اخذ بیش از 240 هزار نمونه ژنتیک از مجرمان خطرناک
بانک‌های ژنتیک، انقلاب نوین در شناسایی مجرمان حرفه‌ای و اجرای عدالت به شمار می‌روند.
باشگاه خبرنگاران جوان- یک مجرم می‌تواند تمامی آثار جرم خود را از بین ببرد، حتی آثار بدنی و از جمله اثر انگشت، اما تنها چیزی که هیچ‌کس نمی‌تواند آن را از بین ببرد و یا تغییر دهد هویت ژنتیکی است چرا که هر شخص هویت ژنتیکی اختصاصی خود را دارد و تشابه بین هویت ژنتیکی افراد با هم در حد صفر است.
هویت ژنتیکی افراد با کوچک‌ترین آثار زیستی مانند لکه خون تار مو یا خراش دست قابل تشخیص است و این علم نه تنها در مورد مجرمان بلکه در حوادث مختلف طبیعی و انسان ساخت مانند زلزله، انفجار، سقوط هواپیما، سیل و... برای شناسایی و تعیین هویت افراد کاربرد زیادی دارد. در واقع هدف اصلی از تشکیل این بانک تهیه و نگهداری پروفایل‌های ژنتیکی مرتکبین جرایم بوده است تا در صورت ارتکاب مجدد به جرم امکان شناسایی آنها وجود داشته باشد. به علاوه این سیستم می‌تواند به عنوان عاملی تعیین کننده در رد اتهام از افراد بی‌گناه نیز مورد استفاده قرار گیرد.
ایجاد بانک اطلاعات ژنتیکی چه مزیتی دارد و چگونه می‌تواند به شناسایی مجرمین و مظنونین کمک کند؟
در شرایطی که اطلاعات ژنتیکی مجرمان سابقه‌دار در بانک وجود داشته باشد و از صحنه جرم نیز نمونه‌ای به دست آید، می‌توان پیش از به کارگیری سایر روش‌های شناسایی و دستگیری مظنونین فرد یا افراد را شناسایی کرد که این امر به دستگیری سریع‌تر متهمان و به نتیجه رساندن پرونده‌ها کمک می‌کند.
تشخیص هویت مجرمین با استفاده از داده‌های ژنتیکی بستگان فرد یکی دیگر از مزایای بهره گیری از بانک هویت ژنتیک به شمار می‌رود. زمانی که بین پروفایل به دست آمده از نمونه صحنه جرم و اطلاعات بانک هویت ژنتیک مطابقت کاملی مشاهده نشود می‌توان در مواردی از تطابق نسبی آن با بخشی از داده‌های ژنتیکی یکی از نمونه دهندگان پیشین پی به هویت فرد مجرم برد.
از مزیت‌های دیگر این طرح می‌توان به پیشگیری از فجایع بعد از جرم مانند قتل شاهدین و بر هم زدن صحنه جرم مانند سوزاندن صحنه اشاره کرد. حذف مظنونین بی گناه، پیشگیری از وقوع جرم برقراری ارتباط بین صحنه‌های جرم مختلف و کشف جرایم زنجیره‌ای و در نهایت افزایش امنیت اجتماعی از دیگر مزایای اجرای این طرح است.
چرا استفاده از DNA در تشخیص هویت مطمئن‌ترین شیوه احراز هویت در جهان شناخته شده است؟
نیاز به مقدار اندکی از نمونه مانند یک لکه خون یا یک تار مو برای تشخیص هویت یکی از همین دلایل است. متخصصان در این شیوه از طریق نشانگر‌های مولکولی وارد عمل شده، نمونه‌های حاوی DNA افراد را آنالیز می‌کنند و برای افزایش دقت در تشخیص هویت از 20 جایگاه تکراری در کروموزم‌های مختلف استفاده می‌کنند. با بررسی این 20 نشانگر در افراد می‌توان گفت پروفایل هر فرد در کل دنیا منحصر‌به‌فرد است.
به علت وجود روش‌های سریع استخراج DNA و استفاده از روش‌های خودکار، خطا‌های انسانی حذف می‌شود و کشف هویت بدون وجود شاهد و نیاز به مقایسه با مشخصات مظنون انجام می‌گیرد.
تاریخچه فعالیت بانک اطلاعات هویت ژنتیک در ایران
ایده تشکیل بانک اطلاعات هویت ژنتیک در ایران با توجه به کاربرد آن در کاهش جرم و جنایت و تجربه موفق دیگر کشور‌ها برای اولین بار در سال 1389 مطرح و به دلیل وجود متخصصین دوره دیده و تجارب ارزنده سازمان پزشکی قانونی جمهوری اسلامی ایران مسئولیت ایجاد آن در برنامه پنجم توسعه کشور بر عهده این سازمان گذاشته شد.
