بازنمایی ترور در سینمایی ایران؛ دراماتیزه کردن ترور برای نسل «زِد»
در تقویم ایرانی، روز هشتم تیر ماه، روز مبارزه با تروریسم به بهانه ترور شهید محمدعلی رجایی و شهید محمدجواد باهنر نامگذاری شده است. سینما هم در آثار متعددی از «به‌رنگ ارغوان» تا «ضد» به موضوع ترور پرداخته است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم؛ در تقویم ایرانی، روز هشتم تیر ماه، روز مبارزه با تروریسم به بهانه ترور شهید محمدعلی رجایی و شهید محمدجواد باهنر نامگذاری شده است. در این گزارش، به فیلم‌هایی که مسئله ترور سیاسی را به تصویر کشیده‌اند، پرداخته شده است.
صبح روز هفتم تیر ماه 1360، هیچ‌کس فکرش را هم نمی‌کرد که تا پایان شب، ترور وحشتناکی در تهران صورت بگیرد؛ اما ماجرا به گونه‌ای رقم خورد که فردای آن روز تیتر تمامی روزنامه‌ها خبر از شهید شدن محمد بهشتی (رئیس قوه قضاییه) و 72 تن دیگر را در دفتر حزب جمهوری اسلامی ایران می‌داد. البته این نخستین ترور صاحب منصبان نبود؛ بلکه پس از انقلاب اسلامی ایران، سازمان و گروهک‌های تروریستی همچون فرقان و مجاهدین خلق، بارها و بارها دست به ترورهایی زدند که در آن موفق و ناموفق بودند. در واقع، بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی یکی از دهشناک‌ترین ترورها بود. داستان فقط به تیر ماه ختم نشد.
پس از برکناری و عزل ابوالحسن بنی‌صدر از مقام ریاست جمهوری در 31 خرداد سال 1360، دوره بعدی انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد و محمدعلی رجایی پس از عبور از مقام نخست‌وزیری، توانست با اکثریت آرا، ریاست جمهوری را در 11 مرداد همان سال (1360) از آن خود کند و محمدجواد باهنر را به عنوان نخست وزیری خود برگزید. این گونه شد که محمدجواد باهنر پیش از آن مقام وزارت آموزش و پرورش را داشت، به سمت نخست‌وزیری رسید. کمتر از یک ماه بعد، روز هشتم شهریور ماه 1360، محمدعلی رجایی در دفتر نخست‌وزیری واقع در خیابان پاستور جلسه فوق‌العاده‌ای داشت و ساعت 14:30 اتاق کار خود را ترک کرد. درست نیم ساعت پس از آن؛ یعنی ساعت 15:00 صدایی شنیده شد و طولی نکشید که تمام رسانه‌ها از خبر بمب‌گذاری دیگری پر شدند. این ترور منجر به شهادت محمدعلی رجایی (رئیس جمهور) و محمدجواد باهنر (نخست‌وزیر) شد. با وجود این، پس از گذشت چندین سال، هنوز پرونده این ترور باز است و عاملان اصلی آن دستگیر نشده‌اند. البته موضوع ترور 8 شهریور بسیار مفصل که در مقال نمی‌گنجد.
