایه انسانی و نیروی کار ماهر است، به نوعی عامل ایجاد دافعه مغز به سمت کشور دارای پیچیدگی اقتصادی بالا است [4].
وضعیت حکمرانی و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان از جمله موارد دیگر است که در دسته‌ای دیگر از پژوهش‌ها به آن پرداخته شده که از جمله آنها پژوهشی با عنوان «بررسی تاثیر کیفیت حکمرانی بر مهاجرت نخبگان» است. در این پژوهش شکاف موجود در کیفیت حکمرانی بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته از جمله عواملی بوده که به طور معناداری بر مهاجرت دانش‌آموختگان از کشورهای آسیایی منتخب به کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی توجه شده است [5].
برخی دیگر از محققان به رابطه اندازه دولت و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان توجه کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به تحقیقی با عنوان «بررسی اثرات اندازه دولت بر فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه» اشاره کرد. در این مطالعه توضیح داده شده است که اندازه دولت بر فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه اثر مثبت و رفاه اجتماعی، ثبات سیاسی، بهداشت و سلامت عمومی اثری منفی بر فرار مغزها داشته است [6].
با توجه ویژه به مسائل اقتصادی قشر نخبگان، گسترش روحیه نشاط و امید، همکاری بین بخشی جهت ارتقا سطح دانش و حذف ساختارهای موازی و ناکارآمد در حوزه پژوهش و تحقیق و نیز توجه به ظرفیت مراکز آموزشی و دانشگاهی می‌شود از مهاجرت نخبگان جلوگیری کرد
در پژوهشی دیگر با عنوان «بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر گرایش جوانان تهرانی به مهاجرت خارج از کشور» به نقش سرمایه اجتماعی در دو بُعد اثر شبکه‌های اجتماعی و اعتماد اجتماعی بر فرایند مهاجرت اشاره شده است. شبکه‌های مهاجرت مجموعه‌ای از روابط بین فردی است که مهاجران، مهاجران سابق و غیرمهاجران را در مناطق مبدا و مقصد از طریق روابط خویشاوندی، دوستی و داشتن مبدا مشترک به هم متصل می‌کند. به عبارتی شبکه‌ها، احتمال مهاجرت بین‌الملل را افزایش می‌دهند، زیرا هزینه‌ها و مخاطرات حرکت را کاهش و در مقابل بازده مورد انتظار را افزایش می‌دهد.
همچنین اعتماد اجتماعی یکی از متغیرهای زمینه‌ای است که می‌تواند گرایش به مهاجرت را تحت تاثیر قرار دهد. کشورهای دارای اعتماد اجتماعی در سطوح بالاتر کمتر فساد می‌کنند، میزان برابری اقتصادی بیشتری دارند و تلاش بیشتری برای کمک به کسانی که منابع کمتری دارند، می‌کنند و در نتیجه مهاجرت کمتری به خارج از کشور دارند [7].
مهاجرت نخبگان چه تبعاتی دارد؟
برخی از محققان در پژوهش خود به پیامدهای مهاجرت نخبگان اشاره کرده که از آن جمله پژوهشی با عنوان «برساخت اجتماعی مهاجرت بین‌المللی نخبگان و پیامدهای توسعه‌ای آن به شیوه پژوهش زمینه‌ای» است. در این مطالعه عنوان شده است مهمترین پیامد ناشی از مهاجرت نخبگان کاهش کیفیت کار و بازماندن کشور از توسعه است [8].
در پژوهشی دیگر با عنوان «ریشه‌ها و راهکارهای مساله مهاجرت نخبگان در ایران» اشاره شده است که اموری نظیر از دست رفتن نیروهای انسانی با کیفیت، هدر رفت منابع آموزشی، عقب ماندگی در رقابت بین‌المللی و تشدید احساس یاس و ناامیدی از جمله تهدیدها و نتایج مهاجرت نخبگان هستند.
در مطالعه‌ای دیگر تحت عنوان «مهاجرت نخبگان و رابطه آن با توسعه: فرصت‌ها و چالش‌ها برای سیاستگذاران» چنین عنوان شده که به طور کلی جوامع نخبگان مهاجر می‌توانند نقش مهمی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا خود داشته باشند.
همچنین جوامع نخبگان مهاجر می‌تواند منبع ایده‌ها، دانش‌ها، مهارت‌ها و سرمایه‌های اجتماعی باشند. ارتباطات و شبکه‌هایی که جوامع نخبگان مهاجر با کشور خود دارند، می‌توانند به عنوان کانال مهمی برای تقویت تاثیرات مثبت مهاجرت بر کشور مبدا عمل کند. اما با این وجود هنوز بسیاری از کشورهای در حال توسعه نظیر ایران از مهاجرت نخبگان متضرر می‌شوند [9].
چاره چیست؟
در طیفی دیگر از مقالات به راهکارهای موثر در این زمینه اشاره شده است که از آن جمله پژوهشی با نام «نظام حکمرانی چگونه می‌تواند از مهاجرت نخبگان جلوگیری کند؟» است. در این مطالعه عنوان شده که که تصمیم‌گیران در کشورهای در حال توسعه، در اعمال سیاست‌ها و وضع قوانین خود در دفاع از طرح‌های حمایتی نخبگان و کارآفرینان و ایجاد بستر رشد و پیشرفت برای نخبگان توجه بیشتری کنند.
همچنین با توجه ویژه به مسائل اقتصادی قشر نخبگان، گسترش روحیه نشاط و امید، همکاری بین بخشی جهت ارتقا سطح دانش و حذف ساختارهای موازی و ناکارآمد در حوزه پژوهش و تحقیق و توجه به ظرفیت مراکز آموزشی و دانشگاهی می‌شود از مهاجرت نخبگان جلوگیری کرد.
