تبیین و تثبیت هویت مکتب شیعه مرهون اندیشه‌های شیخ مفید
تهران - ایرنا - شیخ مفید، فقیه بزرگ و از علمای نامی تفکر شیعی است که به تکمیل و مرزبندی دقیق اندیشه کلامی پرداخت. این دانشمند با بکارگیری درایت در کنار روایت و با بهره‌گرفتن از تعقل همزمان با تعبد جلوه‌ای نوین از تفکر اسلامی را عرضه کرد و اینگونه بزرگ متکلم شیعه لقب گرفت.
سده چهارم و پنجم دوران شکوفایی و رشد همه جانبه علوم مختلف اسلام است. نحله های اصلی کلام اسلامی در این زمان در داد و ستد مستمر فکری بودند. به یمن عصر طلایی آزادی های مذهبی و فرهنگی متفکران مذهب اهل بیت (ع) به مرز بندی اعتقادی در مسایل سنتی و جدید کلامی می پرداختند که از این میان می توان به شیخ مفید اشاره کرد. در این دوران سلوک فکری شیخ مفید در مقایسه با 2 جریان عمده عقل گرایی از جمله نکات قابل بحث حیات فرهنگی در سده چهارم است. شیخ ابوعبدالله محمدبن نعمان ملقب به مفید متکلم و فقیه بزرگ، شاخص تفکر شیعی در سده چهارم به حساب می آید. از آنجا که شیخ افزون بر درک متکلمین فقها و محدثین شیعی، از قبیل شیخ صدوق بهره برده است و آشنایی وی با افکار اصلی آن عصر از سرچشمه های اصیل آنها حاصل شده است.
شیخ مفید به مثابه پاسدار توانای مرزهای تفکر شیعی به تهذیب، تنقیح، تکمیل و مرزبندی دقیق اندیشه کلامی شیعه پرداخت. او به سان گوهرشناسی خبره صدف های پر در را از جریان های مختلف فکر دینی صید کرد و با داد و ستد مداوم با ارباب نظر و صیقل دائمی اندیشه با مناظرات علمی و پرسش و پاسخ های فنی، فکری منسجم و قوی ارایه کرد. او تعدیل عقل گرایی معتزلی و گرایش اهل حدیث و اشاعره بر ظواهر هر 2 عنصر عقل و وحی را در نظامی پویا به کار گرفت. او با بکارگیری درایت در کنار روایت و با بهره گرفتن از تعقل در کنار تعبد جلوه ای تازه از تفکر اسلامی را عرضه کرد.(1)
اگر چه نخستین متکلمان شیعه از قبیل هشام بن حکم از تربیت شدگان نزد اهل بیت (ع) هستند اما تفکر شیخ مفید گامی بلند در سیر تاریخی کلام شیعه به حساب می آید.
تشخیص و امتیاز مفید نسبت به متکلمان پیش از خود ناشی از چند وجه است: جامعیت مفید، عصر مفید، بصیرت و روشن بینی او و تالیفات کلامی مفید که کثرت، عمق و تنوع آثار او را نسبت به متکلمین شاخص می کند. تعداد آثار کلامی به 200 کتاب و رساله می رسد که بیشتر آنها به زمان حال نرسیده است اما همین تعداد اندک نیز برای شناخت عظمت مفید کافی به نظر می رسد. اندیشه های کلامی شیخ مفید از جنبه های گوناگون شایسته بحث و مطالعه است. از مهمترین و اساسی ترین جنبه های آن مساله عقل در اندیشه این عالم بزگ است. مساله عقل از کهن ترین مسایل تاریخ تفکر انسانی به شمار می رود که در تاریخ اندیشه دینی نیز این مساله از بحث برانگیزترین امور بوده است.(2)
تاثیر اصول عقاید در تاریخ نگاری شیخ مفید
از جمله باورهای رایج در میان اندیشه وران و دانش آموختگان این است که آثار علم دانشمندان و به خصوص نویسندگان برآمده از باورها، انگیزه ها و عواملی است که میان نویسنده و نوشته هایش نوعی تناسب و ارتباط برقرار کرده است. شیخ مفید نیز به عنوان اندیشه وری آگاه و دانشمندی متبحر، از این قانون مستثنی نیست و با توجه به علوم گوناگونی که او در بیشتر آنها مهارت و تخصص داشته بسیار طبیعی است که جهت گیری گفته ها و نوشته هایش تحت تاثیر این علوم واقع شده باشد.
از این روست که با مطالعه و بررسی آثار شیخ مفید به آسانی می توان دریافت با آنکه او در علوم مختلف کلام، فقه، اصول، حدیث، رجال، ادبیات و... تخصص داشته اما بیشتر آثارش بر محور موضوعات کلامی و به ویژه اعتقادات خاص شیعی قرار دارد و حتی در گزینش و بیان برخی موضوعات فقهی نیز همان باورهای شیعی را به خوبی مدنظر داشته است.
در میان آثار شیخ مفید نوشته های تاریخی بیش از موضوعات دیگر تحت تاثیر علم کلام واقع شده اند و باید گفت بیشتر نوشته های تاریخی وی رنگ کلامی دارد و حتی اگر این سیطره تاثیر علم کلام به صورت آشکار در مباحث تاریخی او نمایان نباشد، دستکم می توان ادعا کرد که انگیزه اساسی وی برای گزینش و ارایه گزارش های تاریخی اثبات یا جانبداری از اعتقادات شیعه به ویژه در دایره مباحث مربوط به امامت و حقانیت آنها به شکلی کاملا منطقی و مستدل بوده است. شیخ مفید برای اثبات دیدگاه های خویش به ویژه درباره موضوعات یاد شده تنها به احادیث شیعیان استدلال نکرده و در بسیاری از موارد روایات اهل سنت را نیز از نظر دور نداشته است.(3)
ویژگی ها و برجستگی های آثار شیخ مفید
آثار مفید، دارای ویژگی ها و برجستگی های بسیاری است. نخستین موضوع در تحقیق و تألیف اخلاص در عمل به شمار می رود. محقق باید نسبت به هدف تألیف، بازدهی و ثمربخشی آن بیندیشد. شهرت طلبی و فضل نمایی که در برخی از کتاب ها به چشم می خورد در آثار و نوشته های شیخ مفید جایی ندارد.
