بررسی کارنامه مدیریت بحران در سال جاری / قبول با ارفاق!

سال 98 به عنوان یکی از پر فشارترین سال های اخیر در وقوع حوادث طبیعی بود و با وجود اقدامات فراوان در حوزه امدادرسانی اما همچنان نیاز به ارتقا سطح مدیریت بحران در کشور داریم.

خبرگزاری مهر؛ گروه جامعه _ ساناز باقری راد: سال 98 را می‌توان یکی از پر حادثه ترین سال‌های کشور دانست. سالی که ابتدای آن با جاری شدن سیل در بخش اعظمی از استان‌های کشور آغاز شد و گویا سایه بلایای طبیعی تا آخرین روزهای این سال بر سر کشور باقی مانده است.

ابتدایی‌ترین روزهای بهار 98 همزمان با وقوع سیل در حدود 25 استان کشور همراه بود. بارش فراوان باران در مناطق شمالی کشور منجر به وقوع سیل و آب گرفتگی در بخش‌های زیادی از استان گلستان ازجمله شهرستان‌های آق کلا، گمیشان، بندر ترکمن، گنبد کاووس و غیره شد. 2 روز پس از درگیری استان‌های شمالی کشور با این حادثه، استان فارس و شهر شیراز نیز به دلیل بارش کوتاه اما شدید باران، میزبان سیل و آسیب دیدن شمار زیادی از مسافران نوروزی بود.

پیش از پایان یافتن تعطیلات نوروزی نیز به دنبال بارش‌های فراوان و طغیان رودخانه‌ها در استان لرستان، فصل بهار ساکنان شهرهای پل دختر و معمولان به خزان تبدیل شد و حدود 35 درصد شهرستان معمولان بر اثر سیلاب آسیب دید.

سیل فروردین ماه 98 به عنوان یکی از نامهربان‌ترین بلایای طبیعی سال‌های اخیر، تنها به آسیب زدن به گلستان، فارس و لرستان بسنده نکرد و همچنان به مسیر تخریب خود در دیگر نقاط کشور ادامه داد. پس از استان لرستان؛ ایلام، خوزستان، کرمانشاه، اراک و برخی دیگر از استان‌ها نیز با سیل و جاری شدن آب در شهرهای مختلف روبرو شدند.

واژگونی حدود 200 خودرو در منطقه دروازه قرآن شیراز و جان باختن 22 نفر از هموطنان بر اثر سیل، آسیب دیدگی 13 روستای استان خوزستان و آوارگی 300 نفر از اهالی این روستاها، زیر آب رفتن تعدادی از روستاهای استان کرمانشاه و تخلیه کامل چندین روستای حاشیه تالاب میقان در استان اراک بخشی از خسارات ناشی از سیل نوروزی سال 98 بود.

بنابر اعلام سازمان پزشکی قانونی کشور، شمار جانباختگان حوادث فروردین ماه سال جاری 57 نفر بود. به گفته عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور نیز درگیری 25 استان و 4400 روستای کشور با سیل در ابتدای سال، 30 تا 35 هزار میلیارد تومان خسارت به کشور وارد کرد.

پس از پایان یافتن بحران‌های طبیعی بهار 98، اتفاقاتی نظیر زمین لرزه‌های خرد و حوادث طبیعی کوچک در گوشه و کنار کشور ادامه داشت تا اینکه فصل زمستان همراه با بحرانی دیگر پای به میدان گذاشت.

این بار بارش شدید باران و تگرگ طی چندین روز، موجب جاری شدن سیل در نقاط مرکزی و جنوبی استان سیستان بلوچستان شد. سیل در این استان منجر به تخریب بسیاری از زمین‌های کشاورزی، آسیب به تأسیسات آبی و خاکی، تخریب شماری از منازل و وارد کردن خسارت فراوان به شهر چابهار و شهرهای اطراف آن شد.

به گفته معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان، حجم سیلاب در این استان 3.5 برابر سیل در گلستان بود و علاوه بر تخریب 20 هزار هکتار زمین زراعی، کشاورزان استان نیز قریب به 750 میلیارد تومان خسارت دیدند.