در بهمن ماه سال 1392 دستورالعمل تشکیل بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران از سوی رئیس وقت قوه قضاییه ابلاغ و این بانک از سال 1394 به تدریج وارد فاز‌های اجرایی و عملیاتی شد که ایران را در زمره یکی از 80 کشور دارنده بانک هویت ژنتیک در جهان قرار داد. با توجه به نقش بانک در پیشگیری از تکرار جرم ورود بانک به فاز عملیاتی با فرآیند نمونه گیری از مجرمین خطرناک بر اساس نوع جرم، اولویت و تکرار جرم در زندان‌های سراسر کشور همراه بود.
پروفایل ژنتیک چه افرادی در بانک ژنتیک ذخیره می‌شود؟
در مرحله اول بر اساس دامنه جرایم مصوب هیئت امنای بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران که متمرکز بر جرایم خشن خطرناک و تکرار شونده است در سال 1395 و با هماهنگی و همکاری سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور نمونه‌گیری از مجرمین در پنج استان آغاز شد و با اصلاح فرآیند‌ها و افزایش تجربه کارشناسان، در ادامه فرآیند نمونه‌گیری به کل کشور تسری پیدا کرد به نحوی که در حال حاضر تمامی ندامتگاه‌های سازمان زندان‌ها تحت پوشش نمونه‌گیری از افراد مشمول قرار دارد.
بر اساس مصوبات هیئت امنای بانک، هدف بعدی بانک هویت ژنتیک پس از ثبت اطلاعات مجرمان، جمع آوری و بارگذاری اطلاعات ژنتیکی افراد با مشاغل حساس است که در همین زمینه نمونه‌گیری از کادر پروازی کشور آغاز شده است.
اما لازمه فعالیت بانک هویت ژنتیک، وجود یک سامانه ایمن با قابلیت ذخیره و مقایسه پروفایل‌های ژنتیکی با نمونه صحنه جرم است که با تلاش دانشمندان جوان ایرانی این سامانه طراحی، تولید و توسعه یافته است؛ این در حالی است که بخش اعظمی از کشور‌های دارای بانک ژنتیک از نرم افزار کودیس (CODIS) متعلق به اف بی آی آمریکا استفاده می‌کنند، اما ایران برای جلوگیری از مخاطرات امنیتی با کمک محققان داخلی و شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات نرم افزار تخصصی بومی بانک ژنتیک ایران را طراحی کرده و مورد استفاده قرار داده است.
این سامانه در راستای کشف علمی جرم در شبکه‌ای مستقل در اختیار آزمایشگاه‌های ژنتیک سازمان و آزمایشگاه مرکز تشخیص هویت فراجا قرار دارد. از طرفی کاربرد‌های این سامانه محدود به حوزه کشف علمی جرم نیست و در مورد متوفیان ناشناس مشاغل پرخطر و تعیین هویت قربانیان حوادث دسته جمعی نیز کارگشا است.
آزمایشگاه‌های ژنتیک هم به جهت شرایط خاص فضای فیزیکی مورد استفاده و هم تجهیزات با فناوری بالا، نیازمند صرف هزینه‌های هنگفتی برای راه‌اندازی هستند؛ این امر در کنار تحریم‌های ظالمانه ایجاد شده علیه مردم و کشورمان، زمینه ساز وارد آوردن فشار زیادی بر مجموعه آزمایشگاه‌ها و بانک ژنتیک سازمان را فراهم آورد.
بومی‌سازی ساخت کیت‌های ژنتیک با استفاده از توان جوانان نخبه کشور
خوشبختانه با اقدامات مناسب مرکز تحقیقات پزشکی قانونی در خصوص طراحی و تولید کیت‌های ژنتیک در سال 1400 کیت‌های بومی تعیین هویت نیز در اختیار سازمان قرار گرفت که پس از طی فرآیند‌های استانداردسازی و حصول اطمینان از صحت و دقت نتایج حاصل از آن کیت‌های داخلی در آزمایشگاه‌های ژنتیک سازمان مورد استفاده قرار گرفت و با این اقدام، بخش قابل توجهی از مشکلات ناشی از اعمال تحریم‌های ظالمانه علیه کشورمان بر طرف شده است.
خودکفایی در تولید مواد مصرفی آزمایشگاه‌های ژنتیک
این در حالی است که با تداوم نهضت خود اتکایی در سازمان پزشکی قانونی و وفق برنامه‌ریزی‌های انجام شده سازمان، در پایان سال 1403 در بخش مواد مصرفی، آزمایشگاه‌های ژنتیک به مرز خود کفایی کامل دست یافت.
