بررسی مشکلات یگان حفاظت از میراث فرهنگی / ارائه راهکارهای حل مسئله

براساس بررسی‌های انجام شده توسط مرکز پژوهشهای مجلس مهم‌ترین مشکلات یگان حفاظت میراث فرهنگی مسائل مرتبط با ساختار سازمانی یگان، تجهیزات سازمانی و ضعف پیوندهای اجتماعی نیروهای آن است.

به گزارش خبرنگار مهر، براساس بررسی‌های انجام شده در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس که توسط سعید شفیعا، بهرنگ ضابطیان نوشته شده؛ یگان، حفاظت میراث فرهنگی به رغم سختی کار و اهمیت مسئولیت‌هایش با مسائل و مشکلات فراوانی روبه‌رو است که مهم‌ترین آنها عبارتند از مسائل مرتبط با امنیت شغلی نیروها، ساختار سازمانی یگان و ضعف پیوندهای اجتماعی نیروها با جوامع محلی.

بنابراین با توجه به اهمیت نقش یگان حفاظت میراث فرهنگی در پاسداری از میراث فرهنگی کشور لازم است اقدامات مؤثری توسط مجلس شورای اسلامی و سایر نهادهای مرتبط جهت رفع مسائل و مشکلات موجود انجام شود. بنابراین پیشنهاد می‌شود احیا و تقویت انجمن‌های میراث فرهنگی و ماده (35) قانون احکام دائمی، برنامه‌های توسعه در زمینه‌های چگونگی سامان‌دهی، تسلیح، آموزش و نظارت بر عملکرد به‌درستی اجرا شود و نظارت دقیقی بر تحقق مفاد آن صورت گیرد.

لزوم وجود یگان حفاظت از میراث فرهنگی در کشورهای دارای تمدن

میراث فرهنگی در حالی که نماد هویت و تاریخ یک جامعه است، سندی قابل روایت برای شناخت چگونگی زیست و تعامل انسان با سرزمین به‌حساب می‌آید. در عصر کنونی که بحران هویت و بیگانگی با ارزش‌ها شایع شده است، میراث فرهنگی و توجه به معانی قابل برداشت از آن یکی از راه های رفع چالش‌های هویتی به شمار می‌رود.

بنابراین از آن به‌عنوان کارکردی برای توسعه مراودات و ارتباطات بین فرهنگی نیز می توان یاد کرد که به افزایش اقتدار ملی کشورها می انجامد. امروزه حفاظت و پاسداری از میراث فرهنگی و تاریخی کشورها جز اولویت‌های کشورهای جهان است و لزوم آن در مورد کشورهای دارای سابقه تاریخی و تمدنی مانند ایران بیشتر احساس می‌شود.

در سال‌های اخیر زیرساخت‌ها، تأسیسات، اماکن و تجهیزات دستگاه‌های اجرایی ازجمله ظرفیت‌هایی هستند که هدف تهدیدها و تهاجم‌های معاندین نظام قرار گرفته‌اند. از آن جهت که این ظرفیت‌ها از جنبه‌های فنی، نگهداری و حفاظت ملاحظات متفاوتی را می‌طلبند، حفاظت و نگهداری هدفمند و تخصصی آنها لازم به‌نظر می‌رسد.

بنابراین مبتنی‌بر اصل (110) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که فرماندهی کل نیروهای مسلح را از وظایف و اختیارات رهبری دانسته، موضوع تشکیل یگان‌های حفاظت در دستگاه‌های اجرایی کشور توسط ستاد کل نیروهای مسلح در تاریخ 05/04/1379 تدوین شد و به تصویب مقام معظم رهبری رسید.

اتفاقاتی که پس از جریان سیل سال 1380 در شهر جیرفت کرمان و روی خاک آمدن آثار در جریان این سیل رخ داد، موجب توجه مردم به حفاری‌های غیرمجاز شد. مردم برای پیدا کردن میراث فرهنگی مدفون شده در خاک در هر گوشه‌ای چاله‌ای کنده بودند و تمدنی کهن به‌واسطه این جریان حفاری غیرمجاز در مسیر نابودی قرار گرفت.