این سیل همزمان در کرمان و هرمزگان نیز با شدتی کم‌تر جریان داشت و دستگاه‌های امدادی را به خدمت رسانی به مردم مشغول کرد. اما نامهربانی‌های سال 98 با کشور همچنان ادامه داشت و ابتدای اسفند ماه نیز وقوع زمین لرزه در شهرستان‌های خور و قطور در استان آذربایجان غربی، شروع یک بحران طبیعی جدید را برای کشور رقم زد.

این زلزله حوالی 9 صبح 4 اسفند ماه به بزرگی 5.7 ریشتر رخ داد و در 7 روستای شهرستان خوی بین 10 الی 100 واحدهای مسکونی تخریب و 75 نفر نیز مصدوم شدند.

از ابتدای سال 98 تا کنون که آخرین روزهای سال را سپری می‌کنیم، نقاط مختلف کشور بارها با حواث و بلایای طبیعی مختلف روبرو شده‌اند. در تمامی این وقایع نیز نیروهای امدادی، جهادی، بسیج، ارتش، سپاه و دیگر دستگاه‌های کشور با حضور در مناطق، به رفع حادثه و مدیریت بحران پرداخته‌اند. هر یک از دستگاه‌های اجرایی کشور به فراخور مسئولیت و ظرفیت‌های خود گوشه‌ای از حوادث پیش آمده را به دست گرفتند و با وجود کمبودها، به شرایط بحرانی رسیدگی کردند.

اسکان اضطراری مردم آسیب دیده، انجام خدمات امدادی اولیه، توزیع ارزاق، بسته‌های بهداشتی و وسایل گرمایشی میان مردم از مراحل ابتدایی عملیات‌های امدادی در حین بحران بوده و بازسازی منازل، مناطق آسیب دیده و جبران خسارات وارده به مردم نیز مرحله بعدی فرآیند رسیدگی به بحران‌ها بوده است.

در این میان سازمان امداد و نجات و جمعیت هلال احمر به عنوان اصلی ترین نهاد امدادی کشور، مسئولیت حضور در این شرایط و مدیریت بحران را بر عهده دارد. با توجه به حادثه خیز بودن جغرافیای کشور، موضوع مدیریت بحران از اهمیت به سزایی برخوردار است و بررسی نقاط ضعف و قوت عملیات‌های امدادی می‌تواند در مواجهه بهتر با بلایای طبیعی آتی مؤثر باشد.

سال پرفشاری را سپری کردیم

در همین خصوص مرتضی سلیمی رئیس سازمان امداد و نجات کشور در گفتگو با خبرنگار مهر، درباره نقاط ضعف و قوت عملیات‌های امداد و نجات در بحران‌های سال 98 ازجمله سیل فروردین ماه و زمین لرزه آذربایجان غربی، گفت: یکی از موارد قابل‌توجه در بحران‌های امسال، آمادگی پیش از بحران بود. ما آمادگی قبل از بحران مناسبی داشتیم، همین امر هم باعث شد که علی‌رغم کاستی‌ها و کمبودها در فرآیند پاسخگویی عملکرد مناسب‌تر و چالش کم‌تری داشته باشیم. به‌طور کل ارزیابی من مثبت است.

ما در کل سال بسیار پرفشاری را سپری کردیم و تجربه‌های ارزشمندی را هم به‌دست آوردیم؛ در 28 استان کشور به‌شکل همزمان درگیر سیل و آب‌گرفتگی بودیم و این بی‌سابقه بوده است رئیس سازمان امداد و نجات کشور افزود: ما گام‌به‌گام و روبه‌رشد حرکت کرده‌ایم. اگر بخواهیم مرور کنیم، متوجه می‌شویم که هرسال میزان آمادگی‌مان در پاسخ‌گویی به حوادث و سوانح بیش‌تر شده است. در حال‌حاضر نزدیک به 600 پایگاه داریم و این نشان می‌دهد که روند روبه‌رشدی داشته‌ایم. مراکز عملیاتی هلال‌احمر توسعه قابل‌توجهی پیدا کرده است. رشد لجستیکی جمعیت هلال‌احمر هم از موارد دیگری است که در این میان مؤثر بوده است. اگر سوابق را بررسی کنیم، می‌بینیم که ناوگان عملیاتی ما متحول شده و همه این‌ها توان پاسخگویی ما را بالا برده است.

