بررسی مفهوم مصرف کننده سیاسی و ظهور آن پس از انقلاب اسلامی

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو - محمدمهدی احسان طلب*: مفهوم مصرف کننده سیاسی، نگرش نوینی می‌باشد که از ترکیب دو رشته بازاریابی و علوم سیاسی ایجاد شده است. این مفهوم در بردارنده دو پیش فرض می‌باشد. پیش فرض اول مربوط به نهاد‌ها و ساختار‌های سیاسی است.

در این رویکرد ساختار سیاسی جامعه به مثابه بنگاهی در نظر گرفته می‌شود که اقدام به ارائه محصول می‌نماید. پیش فرض دوم نیز مربوط به مردم است. قدرت انتخاب و اجماع مردم، به مثابه سرمایه‌ای درنظر گرفته شده است که به واسطه آن، محصول سیاسی خرید می‌شود. پیدایش این مفهوم در یک جامعه، نشانگر میزان توسعه یافتگی ساختار‌های سیاسی، فرهنگی و سطح روابط و مقبولیت نظام سیاسی و احزاب با مردم است.

مصرف کنندگی سیاسی در قالب کنش سیاسی در جامعه مفهوم می‌یابد. کنشگری سیاسی در جامعه نیز به شکل مشارکت در انتخابات، احزاب، راهپیمایی ها، آزادی رسانه‌ها و مطبوعات ممکن می‌شود. نظام سیاسی در این راستا می‌بایست اقدام به فراهم آوردن بستری برای بروز کنش سیاسی فراهم نماید. در غیر این صورت، حیات و ارتباط موثر نظام سیاسی با جامعه مختل شده و بازیابی و به روز رسانی آن با مشکل مواجه می‌شود. پیش از انقلاب اسلامی، باتوجه به ساختار پادشاهی نظام سیاسی، مردم از جایگاه و نقشی در نظام سیاسی حاکم برخوردار نبودند، به همین جهت، مفهوم «مصرف کننده سیاسی» و «شهروند سیاسی»، منزلت مشروعی در قانون اساسی کشور نداشت. این مسئله باتوجه به هم زمانی آن با سیاست‌های نوسازی، توسعه اقتصادی و ساختاری دولت و عدم تمایل رژیم پهلوی به تغییرات و توسعه سیاسی، منجر به شکل گیری تعارضات ساختاری و در نهایت انسجام جامعه مبنی بر تغییر نظام سیاسی در قالب انقلاب گشت.

مفهوم مصرف کننده سیاسی در جمهوری اسلامی ایران مصرف کننده سیاسی ارتباط مستقیمی با مشارکت و مطالبه گری دارد. مشارکت مردم در فعالیت‌های مدنی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیانگر میزان تعامل جامعه با ساختار نظام حاکمیتی است. مطالبه گری مردم از نظام سیاسی از دیگر شاخصه‌های مصرف کننده سیاسی می‌باشد. کنش و واکنش بین مردم و حکومت باعث اثرگذاری متقابل در راستای هماهنگی و توسعه مبتنی بر تامین نیازمندی‌های جامعه می‌شود.

ظهور مصرف کننده سیاسی صرفا درمورد چگونگی رأی دادن مردم نیست، بلکه ماهیت نگرش کلی آن‌ها نسبت به سیاستمداران را نیز شامل می‌شود. همچنین جنس دغدغه مندی مردم اعم از اقتصادی یا فرهنگی و سیاسی از عوامل کلیدی در نگرش آن‌ها نسبت به عملکرد نظام حاکمیتی و اهداف آن می‌باشد. طی چند دهه اخیر، تغییراتی در کم و کیف مشارکت و کنش سیاسی مردم در سیاست پدید آمده که برخی از مواردی که در کشور ما نیز قابل مشاهده می‌باشد عبارتند از: 1- عضویت در احزاب یا حمایت رسمی، از لحاظ تعداد و سطح فعالیت کاهش یافته است. 2- اینترنت و رسانه‌های جمعی به مهم‌ترین منابع دریافت اطلاعات سیاسی تبدیل شده اند. 3- امروزه رأی دهندگان بیشتر از گذشته نسبت به عملکرد سیاستمداران و تشکل‌ها حساس هستند.

پس از انقلاب اسلامی و به رسمیت شناخته شدن حق مردم در تعیین سرنوشت سیاسی خود، مشارکت سیاسی مردم در دو رویکرد اصلی انتخابات و راهپیمایی‌ها تعریف گشت. طبق فرمایشات مقام معظم رهبری، مشارکت در انتخابات، حق مردم است. این رویکرد، بیانگر درنظر گرفتن مردم به عنوان هویت سیاسی مستقل و تاثیرگذار بر نظام سیاسی در ذیل مفهوم جمهوریت، عملکرد و واکنش نظام سیاسی در مقابل مطالبات و دغدغه مندی مردم در چارچوب اسلامیت است.