بسیاری این حادثه را یکی از ریشه‌های غیرقابل انکار توجه مدیران و سیاست گذاران به شکل‌گیری و توسعه یگان حفاظت میراث فرهنگی در کشور دانسته‌اند و بخش مهمی از تخصیص منابع صورت‌گرفته به این یگان، مرتبط با این دوران است. با توجه به اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی این وظیفه برعهده یگان حفاظت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گذاشته شده است.

مسائل یگان حفاظت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی

وضعیت موزه‌های کشور بین سال 1395 تا 1399 نشان می‌دهد که افزایش 46 درصدی در کل موزه‌های فعال کشور و نزدیک به 9 درصدی در موزه‌های وابسته به وزارتخانه رخ داده است. این در حالی است که در بازه زمانی مذکور به‌طور متوسط هر سال حدود 44 موزه افتتاح شده است. جمع تعداد بازدیدکنندگان از موزه‌های کشور بین سال 1395 تا 1398 نشان از افزایش 25 درصدی دارد.

بین سال 1395 تا 1399 نیز روند ثبت آثار ملی افزایشی بوده است و الگوی ثبت محوری موجب شده تا نیاز بیشتر به حفاظت از آثار ملی محسوس باشد. این موضوع متأسفانه با افزایش متوسط 33 درصدی در جرایم علیه آثار غیرمنقول و افزایش متوسط 79 درصدی کل در جرایم علیه آثار منقول شده است در بازه زمانی 1395 تا 1399 شده است.

این آمار نشان می‌دهد که لزوم به‌کارگیری و تجهیز بهتر یگان حفاظت میراث فرهنگی امری جدی است. بنابراین موضوع جذب نیروی جدید در این یگان دارای اولویت است.

شایسته سالاری در انتخاب نیروها

نیروهایی که وظیفه حفاظت از میراث فرهنگی را برعهده دارند، به‌دلیل اهمیت، حساسیت و ارزش بالای مادی و معنوی آثار نیازمند حفاظت بایستی دارای ویژگی‌های متمایزی باشند. ازجمله اینکه از سلامت جسمی و روانی کامل برخوردار باشند، چراکه از این نیروها انتظار می‌رود در برخی شرایط در کوه و دره فعالیت کنند.

بنابراین دارا بودن قابلیت‌های جسمی و روانی برای روبه‌رو شدن با سختی‌های محیطی یک الزام حیاتی است. همچنین نیروهای یگان باید با مباحث مرتبط با میراث فرهنگی و گردشگری آشنایی داشته باشند، به میراث فرهنگی علاقه‌مند باشند و آموزش‌های نظامی لازم را به‌منظور برخورد با متخلفان و سارقان آثار فرهنگی دیده باشند.

عدم امنیت شغلی نیروها

اکثریت نیروهای یگان حفاظت وزارت میراث فرهنگی (بیش از 90 درصد نیروها) استخدام قراردادی هستند و این یکی از عوامل مهم در ایجاد عدم امنیت شغلی در این نیروهاست. به‌طوری که، نیروهای یگان جایگاه مشخصی ندارند و با تغییر مدیران، جایگاه نیروها هم تغییر می‌کند. بنابراین درجه‌بندی و رتبه‌بندی نیروهای یگان انجام نشده و این مهم موجب عدم امنیت شغلی نیروها به‌حساب می‌آید.

علاوه بر این، مسیرهای ارتقای شغلی نیز در یگان تا حد زیادی با چالش مواجه و به سختی امکان‌پذیر است. در مورد نیروهای نظامی وقتی فردی جذب می‌شود می‌تواند در چارچوب مشخص و تعریف شده‌ای کسب درجه کرده و ارتقای شغلی داشته باشد. در یگان حفاظت به‌سبب قراردادی بودن نیروها هیچ‌کدام از مسیرهای ارتقا وجود ندارد و افراد به‌سبب کسب تجربه و یا تحصیلات دانشگاهی امکان ارتقا ندارند.

امنیت اقتصادی نیروها وجود ندارد

کشور ایران به‌لحاظ میراث فرهنگی جز کشورهای غنی جهان است و تاکنون بیش از 35000 هزار اثر ثبتی ملی و 26 اثر ثبت جهانی شده است که این اعداد کمتر از 4 درصد کل آثار موجود در کشور را شامل می‌شود.