وی درباره وضعیت ایران در پاسخگویی به بحران بیان کرد: ما در کل سال بسیار پرفشاری را سپری کردیم و تجربه‌های ارزشمندی را هم به‌دست آوردیم؛ در 28 استان کشور به‌شکل همزمان درگیر سیل و آب‌گرفتگی بودیم و این بی‌سابقه بوده است. در شرایط فعلی از نظر پاسخگویی به بحران‌ها در شرایط مناسبی قرار گرفته‌ایم و در زمره چند کشور برتر دنیا هستیم.

باید روی پیشگیری سرمایه گذاری کنیم

رئیس سازمان امداد و نجات کشور با اشاره بر راهکارهای بهبود عملیات‌های امداد و نجات در کشور اظهار داشت: برای این امر باید برنامه بلندمدت نظام‌مندی در زمینه بحث تغییر نگرش از رویکرد «پاسخ» به «پیشگیری» داشته باشیم و روی پیشگیری سرمایه‌گذاری کنیم. اگر می‌خواهیم آینده مطلوب‌تری داشته باشیم، باید به این اصل توجه کنیم و جامعه‌محور جلو برویم یعنی درواقع مدیریت سوانح مبتنی بر جامعه شود و اگر این اتفاق بیفتد، جامعه تعامل خواهد داشت.

سلیمی با بیان اینکه در بخش پاسخ می‌توان بهتر از وضع فعلی از جامعه بهره برد، تصریح کرد: اما موضوع مهم، بحث پیشگیری است. بایدها و نبایدها برای آمادگی قبل از بحران بسیار ضروری است. به میزان آنکه سطح تاب‌آوری مردم بالاتر برود، میزان همکاری آن‌ها با نیروهای امدادی هم بیش‌تر می‌شود. وقتی آگاهی و شناخت مردم از حوادث بیشتر شود، تعامل بهتری در مدیریت بحران اتفاق می‌افتد. نمی‌توانیم بگوییم بحران نباشد چراکه بحران قطعا هست.

لزوم برنامه ریزی جامع در حوزه «پیشگیری» از بحران

وی با تاکید بر اینکه راهکار کاهش خسارات بحران، تقویت حوزه «پیشگیری» است، بیان کرد: هزینه‌ای که برای پیشگیری می‌شود به‌مراتب کم‌تر از هزینه پاسخگویی است. اگر ما پیشگیری را به‌عنوان یک سند راهبردی تدوین کنیم، برای آن برنامه بلندمدتی درنظر بگیریم و از مهدکودک‌ها الگوسازی را شروع کنیم، کشور توانمندتری در زمینه پاسخگویی به بحران‌ها می‌شویم. ما در بحران‌های سخت عملکرد مناسبی داشته‌ایم که از طرف سازمان‌های بین‌المللی هم مورد توجه قرار گرفته است.

رئیس سازمان امداد و نجات کشور با اشاره بر نقاط ضعف و قوت در فرماندهی عملیات‌های امداد و نجات تصریح کرد: هر کدام از دستگاه‌ها وظیفه ذاتی خود را می‌دانند و قانون‌گذار در این زمینه شرح لازم را داده اما در این میان «تیم‌شدن» مهم است. به‌شکلی‌که همه یک هدف و مسیر را دنبال کنند. اگر دستگاه‌ها به‌درستی باهم لینک نشوند، روند کمک‌رسانی با مشکل مواجه خواهد شد. هرچقدر لینک‌شدن بین دستگاه‌ها بهتر اتفاق بیفتد، پاسخگویی ما در بحران‌ها هم بهتر می‌شود. در این میان سه مسئله اصلی مطرح است و آن عبارت است از اینکه مدیران باید آموزش مناسبی ببینند، نقش دستگاه‌ها به‌روشنی تبیین شود و سومین مورد هم تزریق منابع است.

تأثیر آموزش‌های مردمی در مدیریت بحران‌های طبیعی

یکی از خلاءهای مدیریت بحران، نبود آموزش‌های کافی برای مردم منطقه درباره نحوه مواجهه با بحران‌ها و عدم اطلاع کافی دستگاه‌ها از منابع و امکانات استان‌ها برای شروع عملیات‌های امداد و نجات است.

