چالش‌های پیش روی نویسنده «روح‌الله»: روی لبه تیغ راه رفتم / نامه منتشر نشده و مهم امام (ره) به پاپ درباره اسرائیل
نویسنده کتاب «روح‌الله» با اشاره به چالش‌های پیش روی خود می‌گوید: از همان ابتدا پذیرفته بودم که باید پاسخگوی عده‌ای از طرفداران و مخالفان باشم.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، پس از گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی آثار متعددی درباره این واقعه نوشته شده است؛ آثاری که تلاش کرده‌اند هرکدام وجهی از وجوه انقلاب مردمی ایران را به تصویر بکشند. شخصیت امام (ره) و نقش ایشان در تأثیرگذاری در میان اقشار مختلف جامعه، نقطه وحدت و ترجیع‌بند همه آثاری است که با این محتوا منتشر شده‌اند. با گذشت بیش از چهار دهه از حیات انقلاب اسلامی، به نظر می‌رسد خلأهایی در زمینه روایت از تاریخ انقلاب وجود دارد که نویسندگان جوان و محقق را بر آن می‌دارد تا به آنها بیشتر بپردازند و شمعی در بخش‌های تاریک این روایت‌ها روشن کنند؛ اما این کار با همه جذابیتی که دارد خالی از آسیب و سختی نیست. سختی تحقیق از یک سو، دشواری پاسخگویی به نقدهایی که مطرح می‌شود از سوی دیگر، کار را معمولاً برای نویسندگان خلاق در این زمینه سخت می‌کند.
هادی حکیمیان که دانش‌آموخته رشته تاریخ است، تاکنون آثار متعددی با همین نگاه برای گروه سنی نوجوان و بزرگسال نوشته است. او که تاکنون در قالب‌های گوناگون رمان، زندگی‌نامه و داستان طبع‌آزمایی کرده، به‌تازگی کتاب خود را با همکاری انتشارات شهرستان ادب روانه بازار نشر کرده است. کتاب «روح‌الله» که در آستانه آغاز دهه فجر و سالروز پیروزی انقلاب اسلامی منتشر شده، زندگی‌نامه‌ای است از فرازهای مهم زندگی امام خمینی (ره). در معرفی این اثر آمده است: این نوشتار داستان‌واره‌ای است براساس زندگی تاریخی و سیاسی یک رهبر. پرداختن به زندگی آیت‌الله خمینی (ره)، به عنوان یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در تاریخ معاصر، همواره مورد توجه محققان و پژوهشگران داخلی و خارجی بوده است. بی‌شک پرداختن به تمام زوایای زندگی یک رهبر بزرگ دینی و سیاسی فرصت و مجالی بیشتر می‌طلبد.
در این اثر سعی شده پاره‌ای از رخدادهای مهم تاریخی مؤثر در شکل‌گیری شخصیت آیت‌الله خمینی (ره) و به تبع آن، انقلاب اسلامی مطمح نظر قرار گیرد. زندگی تاریخی، سیاسی شخصیت‌های بزرگ و به ویژه رهبران اثرگذار در انقلاب‌های مهم، همواره از علاقه‌مندی‌های اقشار کتابخوان جامعه بوده است. سیدروح‌الله موسوی خمینی (ره)، رهبر انقلاب اسلامی ایران، شخصیتی چند بُعدی است که مطالعه و شناخت زندگی او، هم در فهم تاریخ معاصر مؤثر است و هم می‌تواند در تصمیم‌گیری برای افق‌های آینده مؤثر باشد. کتاب «روح‌الله» تکیه بر وقایع مستندی دارد که در کنار یکدیگر، بخش مهمی از زندگی تاریخی و سیاسی رهبر انقلاب اسلامی را بازگو می‌کند. منابع و مآخذ مذکور، در پایان کتاب، به خوبی روشنگر دقت نویسنده و تلاش او برای روایتی دقیق از وقایع دار؛ ولی این امر منافی استفاده نویسنده از تکنیک‌های معمول زندگی‌نامه‌نویسی برای تبیین و جذابیت بیشتر اثر نیست.