فعالیت 10 آزمایشگاه ژنتیک قانونی در کشور
هم اکنون 10 آزمایشگاه ژنتیک قانونی در شهر‌های تهران مشهد اصفهان ساری شیراز تبریز، زاهدان، کرمانشاه، اهواز و رشت در راستای تهیه پروفایل‌های ژنتیکی مورد نیاز در سطح کشور با بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران همکاری دارند و در این چهارچوب پروفایل‌های ژنتیکی پس از بررسی و صحت‌سنجی در سامانه جامع بانک ژنتیک ایران بارگذاری می‌شود.
اخذ بیش از 240 هزار نمونه ژنتیک از مجرمان خطرناک
بر اساس آمار تا پایان سال 1403 بیش از 240 هزار نمونه ژنتیک از مجرمان خطرناک اخذ شده است. از این تعداد بیش از 178 هزار پروفایل ژنتیکی در سامانه ثبت شده و سایر نمونه‌ها نیز در حال استحصال پروفایل ژنتیکی و ثبت نهایی در سامانه هستند. در مجموع بیش از 212 هزار پروفایل ژنتیکی مربوط به مجرمین و متهمین اجساد و بقایای ناشناس و صحنه جرم و سایر گروه‌های مشمول ورود به بانک در این سامانه بررسی، راستی آزمایی و ثبت شده است.
کمک به کشف جرم در بیش از 100 پرونده
پس از ورود حجم قابل توجهی از داده‌های ژنتیکی و ذخیره آن در بانک نکته مهم، استفاده از این اطلاعات در کشف جرایم و شناسایی مجرمان است. خوشبختانه در حال حاضر این هدف محقق شده و از آبان ماه سال 1403 که سامانه ژنتیک نمونه‌های صحنه جرم مرکز تشخیص هویت پلیس آگاهی به این سامانه متصل شده است، اطلاعات موجود در بانک به صورت کامل و در فاز عملیاتی از طریق مطابقت ژنتیکی منجر به کشف جرم در بیش از 100 پرونده شده است که حدود نیمی از آن مربوط به پرونده‌های بدون مطنون بوده است.
نقش تعیین کننده بانک اطلاعات ژنتیک در کشف جرم و اجرای عدالت / انطباق 200 نمونه صحنه جرم با پروفایل‌های ژنتیکی موجود در بانک زنتیک / 240 هزار نمونه ژنتیک از مجرمان خطرناک اخذ شده است
علاوه بر این تا اسفند ماه 1403 حدود 9 هزار مطابقت بین پروفایل‌های ژنتیکی مجرمان با هویت جعلی کشف شده که بخش قابل توجهی از آن مربوط به مجرمان و متهمان حرفه‌ای پرونده‌های قتل تجاوز جنسی و آزار واذیت که سابقه تکرار جرم داشته‌اند، بوده است.
انطباق 200 نمونه صحنه جرم با پروفایل‌های ژنتیکی موجود در بانک ژنتیک
نکته قابل توجه اینکه نتایج برخی تحقیقات در سایر کشور‌ها نشان داده است که بیش از 60 درصد افرادی که به دلیل جرایم خشن محکوم شده‌اند، ظرف 5 سال پس از آزادی مجددا مرتکب جنایت شده‌اند و در نمونه‌های ذخیره شده در بانک ژنتیک در مقایسه با نمونه‌های صحنه جرم وارد شده به پایگاه‌های داده و انطباق قریب به 200 نمونه صحنه جرم با پروفایل‌های ژنتیکی موجود در بانک نشان داد که این یافته جرم‌شناسی در ایران نیز قابل تسری است، لذا در صورت همکاری بیشتر دستگاه‌های درگیر در کشف جرم به ویژه فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی با سازمان پزشکی قانونی، می‌توان برنامه‌ای موثر و کارا در راستای حل سریع‌تر پرونده‌های جرایم خشن و تکرار شونده و به تبع آن مدیریت و پیشگیری از وقوع این گونه جرایم داشت.
نتیجه اینکه؛ بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران یک پروژه ملی است که با کشف علمی جرم موجبات آرامش و ارتقای امنیت عمومی در جامعه را فراهم می‌کند و این مهم‌ترین دستاورد این بانک برای کشور است؛ بنابراین همکاری هر چه بیشتر نهاد‌ها و دستگاه‌های مسئول در امر کشف و پیشگیری از وقوع جرم، بانک اطلاعات هویت ژنتیک را در رسیدن به هدف نهایی خود مساعدت خواهد کرد.
منبع: میزان