این آثار در محدوده‌های جغرافیایی وسیعی در سراسر کشور پراکنده هستند. به‌طوری که حتی در دامنه کوه‌ها، دره‌ها، دشت‌ها، تپه‌ها، کویر و... هم اثر ثبت شده وجود دارد. این گستردگی و پراکندگی آثار موجب شده تا نیروهای یگان برای حفاظت از این آثار با مشکلات زیادی مواجه باشند.

نتیجه برخی از این اقدامات را می‌توان در آسیب‌دیدگی و مصدومیت کارکنان و در پاره‌ای از موارد خطرات جانی مشاهده کرد. در بسیاری از موارد نیروهای یگان برای سرکشی به آثار یا دستگیری مجرمان و حفاران می‌بایست در شب به کوه‌های مرتفع صعود کنند که این موضوع می‌تواند خطرات جانی برای آنها به‌همراه داشته باشد.

در برخی از موارد در حین مأموریت برای دستگیری مجرمان نیروهای یگان احتمال آسیب‌دیدگی یا شهادت نیروهای حفاظت و همچنین مصدومیت یا کشته شدن مجرمان و حفاران وجود دارد. اما با وجود مخاطراتی که ذکر شد، حمایت‌های قانونی، بیمه‌ای و درمانی مناسب از نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی وجود ندارد.

مسائل مرتبط با ساختار سازمانی یگان

با افزایش شرح وظایف یگان حفاظت میراث در سال‌های اخیر، ساختار و تشکیلات مناسبی برای اداره امور و انجام وظایف آن ایجاد نشده است. بنابراین عدم تمایز و تفکیک ساختاری موجب شده که یگان حفاظت محدود و بسته باقی بماند. به‌طوری که، در استان‌ها یگان حفاظت از دو پست مصوب تشکیل شده که یکی رئیس یگان و دیگری کارشناس یگان است.

با توجه به دامنه گسترده مسئولیت‌های یگان حفاظت میراث فرهنگی این ساختار و تشکیلات کفایت فعالیت‌ها در استان‌ها را ندارد و اختصاص پست مجازی تعریف شده برای رفع رجوع مشکلات مذکور نیز چندان مؤثر واقع نشده است.

همچنین رتبه‌بندی نیروها براساس سختی کار در یگان به‌طور مناسب صورت نگرفته است. سختی کار نیروهای یگان به یک اندازه نیست، چراکه برخی از نیروها تنها به مراقبت از آثار می‌پردازند و در مکان‌های امن مانند موزه‌ها به فعالیت مشغول‌اند، اما برخی دیگر، مسئول حفاظت از آثاری هستند که در مناطق دور از دسترس و صعب‌العبور مانند تپه‌های تاریخی، غارها و کوه‌ها و بیابان‌ها قرار دارند.

این نیروها در هر ساعت از شبانه‌روز ممکن است به مأموریت فرستاده شوند و طبیعتاً شانس درگیری با مجرمان برای آنها وجود دارد. با وجود این تفاوت در سختی کار، حقوق و مزایای این دو گروه با یکدیگر یکسان است. بنابراین لازم است تا رتبه‌بندی به‌لحاظ سختی کار نیز در نظر گرفته شود.

ناهماهنگی در حقوق پرداختی

در یگان حفاظت میراث فرهنگی در برخی موارد هماهنگی کامل میان واحدهای استانی و مرکز وجود ندارد. می‌توان گفت مستقل شدن واحدهای اداری و مالی استان‌ها موجب شده کنترل و هدایت مرکزی کمرنگ شود.

به‌عنوان مثال نمی‌توان از استان‌هایی که نیروی زیادی دارند به استان‌هایی که کمبود نیرو دارند انتقال نیرو انجام داد یا نمی‌توان پرداخت مزایای غیرمستمر را به نیروهای استان‌ها داشت. این موضوع موجب ناهماهنگی در حقوق پرداختی نیز شده است.