همکاری چندجانبه ارگان‌ها و سازمان‌های همکار در مدیریت بحران با یک ادبیات واحد زمینه‌ساز ارائه آموزش‌های لازم به مردم است که درنهایت منجر به خدمات مؤثرتر در بحران‌ها می‌شود سلیمی در خصوص رفع این خلاءها به منظور مقابله بهتر با حوادث طبیعی، ابراز داشت: بر اساس آنچه در قانون آمده، موضوع آموزش همگانی برعهده جمعیت هلال‌احمر است. برای همین اداره کل آموزش عمومی، پایه و همگانی در معاونت آموزش، پژوهش و فناوری هلال‌احمر تشکیل شده است. همانطور که می‌دانید هلال‌احمر از مدت‌ها قبل با انتشار فایل‌های متنی، اسلایدها و کلیپ‌های آموزشی در زمینه پیشگیری از کرونا قدم برداشته است. فعالیت‌های آموزشی هلال‌احمر در این حوزه حتی پیش از ورود این ویروس به کشور انجام شد و این آموزش‌ها باعث می‌شود که مردم تاب‌آوری بیش‌تری داشته باشند.

وی افزود: ضرورت این امر، شناخت از فرآیند امدادرسانی است. در چنین شرایطی، منابع بهتر و مناسب‌تر مدیریت می‌شود. باید گفت که همکاری چندجانبه ارگان‌ها و سازمان‌های همکار در مدیریت بحران با یک ادبیات واحد زمینه‌ساز ارائه آموزش‌های لازم به مردم است که درنهایت منجر به خدمات مؤثرتر در بحران‌ها می‌شود.

از سوی دیگر در تمامی بحران‌ها و حوادث طبیعی در کنار امداد رسانی نیروهای امدادی و دستگاه‌های دولتی، همواره گروه‌های مردمی از جمله گروه‌های جهادی، تشکل‌های مردم نهاد یا سمن‌ها، طلاب، دانشجویان و گروه‌های مردمی حضور داشته‌اند. نقش گروه‌های مردمی در رفع بحران‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت چرا که اغلب این گروه‌ها در مرحله دوم مدیریت بحران و هنگامی که نیروهای هلال احمر منطقه را ترک می‌کنند نیز در مناطق آسیب دیده باقی می‌مانند و به مردم خدمت رسانی می‌کنند.

بدون همکاری سمن‌ها قادر به مدیریت بحران‌ها نیستیم

در همین خصوص محمد نصیری رئیس سازمان داوطلبان جمعیت هلال احمر کشور در گفتگو با خبرنگار مهر، درباره همکاری سمن‌ها و سازمان‌های مردم نهاد با سازمان داوطلبان در حوادث طبیعی و بحران‌ها گفت: خوشبختانه تاکنون مشارکت و همکاری سازمان‌های مردم نهاد و سمن‌ها با جمعیت هلال احمر بی نظیر بوده است. در تمامی بحران‌های کشور از جمله سیل فروردین ماه سال جاری در استان‌های شمالی، لرستان، فارس و دیگر مناطق کشور، در سیل استان سیستان و بلوچستان، زلزله آذربایجان و دیگر حوادث سال جاری سمن‌ها همواره در کنار نیروهای امدادی به ویژه هلال احمر بوده و به صورت مطلوب با یکدیگر مشارکت داشته‌اند.

در حال حاضر حدود 50 تشکل عملیاتی در سطح کشور داریم که با جمعیت هلال احمر و سازمان داوطلبان همکاری کامل دارند و در تمامی حوادث و بلایای رخ داده حضور داشته‌اند نصیری با بیان اینکه جمعیت هلال احمر بدون همکاری سازمان‌های مردم نهاد قادر به مدیریت بحران‌ها نبود، اظهار داشت: سطح مشارکت سمن‌ها با دستگاه‌های دولتی در بهترین حالت ممکن بوده و جمعیت هلال احمر همواره برای همکاری با سمن‌ها و سازمان‌های مردم نهاد آماده همکاری کامل است چرا که بدون حضور و حمایت‌های این سازمان‌ها نمی‌توانیم بحران‌های طبیعی را مدیریت کنیم.

وی با اشاره به تعداد تشکل‌های مشارکت کننده با جمعیت هلال احمر گفت: در حال حاضر حدود 50 تشکل عملیاتی در سطح کشور داریم که با جمعیت هلال احمر و سازمان داوطلبان همکاری کامل دارند و در تمامی حوادث و بلایای رخ داده حضور داشته‌اند. این تشکل‌ها به صورت به صورت عملیاتی و در زمان وقوع حوادث مستقیما به مناطق آسیب دیده آمده و در عملیات‌های امداد و نجات و رفع بحران مشارکت می‌کنند.