نگاشتن رساله های کوچک و پاسخ گویی به نیاز زمان را بر آنها ترجیح می داد. بدین جهت بیشتر نوشته های وی را رساله های کوچک اما پربار در موضوعات مختلف تشکیل می دهد. افزون بر این محتوای مقدمه های کوتاهی که بر بسیاری از نوشته های دارد، گواه دیگری بر این موضوع است. آگاهی دقیق از کتاب ها و عقائد دیگران و رسیدگی به آنها و نشان دادن باطل ها و نادرستی های آن از وظایف عالمان اسلام است. از ویژگی های برجسته مفید، آگاهی وسیع و گسترده از ادیان و مذاهب مختلف اسلامی اوست. وی برای ترویج و پاسداری از اسلام آراء و عقاید مکاتب و مذاهب گوناگون را مطالعه کرده است. خواننده با دقت و تأمل در نوشته های مفید به این نتیجه می رسد که بیشترین آنها را کتاب های عقیدتی تشکیل می دهد زیرا از دیدگاه مفید عقاید اصل و سنگ زیرین اسلام است. (4)
شیخ مفید در جای جای آثارش با طرح و تشریح مسایل عقیدتی و با تعبیرهای گوناگون این مهم را یادآوری می کند و محوریت عقاید را گوشزد می کند. کتاب مقنعه مهمترین اثر فقهی از 2 بخش تشکیل یافته است که در مبحث نخست آن اصول عقیدتی و آنچه را که مسلمان باید بداند و بدان اعتقاد داشته باشد، طرح کرده و پس از آن به طرح ابواب فقهی پرداخته است.
کامل ترین مجموعه ای که تمامی کتاب ها و رساله های موجود شیخ مفید و نیز مقالات نگاشته شده درباره ابعاد شخصیت و آثار او را در بردارد، مجموعه مصنفات شیخ مفید، رساله ها و حدود 70 مقاله است که به مناسبت بزرگداشت هزارمین سال درگذشت او توسط کنگره جهانی شیخ مفید در قم منتشر شده است اما در این مجموعه نیز به جنبه تاریخی شیخ مفید کمتر توجه شده است.(5)
در آثار شیخ به مطالب مختلفی پرداخته شده که یکی از آنها مباحث مربوط به تاریخ اسلام است. توجه به این نکته ضروری به نظر می رسد که شیخ مفید اگر چه هرگاه به بررسی موضوعاتی از تاریخ اسلام پرداخته مانند موضوعات دیگر بسیار خوب و ماهرانه وارد میدان شده و به تبیین زوایای مختلف آن موضوع همت گماشته است اما این ویژگی نباید باعث شود که شیخ مفید را مورخ بدانیم بلکه بیشترین تبلور علم و دانش او در زمینه کلام فقه است. به بیان دیگر آن اندیشه ای که بر آثار او حاکم بوده و بر آنها سایه افکنده تفکرات کلامی و اعتقادی وی و قوت و استحکام این اندیشه ها به شمار می رود و از این روست که تعداد محدودی از نوشته های او به موضوعات تاریخی اختصاصی یافته است زیرا اگر از 2 کتاب مهم وی یعنی الارشاد و الجمل صرف نظر کنیم، انبوهی از مطالب تاریخی به مناسبت های مختلف در جای جای آثار دیگر شیخ مفید پراکنده اند که دسترسی به آنها بدون صرف وقت فراوان بسیار دشوار است.(6)
برخلاف رویه معمول عموم مورخان که به طور معمول به نقل وقایع پرداخته و آن را می پذیرند و در بسیاری از موارد به درستی یا نادرستی آن توجه ندارد و گاهی آن را نقادی می کنند، شیخ مفید گزارش های تاریخی را به سادگی نمی پذیرد، بلکه آنها را با ملاک ها و معیارهای خاصی مورد نقادی قرار داده و بررسی می کند و در صورتی که با این ملاک ها هماهنگ باشند، نقل کرده و می پذیرد. این تفاوت دیدگاه شیخ مفید سبب شده است تا او بتواند در برخی موارد تحلیلی متفاوت از دیگران ارایه دهد یا گزاره ای را که دیگران پذیرفته اند به کلی کنار گذاشته و نپذیرد. بر این اساس نگاه متفاوت شیخ مفید سبب پدید آمدن روشی جدید در تاریخ نگاری نیز شده است که تنها به نقل حوادث اکتفا نمی کند، بلکه می کوشد با معیارهایی مشخص به نقل نقد و تحلیل حوادث بپردازد.(7)
منابع:
1- شبیری، سیدمحمدجواد، گذری بر حیات شیخ مفید، مقالات فارسی، کنگره شیخ مفید، شماره 55
2- طهرانی، محمدمحسین آقابزرگ، بیروت
3- فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
4- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
5- نصار، ناصف، اندیشه واقع گرای ابن خلدون، ترجمه: یوسف رحیم لو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
6- اندیشه های کلامی شیخ مفید، ص 44، ذریعه، ج1، ص 204
7- سید مرتضی، علی بن حسین 1413ق، تحقیق: فارس
*س_برچسب‌ها_س*