نوع و ماهیت مأموریت‌های یگان حفاظت به دلایل مختلفی ازجمله؛ ضابطیت خاص قضائی نیروها، استفاده از سلاح و مهمات و تجهیزات حفاظتی، به‌کارگیری سربازان وظیفه و امریه، فراگیری آموزش‌های تخصصی انتظامی و به‌طور کلی، اجرای مأموریت‌های حفاظتی، انتظامی، امنیتی و اطلاعاتی، متفاوت از وظایف سایر واحدهای وزارت متبوع بوده و صرفاً در ساختار سازمانی متمرکز شده در یگان حفاظت (به جهت تأکید بر تخصص‌گرایی و وحدت فرماندهی) و با واگذاری وظایف مبتنی‌بر شرایط محلی (با تأکید بر خصوصیات منحصربه‌فرد) در استان‌ها قابل تثبیت و تحقق است.

تجهیزات حفاظتی و دفاعی

از دیگر مسائل مهم یگان حفاظت میراث فرهنگی کمبود تجهیزات ازجمله تجهیزات حفاظتی است. همان‌طور که اشاره شد آثار فرهنگی کشور در مناطق وسیعی پراکنده است و برخی از آنها در مناطق صعب‌العبور قرار دارد که حفاظت از آنها نیازمند امکانات و تجهیزات ویژه‌ای است. نیروهای یگان حفاظت در بسیاری از موارد برای حفاظت از آثار فرهنگی با حفاران غیرقانونی و قاچاقچیان درگیر می‌شوند.

بنابراین نیازمند تجهیزات دفاعی مانند باتوم، شوکر، دستبند، افشانه اشک‌آور و اسلحه هستند. این موضوع بایستی با تسریع در فرایند صدور کارت ضابطیت قضائی کارکنان یگان همراه باشد تا امکان استفاده از این سلاح‌ها برای تمام این کارکنان ممکن شود.

پیوند نیروها با انجمن ها و نهادهای مردمی

انجمن‌های میراث فرهنگی نقش مهمی در حفاظت از آثار فرهنگی ایفا می‌کردند. مردم گزارشات حفاری‌های غیرمجاز را به انجمن‌ها منعکس می‌کردند و انجمن‌ها اطلاعات را به سازمان میراث فرهنگی نقل می‌کردند. در بسیاری از موارد اعضای انجمن با خودروی شخصی و به‌طور خودجوش برای بازدید از آثار تاریخی در مناطق دوردست مانند تپه‌های تاریخی اقدام می‌کردند.

این انجمن‌ها حدوداً تا اواسط دهه 1380 فعال بودند، ولی از آن زمان تاکنون به حاشیه رفتند و نقش و کارکرد قبلی خود برای حفاظت از آثار میراثی را از دست دادند. پیامد این اتفاق را می‌توان در ایجاد فشار مضاعف بر نیروهای یگان مشاهده کرد.

پیوند نیروها با متخصصان

در گذشته نیروهای یگان حفاظت در ارتباط نزدیک‌تری با متخصصان ازجمله باستان‌شناسان بودند و این ارتباط تنگاتنگ و نزدیک هم موجب علاقه نیروهای یگان به آثار فرهنگی بود و هم اطلاعات علمی و آگاهی آنها نسبت به موضوعات مربوط به میراث فرهنگی را افزایش می‌داد که این دانش‌افزایی موجب شده بود تا امر حفاظت از آثار، با علاقه و پشتکار بیشتری همراه شود. اما امروزه این پیوند و ارتباط کمرنگ شده و نیروهای یگان حفاظت کمتر از گذشته دانش، اطلاعات، علاقه و انگیزه برای حفاظت از آثار فرهنگی دارند.

بنابراین برگزاری دوره‌های آموزشی و ایجاد شرایطی که نیروهای یگان مخصوصاً نیروهای تازه‌وارد فرصت بیشتری برای ارتباط با کارشناسان میراث فرهنگی پیدا کنند و در کنار آنها آموزش ببینند می‌تواند موجبات افزایش انگیزه آنها برای حفاظت از آثار میراثی را فراهم کند.

مهم‌ترین مسائل و مشکلات یگان حفاظت میراث فرهنگی

حفاظت از میراث فرهنگی طبق بند «ط» ماده (8) قانون مدیریت خدمات کشوری جز امور حاکمیتی است. بنابراین یگان حفاظت میراث فرهنگی به‌عنوان مهم‌ترین ارگانی که حفاظت از میراث فرهنگی کشور را برعهده دارد باید از جایگاه شایسته برخوردار بوده و رفع مسائل و مشکلات آن اولویت نهادهای مربوطه باشد. این درحالی است که علی‌رغم اهمیت و سختی وظایف، یگان حفاظت میراث فرهنگی با مسائل و مشکلات فراوانی مواجه است.

