چه کسانی در مراسم چهلم مصطفی خمینی شرکت کردند و تبعید شدند؟

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، شهادت آیت‌الله سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد امام خمینی (ره)، یکی از نقاط برجسته و تأثیرگذار در تاریخ انقلاب اسلامی ایران است. تا آنجا که امام خمینی او را به عنوان «یکی از الطاف خفیه الهی» تعبیر کرده است. این حادثه دردناک که در اول آبان سال 1356 به وقوع پیوست، نه تنها غم و اندوهی عمیق بر قلب خانواده امام و بستگان ایشان وارد کرد، بلکه به عنوان یک رویداد مهم، موجی از بیداری و خروش مردمی را در سراسر ایران علیه رژیم پهلوی به وجود آورد. شهادت حاج آقا مصطفی، در شرایطی که مبارزات ملت ایران روند کُند و آرامی داشت، به یک عامل شتاب‌دهنده برای تندتر کردن جریان مبارزات مردمی و تقویت نهضت امام خمینی تبدیل شد.

بنا بر روایت جماران، این مقاله که در پنج بخش توسط معاونت پژوهش، آموزش و برنامه‌ریزی راهبردی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) تدوین شده، تلاش دارد تا ابعاد مختلف شخصیت علمی، فکری و مبارزاتی حاج آقا مصطفی خمینی را مورد بررسی قرار دهد. همچنین، به تأثیر شهادت ایشان در تقویت نهضت اسلامی و واکنش‌های داخلی و بین‌المللی نسبت به این حادثه پرداخته می‌شود. لذا هدف از این مجموعه، بازخوانی یکی از حساس‌ترین و تأثیرگذارترین رخدادهای تاریخ انقلاب اسلامی است که به شکل‌گیری تحولات عظیم سیاسی و اجتماعی در ایران منجر شد و زمینه‌ساز اتحاد گسترده‌تر مردم در مسیر مبارزه با رژیم پهلوی گردید. امید است این مجموعه بتواند شناختی عمیق‌تر از شخصیت حاج آقا مصطفی و جایگاه والای ایشان در تاریخ انقلاب اسلامی ارائه دهد.

برنامه‌ریزی برای برپایی اربعین

مراسم بزرگداشت آیت‌الله حاج آقا مصطفی خمینی و اعلام همدردی با پدر بزرگوارش، از اوایل آبان سال 56 تا مدت‌ها به تناوب ادامه یافت و همچون امواجی متلاطم، ضربات سهمگینی را بر پیکر رژیم فرود آورد. این مراسمات با افشاگری‌ها و روشنگری‌هایی که به همراه داشت، موجب برانگیخته شدن مردم مسلمان ایران و مبارزین، علیه حکومت پهلوی شد و جهشی چشمگیر در انقلاب اسلامی پدید آورد. اما مراسم برنامه‌ریزی شده مبارزان برای روز اربعین حاج آقا مصطفی در تهران، قم و برخی از شهرهای دیگر، فرصت مغتنمی بود که برای ابراز وفاداری به امام و قیام مردم ایران پدید آورد. هدف نیروهای انقلابی این بود که، طی یک اقدام هماهنگ از این فرصت تاریخی به نحو احسن استفاده کنند. در این راستا اعلامیه‌های فراوانی نیز پخش شد. در برخی از مناطق و شهرها از سوی ساواک، اجازه برگزاری مراسم داده نشد، با این حال مردم مسلمان ایران با همه تهدیدهای ساواک با شور هر چه تمام در مجالس دیگر شرکت می‌کردند. در اینجا به نمونه‌ای از این موارد که در گزارش ساواک شهر ری آمده است اشاره می‌کنیم:

«ضمن مراقبت‌هایی که با همکاری کلانتری شهر ری معمول گردید، مراسمی در روز 36/9/8 و روز عید غدیر 36/9/9 به مناسبت چهلم فوت مصطفی خمینی برگزار نگردید. ضمنا چند نفری از کسبه و اهالی شهر ری جهت اجازه انجام مراسم به کلانتری شهر ری مراجعه [کردند]، که رئیس کلانتری به آنان اجازه برگزاری مراسم را نداده است.»

در روز چهلم سید مصطفی تمامی نیروهای انتظامی و امنیتی در حال آماده‌باش کامل بودند و اوضاع را به طور دقیق زیر نظر داشتند؛ اما این سخت‌گیری‌ها و هشدارها و اخطارها در شهرهایی مثل تهران و قم مؤثر واقع نشد و برگزارکنندگان با آگاهی از عواقب این کار، رودرروی مأموران قرار گرفتند. سعی شده بود که گویندگان این مراسم از میان کسانی انتخاب شوند که به تازگی از زندان آزاد شده بودند.»

