پیاده روی اربعین و بن بست گشایی از جامعه پساسرمایه داری

به گزارش الف؛ در بحبوحه برگزاری اربعین حسینی و پیاده روی میلیون ها زائر کشورمان و البته مسلمانان کشورهای دیگر از اقصی نقاط جهان به سمت کربلا، بار دیگر این رویداد مذهبی و فرهنگی که ابعاد مختلفی را در بر می‌گیرد، توجه بسیاری از محافل پژوهشی و رسانه ای را به خود جلب کرده و تحلیل و تفسیرهای مختلفی در مورد این مساله ارائه شده و می شود.

انجام پیاده روی اربعین در سال جاری که البته در قیاس با سال های قبل، با بعضی از چالش ها نظیر وقوع برخی ناآرامی ها در عراق (پیش از آغاز پیاده روی اربعین) همراه بود، سوال های مختلفی را به ویژه در رابطه با اینکه ضروررت حفظ و بزرگداشت رویدادهایی نظیر پیاده روی اربعین و سوگواری برای حضرت سید الشهدا (ع) در بجبوحه اوج گیری مشقات و البته جوسازی های تبلیغاتی جریان های سیاسی و رسانه ای مختلف علیه این پدیده چیست؟ ایجاد کرده است.

"هادی زینی ملک آباد"؛ پژوهشگر حوزه الهیات و معارف اسلامی به بررسی برخی از مهمترین سوال ها و شبهات در این رابطه پرداخته است.

این کارشناس حوزه الهیات و معارف اسلامی در ابتدا در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه ضرورت حراست از رویدادهایی نظیر اربعین امام حسین (ع) و بعضا تحمل سختی های فراوان در این رابطه چیست؟ گفت: «من بیش از هر چیز سعی دارم به این پرسش شما از دریچه حوزه ای که خودم بیش از همه روی آن کار کرده و مطالعه داشتم یعنی "تربیت معنوی" پاسخ بدهم. اکنون در دنیا فضایی ایجاد شده که در قالب آن شاهد توجه زیادی به مساله معنویت و تربیت معنوی هستیم. در این راستا حوزه هایی نظیر معنویت یا شناخت درمانی نیز حوزه هایی کاملا بکر در این چهارچوب هستند. در این چهارچوب، مسائل معنوی به نحو قابل توجهی اهمیت یافته اند. در این رابطه "اندرو رایت" کتابی دارد و در قالب آن بحث "آموزش و معنویت" را مطرح می کند. در این کتاب وی جامعه بریتانیا را در معنای عام خود بررسی و تحلیل می کند و خلاصه کلام وی این است که جامعه بریتانیا جامعه ای است که در آن معنویت تضعیف شده و این موضوع باید در این جامعه تقویت شود. در این میان باید توجه داشت که معنویت نیز یک مساله "آموزش پذیر" است».

" زینی ملک آباد" افزود: «در سال جدید میلادی نیز شاهد بوده ایم که "اسکات وبستر" که در حوزه معنویت کارهای زیادی را انجام داده، مقاله ای را با عنوان "آموزش معنوی برای جامعه پساسرمایه‌داری" ارائه کرده است. اهمیت کارهایی از این دست زمانی مخصوصا برای کشورِ ما مشخص می شود که بدانیم ما هنوز شرایط و وضعیتِ سرمایه داری را تجربه نکرده‌ایم اما در غرب، در شرایط جامعه پساسرمایه‌داری، تا حد زیادی نیاز و خلا معنویت حس می شود. در واقع آن ها برای رفع این نیاز خود انجام برنامه ریزی را کاملا ضروری می دانند. جوامعی از این دست این استدلال را دارند که جهان به سمت نوعی بن بست در حال حرکت است که به نوعی معنویت می تواند نقشی قابل توجه در خروج از این موقعیت بازی کند. درست به همین دلیل است که اکنون شاهدیم در غرب در این زمینه سرمایه گذاری های قابل توجهی صورت می گیرد. من از همین جهت و دریچه، مایل به تحلیلِ پدیده پیاده روی اربعین و عزادرای برای سید الشهدا (ع) هستم».