براساس بررسی‌های انجام شده، مهم‌ترین مسائل و مشکلات یگان حفاظت میراث فرهنگی عبارتند از مسائل مرتبط با ساختار سازمانی یگان، مسائل مرتبط با تجهیزات سازمانی یگان و مسائل مرتبط با ضعف پیوندهای اجتماعی نیروها. بنابراین به‌منظور حل مسائل ذکر شده پیشنهاد می‌شود موارد ذیل در دستور کار مجلس شورای اسلامی و دیگر نهادهای سیاستگذار قرار گیرد:

تعیین وضعیت ساختار و تشکیلات متناسب به‌همراه وظایف و مأموریت‌های محوله یگان حفاظت میراث فرهنگی و اختصاص ردیف‌های اعتباری مستقل در بودجه‌های سنواتی.

تصویب قانون برای مقابله با جرایم کاوش‌های غیرمجاز با تأکید بر شبکه‌های اجتماعی، آموزش حضوری و مجازی و ابزارهای نوین و راه‌اندازی ستاد نظارت بر فضای مجازی در مجموعه یگان حفاظت میراث فرهنگی.

رده‌بندی سالیانه محوطه‌های باستانی که در سال کمترین آسیب‌ها و تخریب‌ها را داشته‌اند و وابسته کردن تخصیص بودجه‌های سالیانه ادارات کل استانی و دفاتر میراث فرهنگی شهرستان‌ها و همچنین تخصیص پاداش به یگان‌های حفاظت این محوطه‌ها بر مبنای این رده‌بندی.

احیا و تقویت انجمن‌های میراث فرهنگی و ایجاد بستر مناسب به‌منظور همکاری بیشتر انجمن‌ها و نهادهای مردمی با یگان حفاظت میراث فرهنگی.

امکان برخورداری نیروهای یگان از بیمه‌های حمایتی مثل بیمه مسئولیت و بیمه‌های درمانی.

اجرایی کردن ماده (35) قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور درخصوص تشکیل یگان‌های حفاظت در دستگاه‌های اجرایی و به تبع آن انجام اقدامات ذیل:

تبدیل وضعیت استخدامی کارکنان فعلی یگان حفاظت میراث فرهنگی با وظایف بلندمدت، از نوع قراردادی به استخدام پیمانی / رسمی. این موضوع دارای اهمیت راهبردی است که رفع سایر مسائل و مشکلات یگان حفاظت میراث فرهنگی مانند ضابطیت، عدم امنیت شغلی و اقتصادی درگروی این تبدیل وضعیت است.

جذب و به‌کارگیری نیروی انسانی جدید متناسب با شرح وظایف یگان صورت گیرد. به‌دلیل مسائل و مشکلات مالی دولت پیشنهاد می‌شود که استخدام نیروها به‌صورت تدریجی (به‌طور مثال 50 نفر یا 100 نفر در سال) صورت گیرد و شایسته‌ترین نیروها از لحاظ علاقه، انگیزه، دانش و اطلاعات، آمادگی بدنی و سلامت جسمی و روحی جذب یگان شوند. لازم است تا نیروهای جدید توسط نیروهای باسابقه و قدیمی آموزش داده شوند و به‌تدریج اجتماعی‌سازی و مشغول به فعالیت شوند.

تقویت تجهیزات دفاعی امنیتی، لجستیک، وسایل نقلیه، سیستم‌های حفاظت الکترونیک و دوربین‌های مداربسته در اماکن تاریخی فرهنگی و استفاده از فناوری‌های نوین نظیر پهپادها در انجام امر حفاظت.

بهره‌گیری از توان و مشارکت مردمی (مردم، شوراها و دهیارها و...) در حفاظت از محوطه‌های تاریخی و فرهنگی.

تشکیل بخش اطلاع‌رسانی فوریت‌های جلوگیری از تخریب میراث فرهنگی.