خبرگزاری تسنیم به مناسبت انتشار این اثر به گفت‌وگو با حکیمیان پرداخته است. او در این گفت‌وگو ضمن اشاره به چرایی نگارش کتاب «روح‌الله» از سختی‌های کار در این حوزه گفته است. مشروح گفت‌وگوی تسنیم با او را می‌توانید در ادامه بخوانید:
*تسنیم: آقای حکیمیان، طی بیش از چهار دهه گذشته آثار متعددی درباره امام (ره) و انقلاب نوشته شده است؛ آثاری که هر کدام تلاش داشته‌اند به وجهی از وجوه زندگی بنیان‌گذار انقلاب اسلامی بپردازند. کتاب «روح‌الله» که اخیراً به قلم شما منتشر شده، تلاش دارد به وقایع مهمی از زندگی امام (ره) و تأثیر آنها بر زندگی و شخصیت ایشان بپردازد؛ یعنی در واقع کتاب به حوادث و وقایعی می‌پردازد که پیش از این در منابع تاریخی به آنها اشاره شده است. نگارش این کتاب در دهه چهارم انقلاب بر مبنای چه خلأیی صورت گرفته است؟
کتاب درباره امام خمینی (ره) زیاد نوشته شده است، اما عمده آثاری که درباره ایشان نوشته شده در حوزه کارهای پژوهشی و دانشگاهی است، ارجاعات دارند و در قالب مقاله دانشگاهی است. من سعی کردم که شیوه کار در کتاب «روح‌الله» روایت‌گونه باشد. در ابتدای کتاب هم به این موضوع اشاره شده است که «روح‌الله» داستان‌واره‌ای مستند براساس زندگی امام (ره) است تا تمامی اقشار اعم از جوان و دانشجو تا مخاطب عام و حتی زنان خانه‌دار نیز بتوانند با آن ارتباط برقرار کرده و مطالعه کنند.
در واقع تمام تلاشم این بود که کتاب کشش داستانی را داشته باشد، اما در عین حال نمی‌توان گفت به این اثر عنوان «رمان» اطلاق کرد؛ چون نمی‌توانستم تخیل را وارد کار کنم. این اثر براساس مستندات نوشته شده است، تلاش شده است از به کار بردن لغات و اصطلاحات سخت و دور از ذهن پرهیز شود تا مخاطبان بتوانند با این اثر ارتباط برقرار کنند.
از سوی دیگر، عمده کتاب‌هایی که درباره امام (ره) نوشته شده است، به زندگی ایشان از سال 42 به بعد می‌پردازند؛ از کتاب‌های تاریخی مدارس و دانشگاه گرفته تا حتی صدا و سیما زندگی سیاسی امام (ره) را از این تاریخ به بعد بررسی می‌کنند؛ از این منظر در بین مردم نیز جا افتاده که زندگی سیاسی امام (ره) از این تاریخ به بعد شروع می‌شود؛ این در حالی است که امام (ره) در دوره پهلوی اول، بعد از استعفای رضا شاه و اشغال ایران در دهه 20 و 30 فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی زیادی داشته‌اند که به آنها پرداخته نشده است. اتفاقات متعددی در زندگی امام (ره) از دوران نوجوانی و جوانی امام (ره) که مصادف است با دوران قاجار، پس از آن در دوران رضا شاه، روزگار ملی شدن صنعت نفت در دهه 30 و... رخ داده که از نظر بسیاری از نویسندگان مغفول مانده است. عمده کتاب‌ها نیز زندگی ایشان را تا 22 بهمن‌ماه 57 بررسی می‌کنند و در این تاریخ به پایان می‌رسند؛ در حالی که پس از انقلاب نیز وقایع مهمی رخ می‌دهد که از آن جمله می‌توان به پیروزی انقلاب، وقوع جنگ تحمیلی، برگزاری ادوار مختلف انتخابات، فعالیت گروه‌ها و جریان‌های مختلف، ترورهایی که به دست منافقین صورت می‌گرفت، جنگ شهرها و... اشاره کرد. در کتاب «روح‌الله» سعی کردم با در نظر گرفتن این موضوع، به این مسائل نیز بپردازم.