این استاد دانشگاه در ادامه خاطر نشان کرد: «به نظر من در این رابطه با دو نگاهِ محوری رو به رو هستیم. یک نگاه که شاید حاکمیت به آن توجه ویژه ای دارد و در قالب آن تاکید بر این است که اربعین احیا شود و در دولت‌های مختلف کشورمان نیز این مساله وجود داشته است. در چهارچوب این نگاه، دولتی با نام جمهوری اسلامی ایران که طلایه دار جهان تشیع است می خواهد جریان سازی را رقم بزند و کشورهایی که با اندیشه آن موافق هستند نیز به نحو گسترده ای با آن همراهی می‌کنند. مساله ای که در جای خود خوب هم است. با این حال من چندان مایل به تاکید بر این حوزه هم نیستم زیرا وقتی صحبت از تربیت معنوی می شود، اساسا نگاه حاکمیتی و سیاستی نیز گمرنگ می شود. با این حال اگر ما از حیث و دریچه معنوی به مساله بنگریم و تحولات را رصد کنیم، اساسا شاهد این هستیم که در مورد مساله اربعین و عزاداری امام حسین (ع) با یک جنبش فطری و فکری در افراد رو به رو هستیم که لزوما توصیه پذیر هم نیست. باید توجه داشته باشیم که مداخلات حاکمیت در این مساله نیز اساسا با این نیت است که به این روند و تحول شتاب دهد. با این حال شاهد این هستیم که از اقصی نقاط جهان مردم برای پیاده روی اربعین و عزاداری امام حسین (ع) حاضر می شوند. در این چهارچوب، مراسم اربعین به چیزی شبیه به گردهمایی حج تبدیل شده است و همه اقشار در آن حضور و شرکتی فراگیر دارند».

این پژوهشگر حوزه مسائل دینی گفت: «تلقی من از پیاده روی اربعین در این چهارچوب است که باید آن را "اردویی سالیانه جهت ارتقای تربیت و سلامت معنوی افراد" دانست. شما اگر دقت کرده باشید افرادی که یک مرتبه این ماجرای پیاده روی اربعین را تجربه کرده باشند، فارغ از نگاه مذهبیشان، باز هم مایل به تجربه آن هستند. در واقع با نوعی احساس نیاز جدی در عصری رو به رو هستند که در آن فناوری و پیشرفت های تکنولوژیک، به وجه غالب شکل دهده به زندگی بشر تبدیل شده است. اساسا قرار گرفتن در این رویداد معنوی می تواند تاثیرات شگرف و عمیقی را بر افراد بگذارد که به نوعی تامین کننده نیازهای روحی آن ها نیز می باشد.

البته که همانطور که پیشتر نیز گفتم، این مساله مورد اشاره شمارِ زیادی از چهره های دانشگاهی و متفکران به ویژه در جهان غرب نیز بوده است. این پیاده روی و ابعاد معنوی آن می تواند تعادل بخشیِ روح و روان را در پی داشته باشد. من بر این باورم که هر کسی خلا معنوی را در هر جایِ جهان داشته باشد، اگر خود را در محورهایی نظیر پیاده‌روی اربعین قرار دهد، تا حد زیادی می تواند از حیث روحی وضعیت بهتری را پیدا کند».