در شهر قم مراسم متعددی برگزار شد و برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان در مراسم اربعین فرزند امام با مأموران انتظامی و امنیتی درگیر شدند و به چند مکان دولتی نیز حمله شد. در گزارش‌های ساواک تعداد شرکت‌کنندگان بیست هزار نفر ذکر شده است. بر اساس این گزارشات، روز 56/9/9 به مناسبت چهلمین روز سید مصطفی خمینی مجلس تذکری در مدرسه امیرالمؤمنین (ع) شهر قم برگزار شد که در پایان حدود 300 نفر از شرکت‌کنندگان در خیابان اِرم شهر قم اجتماع کردند و شعارهایی به نفع امام خمینی دادند که با دخالت مأمورین انتظامی متفرق گردیدند. در مجلس فوق اعلامیه‌هایی نیز توزیع گردید. متعاقباً در صبح و عصر روز 56/9/11 مجالس دیگری به همین مناسبت در شهر قم برگزار و منجر به تظاهرات مردم انقلابی گردید. در گزارش ساواک چنین آمده است:

«ساعت 8:30 روز 36/9/11 مجلس تذکری از طرف مدرسین حوزه علمیه قم در مسجد اعظم شهر قم با شرکت قریب 10 هزار نفر از طبقات مختلف مردم از جمله روحانیون و طلاب علوم دینی برگزار گردیده است. در ابتدای مجلس مذکور آیاتی از کلام الله مجید قرائت شده و سپس دو تن از روحانیون افراطی طرفدار خمینی به اسامی محمد مهدی ربانی رانکوهی و محمد صادق خلخالی (این دو تن به علت ایراد مطالب خلاف و تحریک‌آمیز، ممنوع المنبر هستند)، در نزدیک منبر ایستاده و مطالبی را ایراد کرده‌اند که جنبه تحریک‌آمیز داشته است.

بعد از پایان سخنرانی نامبردگان، شیخ محمدجواد حجتی کرمانی بالای منبر رفته و پس از ذکر مقدماتی، قطعنامه‌ای را در سیزده ماده به شرح زیر قرائت کرده و جمعیت حاضر در مسجد در پایان قرائت هر ماده با گفتن «صحیح است، احسنت» آن را تأیید می‌کردند.

الف) بازگشت سریع مرجع عالیقدر و مجاهد، حضرت آیت‌الله العظمی آقای خمینی (سه بار تکرار شده)؛

ب) آزادی زندانیان سیاسی، خاصه حضرت آیت‌الله طالقانی و حضرت آیت‌الله منتظری؛

پ) استرداد مدرسه فیضیه، پایگاه حوزه علمیه قم؛

ت) آزادی بناهای توقیف شده مدارس علمیه قم؛

ث) آزادی اجتماعات، بیان و قلم و رفع منع از منابر وعاظ دانشمند، خاصه جناب آقای فلسفی، و رفع سانسور از مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی؛

ج) منع نمایش فیلم‌های سینمایی، تئاترها و جشن‌های به اصطلاح هنر، و به طور کلی جلوگیری از بدآموزی‌های شهروندی؛

چ) بازگشایی مسجد و کتابخانه دانشجویان دانشگاه تهران؛

ح) توبیخ و تعقیب عاملان دستگیری نسبت به حجاب دختران دانشجو و جلوگیری از تکرار اینگونه اعمال ضد اسلامی؛

خ) تقبیح و توبیخ و تعقیب چماق به دستان مهاجم به مردم بی دفاع و جلوگیری از تکرار اینگونه اعمال وحشیانه؛

د) انحلال گارد دانشگاه و رفع اختناق از دانشگاه و ایجاد محیطی آزاد برای تحصیل دانشجویان؛

ذ) توجه کامل به وضع ناهنجار کارگران و کشاورزان و طبقه سوم و چهارم و سعی در احیای کشاورزی و استقرار نظم کامل اقتصادی و قطع ایادی بیگانگان و سرمایه‌داران بین‌المللی و عُمال داخلی آنان مخصوصا یهود و فرقه ضاله بهایی از امور اقتصادی کشور؛

ر) قطع کامل همه روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی با دولت ضد اسلامِ اسرائیل؛

ز) بازگشت تاریخ رسمی مملکت به دامن پر افتخار اسلام و مبدأ هجرت رسول اکرم (ص) (سه بار تکرار گردید.)»