«روح‌الله»؛ کتابی تازه با نگاهی به رخدادهای مهم زندگی امام خمینی (ره)رهبری امام (ره) در دوران جنگ و مدیریت این واقعه است که بیشتر مطرح می‌شود. ایشان جامعه‌ای که درگیر جنگ است، مدیریت می‌کند و تا پایان جنگف ایران را از مقاطع بحرانی متعددی عبور می‌دهند و به ثبات می‌رسانند؛ بنابراین کتاب «روح‌الله» دایره وسیع‌تری را در نظر گرفته و تا مراسم تشییع ایشان در خرداد سال 68 ادامه می‌یابد.
*تسنیم: به نظر می‌رسد نگارش کتابی با این وسعت زمان زیادی برده باشد.
کارهای پژوهشی و فیش‌برداری دو سال طول کشید. قرار نبود حالت روایی داشته باشد، قرار بود کار پژوهشی باشد، اما بعداً تصمیم گرفتیم که تغییر ساختار دهیم. نگارش اثر نیز چهار سال زمان برد.
*تسنیم: امام (ره) شخصیتی ذوابعاد هستند؛ هم فقیهی معروف و اثرگذار در میان مردم هستند؛ هم در حوزه سیاست صاحب‌نظرند و پایه‌گذار انقلاب اسلامی هستند، هم از وجهی دیگر ایشان عارف هستند، شاعر هستند، خطیب هستند و.... با توجه به این مسائل، چرا وجه سیاسی ایشان برای شما در کتاب پررنگ‌تر بوده است؟
من در کتاب «روح‌الله» به مجموعه حوادثی پرداختم که در شکل‌گیری شخصیت امام (ره) مؤثر بوده است. تلاش داشتم که در این کتاب و از گذر این وقایع به بحث انقلاب اسلامی بپردازم. در بخش‌هایی از کتاب به صورت اشاره به جنبه فقهی، شعر و شاعری، خطیب بودن ایشان و... نیز پرداخته شده است، اما مردم بیشتر با بُعد سیاسی امام (ره) در تماس بودند و جلوه بیرونی شخصیت ایشان در نظر عامه مردم، نظریه انقلاب اسلامی و ولایت فقیه و... از جمله موضوعاتی بود که برای همه مردم ملموس‌تر است؛ حتی نسل‌هایی که پس از ارتحال امام (ره) آمدند نیز ایشان را با انقلاب اسلامی می‌شناسند.
*تسنیم: یکی از مشکلاتی که عموم پژوهشگران در عرصه تاریخ معاصر با آن روبرو هستند، دسترسی به منابع تاریخی و اسناد است؛ این موضوع در حوزه مسائل سیاسی و نظامی پررنگ‌تر و کار برای پژوهشگر سخت‌تر می‌شود. با توجه به اینکه شما نیز موضوع حساسی را در کتاب پیگیری کرده‌اید، چقدر با این موانع روبرو بوده‌اید؟
مشکلی که پژوهشگران می‌گویند، همچنان پابرجاست. یک سری اسناد هست که از طبقه‌بندی خارج نشده است. به هر حال تاریخ معاصر حساسیت‌های خاص خود را دارد. از سوی دیگر، شخصیت‌هایی هستند که مصاحبه انجام داده‌اند، اما بعداً گفته‌اند که حاضر نیستند این مصاحبه در زمان حاضر منتشر شود، دوست دارند که مثلاً 10 سال بعد در دسترس عموم قرار گیرد. بحث طبقه‌بندی اسناد درباره همه وجود دارد و شامل حال همه می‌شود.
*تسنیم: در جلسه نقد کتاب «روح‌الله» گفتید که در این کتاب اسناد جدیدی برای اولین‌بار ارائه شده است، کمی درباره این اسناد بیشتر توضیح دهید.