سرتاسر تاریخ و زندگی روزمره، لبریز از قصه و درام است و یکی از رسالت‌های سینما، به تصویر کشیدن نقطه عطف‌های تاریخ در قالب قصه است. به تصویر کشیدن تاریخ اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا از یک سو، روایت تصویری از رویداد مهم سیاسی یا اجتماعی به جا می‌ماند و از سوی دیگر، اهمیت آموزشی و خبری برای نسل جدید دارد. از این رو، هر ساله فیلم‌های متعددی درباره پادشاهان امپراتوری‌های مختلف، جنگ جهانی اول و دوم، رویدادهای داخلی و خارجی، و... در جهان ساخته می‌شوند. در ایران هم فیلمسازان نسل‌های مختلفی بوده‌اند که به سراغ روایت‌هایی از تاریخ کشور رفته‌اند. ترور مسئله‌ای سیاسی - امنیتی است که جدا از وجهه سیاسی، اجتماعی و تاریخی آن، قابلیت دراماتیزه کردن را هم دارد. میتوان اذعان کرد که پرداختن به مسئله ترور و به تصویر کشیدن آن، هم سخت است و هم پرچالش. به همین دلیل، فیلمسازان کمی تمایل داشته‌اند که در کارنامه کاری‌شان اثری مرتبط با ترور کاراکترهای سیاسی داشته باشد. فیلم‌هایی مانند «به رنگ ارغوان»، «روز صفر»، «بادیگارد»، «مصلحت»، «شبی که ماه کامل شد»، «سیانور»، «لباس شخصی»، «هناس» و... از جمله آثاری هستند که در آن به مسئله ترورهای سیاسی می‌پردازند. همچنین «ماجرای نیمروز» و «ضد» دو فیلم سینمایی محصول سازمان سینمایی سوره وابسته به حوزه هنری هستند که به صورت مستقیم به ترورهای دهه 60 به ویژه بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی (7 تیر1360) و دفتر نخست‌وزیری (8 شهریور 1360) پرداخته‌اند. در ادامه، توضیح مختصری درباره فیلم‌های سیاسی که به مسئله ترور سیاسی پرداخته‌اند، اشاره شده است.
«به رنگ ارغوان» «به رنگ ارغوان» یکی از متفاوت‌ترین آثار ابراهیم حاتمی‌کیا تولید شده در سال 1383 است. این فیلم، پس از 5 سال توقیف، توانست رنگ پرده سینما را ببیند و بازیگرانی همچون حمید فرخ‌نژاد، خزر معصومی، کوروش تهامی و بهناز توکلی در آن حضور داشته‌اند. «به رنگ ارغوان» ماجرای عاشقانه‌ای را در دل روابط سیاسی - امنیتی تعریف می‌کند. «شفق» یکی از عوامل گروهک‌های سیاسی که اوایل انقلاب با به پا کردن آشوب از کشور گریخته‌اند، پس از سال‌ها تصمیم می‌گیرد برای دیدن دخترش «ارغوان» که دانشجوی دانشکده جنگلداری است مخفیانه به ایران بازگردد. یکی از مأمورین امنیتی به نام «بهزاد» به عنوان دانشجو وارد دانشکده شده و از تمامی امکانات مدرن امنیتی استفاده می‌کند تا با کنترل ارغوان، شفق را به دام اندازد. در این میان بین او و ارغوان رابطه ای عاطفی بوجود می‌آید. از طرف دیگر همکاران سیاسی شفق نیز تصمیم دارند او را ترور کنند تا به دست مأمورین امنیتی نیفتد. پس از گذشت چندین سال از ساخت «به رنگ ارغوان»، هنوز این فیلم را یکی از مهم‌ترین آثار سیاسی سینمایی می‌دانند.
«بادیگارد»
ابراهیم حاتمی‌کیا در سال 1394، به سراغ ساخت فیلم سیاسی - امنیتی دیگری رفت. این کارگردان، دوربین خود را درون زندگی بادیگاردی به نام حیدر برد که وظیفه حفاظت از مسئولان رده بالای کشور را دارد. حیدر براساس حوادثی متوجه می‌شود که بیش از آن که به فکر نظام باشد، به فکر منافع شخصی است. این محافظ شخصی دچار تشکیک می‌شود و همین امر باعث می‌شود که محافظت از آن فرد مسئول را کنار بگذارد و از جایی به بعد، محافظ یکی از فعالان هسته‌ای کشور می‌شود. پرویز پرستویی (حیدر)، مریلا زارعی (همسر حیدر) و بابک حمیدیان از جمله بازیگران «بادیگارد» هستند. «بادیگارد» از جمله معدود فیلم‌هایی است که صحنه ترور را به تصویر می‌کشد.