کاهش فشار روانی محیط‌های دانشگاهی، توجه به اوقات فراغت و آرامش فکری و روانی نخبگان، برقراری آموزش‌های فنی و حرفه‌ای جهت بالا بردن سطح دانش نیروهای متخصص، اشتغال پایدار و توانمندسازی تعاملی در سطح بین‌المللی و پوشش بیمه‌ای مناسب برای جامعه متخصص و نخبگان از دیگر اقداماتی است که دولت‌ها به منظور جلوگیری از مهاجرت نخبگان می‌توانند انجام دهند [10].
رونق و ارتقای بازدهی بازار سرمایه انسانی درجهت فعالیت‌های متناسب با دانش و مهارت نخبگان، هدایت ظرفیت‌های بالقوه سرمایه انسانی در مسیر ارتقای رتبه پیچیدگی اقتصادی و افزایش سهم تجارت جمهوری اسلامی ایران در بازارهای جهانی از بازدارنده‌های مهاجرت در پژوهش‌ها عنوان شده است
در پژوهشی دیگر با عنوان «میزان تمایل جوانان به مهاجرت بین‌المللی و عوامل تعیین کننده آن در شهر تهران» اشاره شده که امید اجتماعی، بهبود شرایط اقتصادی، عدالت اجتماعی و آزادی سیاسی در کشور می‌تواند زمینه‌ساز کاهش مهاجرت‌های بین‌المللی جوانان از ایران باشد و حتی شرایطی مطلوب برای بازگشت جوانان نخبه به کشور فراهم سازد [11].
در مطالعه دیگر با عنوان «ریشه‌ها و راهکارهای مساله مهاجرت نخبگان در ایران» به راهکارهایی از قبیل اصلاح نظام پرورش و حمایت از نخبگان، اصلاح نظام اداری و شایسته‌سالاری، استقرار و تقویت نظام نوآوری، ارتقای جایگاه و حفظ کرامت نیروی انسانی و الگوبرداری از تجارب موفق بین‌المللی به منظور ایجاد رضایت شغلی بیشتر جهت جلوگیری از مهاجرت نخبگان اشاره شده است.
رونق و ارتقای بازدهی بازار سرمایه انسانی درجهت فعالیت‌های متناسب با دانش و مهارت این قشر، هدایت ظرفیت‌های بالقوه سرمایه انسانی در مسیر ارتقای رتبه پیچیدگی اقتصادی، و افزایش سهم تجارت جمهوری اسلامی ایران در بازارهای جهانی از جمله راهکارهایی است که در مطالعه‌ای با عنوان «تاثیر پیچیدگی اقتصادی و جهانی شدن در مهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب عضو سازمان همکاری اسلامی» به منظور جلوگیری از مهاجرت نخبگان اشاره شده است.
منابع:
1- ملک پور افشار، رضا و همکاران، «ریشه‌ها و راهکارهای مهاجرت نخبگان»، نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، دوره6، شماره 1: بهار 1401
2- بزرگ زاده، سعیده، کاظمی پور، شهلا و علی محسنی، رضا، «بررسی عوامل اجتماعی اقتصادی موثر بر میزان گرایش نخبگان به مهاجرت خارج از کشور»، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شماره 48: تابستان 1399
3- پریزاد، رضا و امینی، علیرضا، «بررسی عوامل پژوهشی در مهاجرت نخبگان در ایران طی سال‌های 1368-1392»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، دوره 16، شماره 53: زمستان 1399
4- شاه‌آبادی، ابوالفضل و پوران، رقیه، «تاثیر پیچیدگی اقتصادی و جهانی شدن در نهاجرت نخبگان در کشورهای منتخب عضو سازمان همکاری اسلامی»، فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین، دوره 17، شماره 1: بهار 1401
5- راغفر، حسین، محمدی الموتی، مسعود و فخر موسوی، الهام، «بررسی تاثیر کیفیت حکمرانی بر مهاجرت دانش‌آموختگان»، فصلنامه علمی پژوهشی برنامه ریزی و بودجه، دوره 22، شماره 2: تابستان 1396
6- مفتخری، علی و همکاران، «بررسی اثرات اندازه دولت بر فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه»، اقتصاد باثبات، دوره 3، شماره 4: 1401
7- افشاری، علی، معینی، سید رضا و انصاری، حمید، «بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر گرایش جوانان تهرانی به مهاجرت خارج از کشور»، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، دوره 19، شماره 47: 1399
8- شکیبا راد، عاطفه، صابری، هائیده و ثابت، مهرداد، «برساخت اجتماعی مهاجرت بین‌المللی نخبگان و پیامدهای توسعه‌ای آن به شیوه پژوهش زمینه‌ای»، دوره14، شماره1: زمستان 1400
9- خسروی، احمدعلی و همکاران، «مهاجرت نخبگان و رابطه آن با توسعه: فرصت‌ها و چالش‌ها برای سیاستگذاران»، راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، دوره 12، شماره 6: بهمن و اسفند 1398
10- علی مفتخری، محمد جعفری، اسمعیل ابونوری و یونس نادمی، «تاثیر متغیرهای موثر بر حکمرانی بر فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه» فصلنامه اقتصاد باثبات و توسعه پایدار، دوره 2، شماره 3: 1400
11- صادقی، رسول و سید حسینی، سیده متین، «میزان تمایل جوانان به مهاجرت بین‌المللی و عوامل تعیین کننده آن»، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، دوره18، شماره 43: 1398
پژوهشگر: مینا اینانلو