اسنادی که به آنها اشاره کردم، منظور اسناد مراکز اسنادی نبوده است. چند مورد نامه امام (ره) بود که برای اولین‌بار منتشر شد. از جمله آنها نامه‌ای است که امام (ره) خطاب به پاپ در سال 27 بعد از تشکیل دولت رژیم صهیونیستی نوشته شده است. این نامه به نام سیدمحمد بهبهانی خطاب به پاپ شناخته می‌شود، اما در واقع نویسنده این نامه، شخص امام (ره) هستند. ایشان در این نامه به پاپ معترض می‌شوند که چرا در مقابل شکل‌گیری رژیم صهیونیستی ساکت هستید؟ نامه دیگری نیز هست که امام (ره) در سال 31 به یکی از علمای یزد در جریان انتخابات سیزدهمین دوره شورای ملی در دوره مصدق نوشته‌اند که در آن به سیدعلی‌محمد وزیری توصیه می‌کنند که از شیخ مهدی حائری حمایت کنند؛ ایشان فرزند حاج شیخ عبدالکریم حائری هستند و اگر شکست بخورند، شکست بزرگی برای روحانیون خواهند بود.
*تسنیم: جالب است که امام (ره) در سال 27 نسبت به تشکیل دولت رژیم صهیونیستی اعلان خطر کرده‌اند. در آن زمان اسرائیل و اهدافش تا این حد شناخته شده نبود.
بله، بلافاصله چند روز بعد از اینکه دولت اسرائیل اعلام استقلال می‌کند، این نامه نوشته می‌شود. مخالفت و ستیز امام (ره) با اسرائیل و آمریکا بعد از انقلاب و در دهه 60 نبود، اینطور نبود که بعد از انقلاب این مسائل پررنگ شود و ایشان بر این مبنا، یک روز را به عنوان روز قدس نامگذاری کنند. امام (ره) از جمله علمایی بودند که نگرش و نگاه سیاسی داشتند؛ البته همه علما اینطور نبودند؛ برخی از علما دید سیاسی داشتند، مانند حاج شیخ عبدالکریم حائری که در دوره رضا شاه - اگر اشتباه نکنم در سال 1310 یا 1312- یعنی در زمانی که هنوز اسرائیل اعلام استقلال نکرده، دولت تشکیل نداده و گروه‌های صهیونیستی به فلسطین رفته و با مسلمانان می‌جنگند، نامه‌ای به رضا شاه می‌نویسد که از مسلمانان دفاع کنید و.... اما در مقابل برخی از علما بودند که کمتر در این مسائل وارد می‌شدند، مانند آیت‌الله بروجردی.
نامه منتشر نشده امام (ره) به پاپ درباره اسرائیل
امام (ره) از اول به مسائل سیاسی علاقه‌مند بوده‌اند. از جوانی شخصیتی مانند شهید مدرس که روحانی کاملاً سیاسی بود، الگوی امام (ره) بود. امام (ره) زمانی که در آستانه جوانی بودند، به دیدار ایشان در تهران می‌رفته‌اند که در آن زمان بزرگترین مخالف رضا شاه بود. الگوی دیگر امام (ره) در این مسیر شیخ فضل‌الله نوری بود که توسط فاتحان تهران به دار آویخته شد.
*تسنیم: وجه ممیزه امام (ره) در این مسیر با دیگر علمایی که فعال سیاسی نیز بودند، در چه بود؟
امام در «کشف اسرار» که در سال 1323 نوشته‌اند، نظریه‌های خود درباره تشکیل حکومت دینی توسط علما را مطرح می‌کنند؛ این در حالی بود که برخی از علما نظر می‌دادند که فلان کار را حکومت نباید انجام دهد، فلان کار را باید انجام دهد، اما امام (ره) از همان اول بحث تشکیل حکومت دینی را به دست علما به عنوان نایبان امام زمان (عج) مطرح می‌کنند.