رئیس سازمان داوطلبان جمعیت هلال احمر کشور افزود: تا کنون نیز در سال جاری دوره آموزشی برای مدیریت بحران ویژه سمن‌ها و تشکل‌های مردمی برگزار کرده‌ایم حتی در موضوع کرونا نیز در حال حاضر با مشارکت حدود 12 در منطقه هرندی به ضدعفونی کردن مناطق پرداختیم.

نصیری درباره جزئیات اقدامات سمن‌ها در عملیات‌های امداد و نجات توضیح داد: تشکل‌های مردمی در زمان بحران در کنار نیروهای امدادی و دیگر نیروهای خدماتی در مناطق آسیب‌دیده حضور دارند و با همکاری یکدیگر هر کدام مسئولیت‌های خاصی را به عهده می‌گیرند. توزیع بسته‌های غذایی، اقلام بهداشتی و تهیه دام از جمله اقدامات اولیه سمن‌ها است. به علاوه مهمترین قسمت عملکرد تشکل‌ها در هنگام بحران، بعد از فعالیت‌های جمعیت هلال احمر آغاز می‌شود و این مرحله شامل بازسازی مناطق آسیب دیده، ساخت منازل هم وطنان، اشتغالزایی و به طور کلی بازسازی مناطق است.

کمک 30 میلیاردی تشکل‌ها در سیل سیستان و بلوچستان

در برخی مواقع آن طور که شایسته بود، قادر به مدیریت بحران و رسیدگی به هموطنان نبوده‌ایم با این حال نمی‌توان تلاش‌های گروهای امدادی و مردمی را در این شرایط نادیده گرفت وی درباره همکاری تشکل‌های مردم نهاد در سیل سیستان و بلوچستان نیز توضیح داد: از ابتدای این سیل تشکل‌های مردمی در کنار نیروهای امدادی حضور داشتند و به فعالیت متعددی پرداختند. یکی از مهمترین اقدامات آنها در سیل اخیر جمع آوری کمک‌های نقدی بود که تأثیر مستقیمی در رفع بحران داشت. تاکنون نیز مجموع کمک‌های نقدی تشکل‌ها در حادثه سیل سیستان و بلوچستان به رقم 30 میلیارد تومان رسیده است. امیدواریم این مشارکت روند رو به رشدی داشته باشد تا بتوانیم بحران‌های آتی را نیز بهتر از گذشته مدیریت کنیم.

بلاتکلیفی مهم‌ترین دستگاه امدادی کشور در روزهای بحرانی

سال 98 با حوادث مختلف طبیعی همراه بود و دستگاه‌های امدادی و خدماتی نیز همواره در کنار مردم حضور داشتند هرچند که در این میان کاستی‌ها و کمبودهایی وجود داشت و شاید در برخی مواقع آن طور که شایسته بود، قادر به مدیریت بحران و رسیدگی به هموطنان نبوده‌ایم با این حال نمی‌توان تلاش‌های گروهای امدادی و مردمی را در این شرایط نادیده گرفت. حال با توجه به شرایط جوی کشور و احتمال وقوع سیل در برخی استان‌های کشور در ایام نوروز، انتظار می‌رود تا نهادهای امدادی کشور به ویژه سازمان امداد و نجات و سازمان مدیریت بحران با بررسی چالش‌های عملیات‌های مدیریت بحران، در سال آینده عملکرد بهتری داشته باشند.

از سوی دیگر با توجه به حادثه خیز بودن جغرافیای ایران، سازمان‌های امدادی و جمعیت هلال احمر باید همواره در بالاترین سطح از آمادگی قرار داشته باشند این در حالی است که هم اکنون نیز کشور در شرایط مقابله با بحران ویروس کرونا روبروست و احتمال ووقع سیل در ایام نوروز 99 نیز وجود دارد. با این حال نبود مقام مسئول و مدیریتی در اصلی ترین نهاد امدادی کشور آن هم به مدت بیش از 4 ماه هیچ توجیح عقلانی ندارد و انتظار می‌رود رئیس جمهور در اسرع وقت نسبت به انتخاب رئیس جدید جمعیت هلال احمر اقدام کند.