جایگاه مصرف کننده سیاسی و سطوح اثرگذاری آن در جمهوری اسلامی همواره دو رویکرد نسبت به سیاست مطرح می‌شود: سیاست به مثابه قدرت؛ مبتنی بر رویکرد محصول محوری نظام سیاسی در راستای تحقق ایدئولوژی می‌باشد. در رویکرد دیگر، سیاست به مثابه نوع و روشی مبتنی بر بازارمحوری در راستای رفع نیاز‌های اجتماع است. دولت همواره به منظور مشروعیت بخشی به عملکرد خود، به دنبال واردنمودن ارزش‌های مصرف کننده به رابطه بین دولت و شهروندان بوده است. این فرایند، باعث شکل گیری گفتمانی مشترک بین مردم و دولت و فراهم شدن زمینه اثرگذاری متقابل می‌شود. مردم با مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری اقدام به انتخاب رویکرد و فردی متناسب با چارچوب‌های فکری و نیازمندی‌های خود می‌نمایند.

انتخابات مجلس شورای اسلامی، یکی دیگر از سطوح تعیین کننده سرنوشت سیاسی توسط مردم است. در این انتخابات، احزاب و نامزد‌های مستقل با چالش‌هایی در حوزه هماهنگ سازی انتظارات رأی دهنگان با شرایط واقعی مواجه می‌شوند. همچنین نکته‌ای که حائز اهمیت می‌باشد، مربوط به فرهنگ سیاسی چیره در کشور می‌باشد. با توجه به سابقه تاریخی مجالس ایران از دوران مشروطه تا کنون، حزب و ساختار حزبی، از انسجام و اثرگذاری ناشی از آن در مجالس برخوردار نبوده و عمده نمایندگان مجلس، رویکردی مستقل در خط مشی‌ها و راهبرد‌های خود در پیش می‌گیرند. به همین دلیل، فعالیت احزاب و گروه‌های سیاسی که گرایشات تقریبا مشابهی دارند، در قالب جبهه‌هایی همچون جبهه اصلاحات و جبهه پایداری اقدام به فعالیت و مبارزه انتخاباتی می‌نمایند.

انتخابات مجلس خبرگان رهبری، از اساسی‌ترین عوامل مشروعیت بخشی به حق مردم در مشارکت و تبلور جمهوریت و اسلامیت نظام سیاسی می‌باشد. نکته مهم این انتخابات، مشارکت مردم براساس عقیده و نگرش سیاسی آن‌ها نسبت به نوع عملکرد سیاسی و اجتماعی نامز‌های این انتخابات است.

نتیجه گیری انتخابات در جمهوری اسلامی، یکی از ارکان اساسی جمهوریت و نحوه انتخاب، تبلور اسلامیت نظام سیاسی کشور می‌باشد. انتخابات مجلس و ریاست جمهوری، از گسترده‌ترین انتخابات کشور از نظر مشارکت گروه‌های سیاسی و مبارزات انتخاباتی می‌باشند. یکی از مسائلی که نظام انتخاباتی کشور با آن مواجه می‌باشد، مربوط میزان مشارکت و فرهنگ سیاسی جامعه است. از کارکرد‌های اصلی احزاب جمع آوری خواسته‌های مردم، انسجام بخشی و تعدیل آن‌ها براساس واقعیت‌های موجود و ارجاع آن به نظام سیاسی است. فقدان حضور اثرگذار، منسجم و ساختارمند احزاب در کشور، باعث عدم شکل گیری جریانی از تبادل و تأثیرپذیری متقابل میان مصرف کنندگان سیاسی و ساختار سیاسی می‌شود. خط مشی درباره‌ی شکل دهی به اهداف و انجام کار‌های لازم برای رسیدن به آن اهداف با الگوی پایداری در طی زمان و باتوجه به منابع موجود می‌باشد. در نتیجه عدم حضور جدی و موثر احزاب در نظام انتخاباتی کشور و حضور نامزد‌های مستقل در این فرایند، منجر به عملکرد غیرمنسجم و بدون خط مشی ثابت نامزد‌های انتخاباتی مجلس گردیده است، بنابراین ما شاهد عدم برقراری ارتباطی موثر و بازارمحور از سوی نامزد‌های انتخاباتی با مردم در دریافت و ارائه مطالبات و خواسته‌های رأی دهنده بوده ایم. این مسئله لزوم بازنگری در سیاست‌های اجرایی در حوزه احزاب، تشویق و ترغیب احزاب بر حضور موثر و ساختارمند در انتخابات را مشخص می‌نماید.

منابع: 1- کتاب مدیریت بازاریابی سیاسی (اصول و کاربرد‌ها)؛ نویسنده: جنیفرلیز - مارشمنت، ترجمه بهرام خیری - پدرام باقرنژاد 2- مقاله بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و مصرف گرایی سیاسی در بین دانشجویان دانشگاه اصفهان؛ نویسندگان: سید جواد امام جمعه زاده - محمود رضا رهبر قاضی - سجاد محمود اوغلی - حسین روحانی - مسلم بیگی

محمدمهدی احسان طلب، دانشجوی دانشگاه امام صادق (ع)

انتشار یادداشت به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.