هادی زینی ملک آباد در پاسخ به این پرسش که آیا دستاوردهای رویدادی نظیر پیاده روی اربعین از حیث معنوی صرفا محدود به تقویت ارتباط با خداست؟ گفت: «در بحث تربیت معنوی و معنویت، آن چیزی که سابقا مطرح می شد ارتباط با خدا بود. با این حال اکنون اینطور گقته می شود که "انسان معنوی" انسانی است که ارتباطش را در چهار محور اساسی داشته باشد: "ارتباط با خداوند، ارتباط با خودش، ارتباط با دیگران و ارتباط با طبیعت". از این منظر نیز اگر بخواهیم به ماجرای اربعین و عزاداری و پیاده روی میلیون ها زائر توجه کنیم، به دیدگاه ها و چشم اندازهای جالبی می رسیم. مثلا در بُعد ارتباط با خود، اگرچه پیاده روی اربعین، حضور فرد در یک اجتماع عظیمِ میلیونی است با این حال، هر فرد نوعی خلوتِ خاص را نیز با خود دارد. ما در روایات دینی داریم که اگر فردی خستگی زیارت اربعین را به جان بخرد و آن را تحمل کند، این در نهایت ختم به رهایی از آتش جهنم و بسیاری از مشقات دیگر خواهد شد. البته که این بُعد اخروی ماجرا است اما بُعد معنوی مساله (با تاثیرات در همین جهان) همان رشد فردی و رهایی از بُن بست هایی است که بشریت در جهان امروز به نحوی جدی با آن ها رو به رو می شود. در واقع از این منظر اگر چه فردی در قالب یک اجتماع قرار می گیرد، با این حال، دستاوردهای فردیِ قابل توجهی را نیز از حیث روحی و معنوی برای خود به دست می آورد».

زینی ملک آباد در ادامه گفت: «در بُعد ارتباط با خداوند نیز اغلبِ افرادی که پیاده روی اربعین و عزاداری برای امام حسین (ع) در این ایام را تجربه کرده اند، انگار نوعی ارتباط خاص و نزدیک را با خداوند داشته اند و به آن شکل داده اند. همه ما به هر حال در سطوح مختلف با برخی مشکلات دست و پنجه نرم می کنیم. مساله ای که البته در دین نیز مورد اشاره قرار گرفته است. جهت مقابله با این وضعیت، آثار و کتاب هایی نیز نوشته شده که از جمله آن ها مثلا می توان به کتابِ "هنر ظریف بی خیالی" اشاره کنیم. مولف در این کتاب با توجه به اینکه هیچ گرایش مذهبی ندارد، می خواهد بگوید که زندگی پُر از رنج است مگر اینکه شما در فضایی قرار بگیرید که این رنج را بپذیرید و بتوانید آن را مدیریت کنید. اگر از این منظر به ماجرای پیاده روی اربعین بنگریم، عملا شاهد آن خواهیم بود که پیاده روی اربعین عملا این امکان را برای ما انسان ها فراهم می کند تا علی رغم تمامی مشکلاتی که با آن ها رو به رو هستیم، بتوانیم ارتباطی را نیز با خدا بگیریم و بر مشکلات جاریِ خود فائق آییم».

این استاد دانشگاه افزود: «در بُعد ارتباط با دیگران، شاید در راس ارتباطی که افرادی در جریان پیاده روی اربعین می گیرند، ارتباط خاصی است که آن ها با امام حسین (ع) می گیرند. البته توجه داشته باشیم که یکی از مشکلاتی که ما شاید تاکنون داشته ایم این بوده که مراسم محرم را در تاسوعا و عاشورا خلاصه کرده ایم. این در حالی است که اگر از منظر تاریخی نیز بنگریم، به نظر من ما به پساواقعه عاشورا توجهی درخور نداشته ایم. اتفاقا تمامی مصیبت ها و تالماتی که به خاندان امام حسین (ع) وارد می شود مربوط به پساواقعه عاشورا است. مساله ای که شاید چندان مورد توجه قرار نگرفته و اربعین همان نقطه ای است که می توانیم پساواقعه را به خوبی پوشش دهیم و تجربه ای که حضرت زینب (سلام الله علیها) و مسیری که خود ایشان رفته را هم به نوعی تجربه کنیم. از این جهت، در جریان پیاده‌روی اربعین در وهله نخست ارتباط گیریِ فرد زائر با خودِ امام حسین (ع) را شاهد هستیم. زمانی ما در خانه هستیم و تصاویر مرتبط با عزاداری امام حسین (ع) را می بینیم. این حاملِ یک احساس برای ماست اما وقتی به صورت فیزیکی در محل حضور داریم و خود عزاداریم، این مساله شرایط و تجربه جدیدی را برای ما رقم خواهد زد».