پس از پایان مراسم، جمیعت حاضر، شعار «درود بر خمینی» سر داده، قصد اشغال مدرسه فیضیه را داشتند که مأمورین با شلیک گلوله‌های هوایی، تظاهرکنندگان را متفرق کردند و عده‌ای نیز در این درگیری مجروح گردیدند. در ادامه گزارش قبلی به برگزاری مجلس دیگری در ساعت 16 الی 18 بعدازظهر در مسجد اعظم اشاره شده است:

«در این مجلس که حدود 2 هزار نفر از طبقات مختلف مردم از جمله روحانیون و طلاب علوم دینی، دانشجویان مراکز عالی آموزشی تهران و اصفهان شرکت داشته‌اند، ابتدا آیاتی از کلام الله مجید قرائت شده و سپس عبدالمجید معادیخواه (روحانی افراطی و ممنوع از وعظ) طی سخنانی با اشاره به تغییر مبدأ تقویم تاریخ ایران و اخلالگرانی که به ادعای وی از طرف افراد چماق به دست مجروح شده‌اند، مطالب تحریک‌آمیز و انتقادی ایراد کرده است.

در پایان مجلس مذکور، عده کثیری از جمعیت حاضر در مسجد در خیابان‌های ارم، محمدرضا شاه، آذر و آستانه قم، مبادرت به انجام تظاهرات خیابانی نموده و شعارهایی به مضمون «درود بر خمینی، مرگ بر حکومت یزیدی، پیوند دانشجو و روحانی ناگسستنی است» داده‌اند، و در مسیر حرکت خود چند جام از شیشه‌های شعب بانک‌های سپه، ملی، صادرات، بازرگانی و عمران را شکسته اند... ضمنا در تظاهرات اخلالگرانه مذکور و تظاهرات روز 36/9/9 جمعا 34 نفر از اخلالگران توسط مأمورین انتظامی دستگیر گردیده‌اند.»

علاوه بر شهر قم، در شهرهای دیگر از جمله اراک، نجف‌آباد اصفهان و تهران نیز مراسم اربعین سید مصطفی به تظاهرات و درگیری‌های خشونت بار کشیده شد و مردم به برخی مراکز دولتی حمله‌ور شده و خشم و کینه انقلابی خود را نسبت به حاکمان پهلوی نشان دادند.

تبعید فعالان مراسم بزرگداشت

پس از پایان مراسم چهلمین روز حاج آقا مصطفی، کمیسیون حفظ امنیت اجتماعی قم، تشکیل شد و پنج نفر از روحانیونی که نقش مؤثری در برگزاری مجالس و سخنرانی‌های انتقادآمیز روزهای اخیر داشته‌اند را به شهرهای مختلف تبعید کرد. گزارش ساواک در این مورد چنین است:

«آرای کمیسیون امنیت اجتماعی قم، دایر بر تبعید پنج نفر از روحانیون افراطی که در روزهای 9 و 36/9/11 در شهر قم دخالت داشتند روزهای 9 و 36/9/11 به مناسبت چهلمین روز درگذشت مصطفی خمینی، پسر روح الله خمینی، مجالس تذکری در مدرسه امیرالمؤمنین و مسجد اعظم شهر قم برگزار گردید. چهار نفر از روحانیون افراطی و سابقه‌دار با ایراد سخنرانی تحریک‌آمیز افراد حاضر در مسجد را به انجام فعالیت‌های اخلالگرانه تهییج و ترغیب نمودند که در نتیجه عده کثیری از جمعیت شرکت‌کننده در پایان مجالس مذکور در خیابان‌های شهر قم حرکت و مبادرت به اخلال در نظم عمومی و شکستن شیشه‌های بانک‌های مسیر حرکت خود نمودند.

چون اقدامات روحانیون مورد بحث و یک نفر دیگر از روحانیون اخلالگر شهر قم که در این تحریکات دخالت داشت، منطبق با مواد قانونی قابل رسیدگی [است]، وضعیت آنها در تاریخ 36/9/15 در کمیسیون امنیت اجتماعی در شهرستان قم مطرح و طبق رأی کمیسیون مذکور هر یک به سه سال اقامت اجباری در مناطق زیر محکوم گردیده‌اند:

1- محمدمهدی ربانی رانکوهی؛ محل تبعید: شهر بابک: استان یزد؛

2- عبدالمجید معادیخواه؛ محل تبعید: شهر سیرجان، استان کرمان؛

3- محمدصادق صادقی کیوی (خلخالی)؛ محل تبعید: شهر رفسنجان: استان کرمان؛

4- عبدالرحیم ربانی شیرازی؛ محل تبعید: شهر کاشمر: استان خراسان؛

5- محمدجواد حجتی کرمانی؛ محل تبعید: شهر ایرانشهر؛ استان سیستان و بلوچستان.»