«در بهار آزادی جای شهدا خالی...»؛ عکس‌های منتشرنشده از روزهای انقلاب*تسنیم: آقای حکیمیان، نوشتن درباره شخصیت‌های بزرگ همواره با چالش‌های متعددی همراه است. این امر درباره شخصیتی مانند امام (ره) که برای قشر قابل توجهی از مسلمانان مرجعیت دینی دارند، و از سوی دیگر مرجعیت سیاسی هم دارند، باید سخت‌تر هم باشد. پس از انتشار با واکنش‌هایی نیز مواجه بوده‌اید؟ نگارش این کار چه چالش‌هایی برای شما به همراه داشت؟
نگارش درباره شخصیت‌های این‌چنینی حساس است. واکنش‌ها را هنوز ندیده‌ام، باید زمان بیشتری بگذرد، اما از همان ابتدا پذیرفته بودم که باید پاسخگوی عده‌ای از طرفداران و مخالفان باشم. اینطور هم نیست که همه کسانی که طرفدار امام (ره) هستند، از این اثر به‌به و چه‌چه کنند، ممکن است نقدهایی مطرح کنند و بگویند که چهره‌ای که شما از امام (ره) نشان داده‌اید، مطابقت با واقعیت ندارد. هزاران نفر هستند که امام (ره) را در زمان حیاتشان از نزدیک دیده‌اند، میلیون‌ها نفر ایشان را از طریق رادیو و تلویزیون دیده‌اند، در دیدارهای عمومی بسیاری از مردم شرکت کرده‌اند، شاگردان و سیاسیون در جلسات متعدد با ایشان بوده‌اند و... باید پاسخگوی نقد همه آنها بود. ولی باید کار را از جایی شروع کرد.
در «روح‌الله» یک واو پس و پیش نکردم
*تسنیم: برخی از نویسندگان به ویژه در حوزه رمان دینی، معتقدند که نوشتن در این زمینه مانند راه رفتن بر لبه تیغ است، آیا می‌توان با توجه به مواردی که شما مطرح کردید، بگوییم که نگارش آثاری همچون «روح‌الله» نیز چنین وضعیتی دارد؟
بله، البته من آن جسارت را به خرج ندادم که رمان بنویسم. «روح‌الله» یک داستان‌واره است، من فقط از داستان وجه روایی آن را گرفتم. در کتاب «روح‌الله» تخیلی وارد نشده است، دیالوگ‌هایی که ارائه کردم، عیناً صحبت‌های امام (ره) در صحیفه، نامه‌ها، کشف اسرار و... است. یک واو هم پس و پیش نکرده‌ام، حتی علائم ویرایشی را نیز مطابق آنچه بوده، ذکر شده است. نگارش اثری درباره امام (ره) سختی‌های خاص خود را دارد، نویسنده باید تمام اسناد، کتاب‌های منتشر شده، خاطرات شفاهی و... را نگاه کند، کار خیلی سخت است و باید جواب هزاران نفر را داد. از سوی دیگر، اگر خطایی رخ دهد، ممکن است کتاب برای چند وقت در مسیر کسب مجوز برای نشر بماند.
*تسنیم: گفتید که «روح‌الله» به وقایع مهمی می‌پردازد که در شکل‌گیری شخصیت امام (ره) مؤثر بوده‌اند. از نظر شما به عنوان نویسنده‌ای که در این حوزه تحقیق کرده‌اید، مهمترین واقعه در میان این حوادث چه بوده است؟
نمی‌توان یک حادثه را مهم دانست و باقی را نه. فکر می‌کنم مجموعه حوادثی در این زمینه حائز اهمیت است که از جمله آنها وقوع جنگ جهانی اول است. زمانی که امام (ره) نوجوان بودند، شاهد اشغال ایران، تبعید برخی از افراد به کرمانشاهان، حضور نیروهای روس در خمین، بی‌نظمی‌ها، دزدی‌ها، آشوب‌ها و ضعف حکومت مرکزی بودند. ایشان در خمین اخبار را پیگیری می‌کردند. در دوره رضا شاه نیز مجموعه حوادثی هست که می‌توان به آن اشاره کرد؛ از جمله تشکیل سلطنت توسط رضاخان، کشف حجاب، تحقیر شدن جریان‌های دینی و روحانیون در دوره پهلوی اول و... از جمله مسائلی است که می‌توان گفت بعدها در شکل‌گیری حکومت دینی از سوی امام (ره) اثرگذار بوده است.