زینی ملک آباد در ادامه گفت: «در این راستا، در کنار هم این مسائل ما مثلا موضوع خادمان امام حسین (ع) را داریم که از ملیت های گوناگون در جهان هستند و در جریان رویدادی نظیر پیاده روی اربعین حضوری فعال دارند. افرادی که در قالب های گوناگون و به شکل موکب های مختلف به پذیرایی از زائران اربعین می پردازند و حتی می بینیم که برخی تمام هستی مادی خود را در مسیر این ماجرا قرار می دهند. در این میان این مساله و رویکرد دو کارکرد دارد، یکی خدمت به دستگاه اهل بیت و دیگری سالم سازی جامعه و توسعه سلامت معنوی در آن. به طور خاص در حوزه سلامت معنوی در جریان پیاده روی اربعین و عزاداری های این زمان، شاهد یک سرمایه گذاری قابل توجه معنوی هستیم که در طول سال خیلی کم شاهد این مساله با این حجم و وسعت هستیم. جالب اینکه همبستگی عجیبی را نیز میان طیف های مختلف افراد بدون هرگونه مسائل مرتبط با مرز و امثالهم نیز شاهد هستیم. پیشتر در مورد حج اشاره کردم که مثلا در حج همه با هم برابرند و حتی دین نیز شرایط را به نحوی پیش برده که افراد به سمت اختلافات و مقایسه های بیجا حرکت نکنند. در مورد پیاده روی اربعین و عزاداری های این دوره زمانی نیز عملا شاهد کارایی مشابه هستیم».

استاد دانشگاه سیستان در پایان گفت: «در مورد بُعد ارتباط با طبیعت نیز شاید چندان نشود در جریان گفتگوی حاضر به آن وارد شد اما به هر حال قرار گرفتن در فضای پیاده روی اربعین که در فضایی گرم و گیرا و صحرایی اتفاق می افتد، خود انرژی قابل توجهی را به زائران می دهد که این موضوع نیز در جای خود جای بحث دارد. جدای از همه این ابعاد که به آن ها اشاره شد، ابعاد دیگری نیز به چهار بُعد یاد شده که برای انسان معنوی مورد اشاره قرار گرفت، اضافه گشته که از جمله آن ها می توان به ارتباط انسان با جامعه اشاره کرد. باید توجه داشته باشیم که پیاده روی اربعین و عزاداری برای امام حسین (ع) در این چهارچوب، قرن ها وجود داشته اما با توجه به شرایط سیاسی و غیره دستخوش تحولاتی خاص بوده است. در این شرایط اکنون شاهدیم که حاکمیت کشورمان سعی داشته نوعی جریان سازی اتفاق بیفتد که در نوع خود می تواند در چهارچوب ارتباط فرد با جامعه اثرگذاری قابل توجهی را داشته باشد. ما در سال های اخیر شاهد بوده ایم که به همان میزانی که به بحث اربعین توجه می‌شود، به بحث های اخرالزمانی نظیر ظهور امام زمان و اینکه چه تدابیری باید در این رابطه اندیشید نیز توجه می شود.

نکته جالب این است که اکنون ظهور امام زمان (عج) یکی از فصول اساسی اش همان گره خوردنِ این پدیده با قیام امام حسین (ع) است. در واقع در اینجا بحث خیر و شر را داریم و اساسا این مطلب گفته می شود که زمانی که ایشان ظهور کند، ایشان منتقمی خواهند بود که بار دیگر در چهارچوب معادله خیر و شر کنشگری خواهند کرد (همچون امام حسین (ع)) و مردم جهت درک بهتر مساله ظهور حضرت ولی عصر (ع)، باید با قیام امام حسین (ع) و فلسفه بنیادین آن نیز آشنایی داشته باشند.»