«ماجرای نیمروز»
نام محمدحسین مهدویان با فیلم سینمایی «ایستاده در غبار» سر زبان‌ها افتاد. او در سال 1395، دومین فیلم سینمایی بلند خودش را تحت عنوان «ماجرای نیمروز» با همکاری سازمان سینمایی سوره، بنیاد فارابی و تصویرشهر ساخت. این فیلم به طور ویژه به ترورهای اعضای مجاهدین خلق در سال 1360 می‌پردازد. در این فیلم، کاراکترهای حقیقی همچون عباس زری‌باف (با بازی حسین مهری) و مسعود کشمیری (با بازی مهدی پاکدل) به تصویر کشیده شده و به نوعی جزو آثار سینمایی - مستند ایران است. در بخش‌هایی از فیلم «ماجرای نیمروز»، به 8 شهریور همان سال و بمب‌گذاری دفتر نخست‌وزیری در خیابان پاستور اشاره می‌شود. جواد عزتی، احمد مهرانفر، هادی حجازی‌فر، مهدی پاکدل، مهرداد صدیقیان، لیندا کیانی و حسین مهری بازیگران این اثر تاریخی هستند. بسیاری از منتقدان «ماجرای نیمروز» را میتوان یکی از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخی - سیاسی سینمای ایران دانست.
«هناس» حسین دارابی پس از فیلم پرحاشیه «مصلحت» که مرتبط با تاریخ معاصر ایران در دهه 60 بود، به سراغ پرونده دیگری درباره ترور شهید هسته‌ای رفت. او در سال 1400، فیلم سینمایی «هناس» را به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفاه ساخت. «هناس» زندگینامه‌ای درباره داریوش رضایی‌نژاد دانشمند هسته‌ای ایران است که به دست اسرائیل مقابل چشمان همسر و فرزندش ترور شد. کارگردان برای راویت زندگی این شهید، صحنه کامل ترور را بازسازی کرده است. در فیلم سینمایی «هناس»، بهروز شعیبی به جای داریوش رضایی‌نژاد و مریلا زارعی در نقش همسر او، شهره پیرانی، ایفای نقش کرده است.
«ضد»
شهید محمد بهشتی یکی از چهره‌های انقلاب اسلامی ایران و حتی پس از آن است. با این حال، کارگردانی به سراغ نشان دادن نحوه شهادت این دولتمرد نرفته بود تا این که امیرعباس ربیعی در سال 1400، به سراغ به تصویر کشیدن لحظه بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی و نحوه شهادت شهید بهشتی رفت. فیلم سینمایی «ضد» روایت‌گر منافقی است به دستگاه امنیتی کشور نفوذ کرده است. «ضد» تنها یک فیلم تاریخی - سیاسی نیست بلکه داستان عاشقانه‌ای هم در خود جای داده است. در واقع کارگردان داستان را از زاویه دید زندگی یکی از اعضای مجاهدین خلق روایت می‌کند. این فیلم، دومین اثر امیرعباس ربیعی در مقام کارگردان است که تهیه‌کنندگی آن را محمدرضا شفیعی برعهده دارد و از تولیدات سازمان سینمایی سوره است. این فیلم در چهلمین دوره از جشنواره فیلم فجر حضور داشت و طبق گفته صاحبان فیلم قرار است پاییز امسال به اکران عمومی درآید.
مرور زندگی شهید هسته‌ای بهانه‌ای برای تفکر در میان دانشجویان / آغاز مجدد اکران‌های دانشگاهی «هناس»تابستان سال 1360 در کتابِ تاریخ ایران ارزشمند است؛ چرا که حاکمیت ایران بسیاری از مسئولان دلسوز خود را با توطئه دشمنان و عوامل نفوذی از دست داد. همچنین، به دلیل اهمیتی که ترور شهید محمدعلی رجایی و شهید محمدجواد باهنر دارند، روز 8 شهریور را روز مبارزه با تروریسم نامگذاری کرده‌اند. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، فیلمسازان نسل جوان و جدید همچون محمدحسین مهدویان، امیرعباس ربیعی و حسین دارابی از جمله کارگردانانی هستند که با زوایای دید متفاوت به روایت‌گری سال 60 پرداخته‌اند. روزهای ملتهبِ اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 شمسی و همچنین ترور کاراکترهای سیاسی همواره برای دغدغه‌مندان ایران اهمیت دارد؛ بااین حال، جای پرداختن وسیع به جزییات این دوره تاریخی هنوز در سینمای ایران خالی است.