هادی زینی ملک آباد در ادامه در پاسخ به این پرسش که رویداد اربعین و پیاده‌روی میلیون ها زائر در این چهارچوب، از حیث علم نشانه شناسی و نمادشناسی حامل چه نکاتی است؟ گفت: «باید توجه داشته باشیم که پیاده روی اربعین در نوع خود نوعی "نماد سازی" نیز است. اساسا در حوزه نشانه نشانه شناسی و نماد سازی نیز تاکید می شود که نشانه ها و نمادها خیلی مهم هستند و در بحث انتقال پیام کنشگری قابل توجهی دارند. پیاده روی اربعین نیز در نوع خود نماد و نشانه ای است که توسط میلیون ها نفر رقم می‌خورد.

تاکنون آثار و کتاب های مختلفی توسط نخبگان و چهره های معنوی و دینی و حتی چهره های برجسته دیگر علوم نظیر جامعه‌شناسی در چهارچوب مسائل معنوی و دینی نوشته شده است با این حال همانطور که گفته شد، این آثار توسط نخبگان نوشته اند و عموم مردم ارتباط زیادی شاید با آن ها نداشته باشند. با این حال، پیاده روی گسترده در جریان عزاداری اربعین توسط عمومِ مردم اتفاقا می افتد و به جرات می توان گفت که خاصیت و اثرگذاری به مراتب بیشتری در قیاس با آثار پژوهشی دارد و در واقع خروجیِ قابل توجهی را هم به همراه دارد (اگرچه اهمیت کارهای علمی سرِ جای خود باقی است).»

هادی زینی ملک آباد، پژوهشگر و استاد حوزه الهیات و معارف اسلامی در ادامه درباره هجمه گسترده ای که جهت مقابله با حضور ایرانیان در پیاده روی اربعین و تضعیف این جریان صورت گرفته است گفت: «باید توجه داشته باشید که در دنیای کنونی مساله "جریان سازی" از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در این راستا، جریانی ایجاد می شود و اگر ما نتوانیم در برابر آن موج و جریانی را ایجاد کنیم، قطعا شکست می خوریم. در این چهارچوب شاهد بودیم که در مدت اخیر موج ها و هجمه هایی هماهنگ علیه ایران و پیاده روی اربعین ایجاد شد و سعی بر آن بود تا از شکوهِ پیاده روی اربعین کاسته شود. به یاد داشته باشیم که در سال های ابتدایی که پیاده روی اربعین به نحوی سازمان یافته آغاز شد و صورت می گرفت، چندان توجهی از محیط بیرونی به آن نمی شد اما اکنون که به یک جریانِ غالب و گسترده تبدیل شده و به نمادی از قدرت تبدیل گشته، تلاش های گسترده ای در سطوح گوناگون به شیوه های پیدا و پنهان علیه آن انجام می شود.»

زینی ملک آباد در مقامِ جمع بندی افزود: «در چهارچوب این معادله، نوعی صف آراییِ شاید نه چندان واضح در جریان بود که در قالب آن یک جبهه سعی داشت مانع از از وقوع پیاده روی اربعین و تضعیف آن شود و در مقابل جریانی سعی داشت که به هر قیمت ممکن این رویداد بزرگ و معنوی اتفاق بیفتد. به نظر من کلیتِ این معادله کاملا طبیعی است مخصوصا وقتی از منظر رسانه ای به آن بنگریم. اینکه اگر ما رویکردی منفعلانه اتخاذ می کردیم به هیچ وجه مناسب نبود. در این چهارچوب، جدای از مدیریت مساله در سطوح رسانه ای و کلان کشورمان، کنشگری های قابل توجه مردم که صرفا به عشق امام حسین (ع) راهی پیاده روی اربعین می شوند، همه و همه شرایط را به سمتی برد که دیدیم باز هم پیاده روی اربعین با شکوه اتفاق افتاد. در این معادله، مردم کار خود را کردند و رسانه ها و حاکمیت نیز کنشگری خاص خود را داشتند. در این میان باید توجه داشته باشیم که این دستاورد در شرایطی حاصل شده که هزینه ها و کنشگری های رسانه ای سنگین و گسترده ای جهت تضعیف جریان پیاده روی اربعین انجام شده بود. البته که در نهایت، نتیجه این صف آرایی نیز به نفع مردم و دستگاه امام حسین (ع) رقم خورد.»