تجلی سنت‌های اصیل استان مرکزی با لبخند بهار
اراک - ایرنا - نوروز یک جشن قدیمی و کهن با شناسنامه ایرانی است که از آن به عنوان نماد پیوند دهنده افراد و اقوام ایرانی یاد می‌شود و استان مرکزی نیز با خرده‌فرهنگ‌های خاص هرسال با آمدن بهار، آن را پاس می‌دارد.
نوروز در ایران، اگرچه یک سنت ملی و بر آمده از روزگاران کهن است اما به دلیل آنکه بسیاری از سنت ها و رسوم آن با فرهنگ و اعتقادات مذهبی همخوانی دارد و هر جزء از اجزای آن نمادی از زیبایی، اخلاق انسانی و مهر و دوستی است، حال و هوایی معنوی و روحانی به خود می‌گیرد و بر جنبه های ارزشی آن افزوده شده است.
نوروز در ایران و برخی کشورها آغاز سال جدید به شمار می‌رود تاجیکستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، سوریه، عراق، گرجستان، آذربایجان، آلبانی، چین، ترکیه، ترکمنستان، هند، پاکستان و ازبکستان از جمله کشورهایی هستند که همانند ایران نورز را به عنوان تعطیل رسمی در تقویم خود گنجانده‌اند و سنت‌های ارزشمند قدیمی در نوروز را در کالبد خود حفظ کرده‌اند.
هر سال در نیمه دوم اسفند ماه که بوی عید و بهار به مشام می‌رسد، شهرها و روستاهای ایران حال و هوای عجیبی پیدا می‌کند گویی همه چیز به جنبش و حرکت در می‌آید. به فاصله چند روز مانده به سال جدید، عطر بنفشه‌هایی که با برگ و ریشه و خاک در گلدان‌های کوچک جلوی در مغازه‌های گل فروشی خودنمایی می‌کنند و فرش‌های هزار نقش شسته‌ای که از در و دیوار خانه‌های برخی مناطق آویزان می‌شوند، آمدن بهار و سال نو را مژده می دهند.
بازارها و مراکزفروش در خیابان ها رنگ دیگری به خود می‌گیرند کفاشی ها، فروشگاههای عرضه لباس و آجیل فروشی‌ها شلوغ تر از همه جا می‌شوند در بسیاری از شهرها در روزهای پایانی سال در برخی از خیابان ها شاهد برپایی بازارهای متحرک توسط دستفروشان هستیم که کالاهای متنوع را در خیابان به فروش میرسانند هرکس به اندازه توانایی خود سعی می‌کند تا ضمن خرید کفش و لباس جدید، خریدهای پذیرایی عید، نظیر آجیل و انواع شیرینی و میوه را تدارک ببیند.
هرچند در 2 سال گذشته با شیوع کرونا این سنت ها کمرنگ شد و دل مردم حال و هوای سنت ها را نداشت اما به لطف خدا، تلاش های کادر درمان، اقدام ارزشمند دولت سیزدهم در واکسیناسیون عمومی و همراهی مردم اکنون از تب کرونا کاسته شده و مردم امسال برنامه‌ریزی بیشتری برای استفاده از نوروز را اندیشیده‌اند.
آیین‌های نوروز با گسترش فضای مجازی هرگز نمی‌تواند رنگ و بوی سنت قدیمی بودن را کمرنگ کند و فضای مجازی از روزهای اخیر در تلاش است این آیین کهن را در بخش‌های مختلف اینستا، تلگرام، واتساب و غیره به نمایش بگذارد.
نوروز جشن دیرپاست که شناسنامه خود را از اقوام ایرانی به ارث برده و هر بخش از رسوم آن پیوند و اتحاد، شادی، پاکیزگی و برکت را در خود دارد و همراه با رستاخیز طبیعت و تازه شدن دشت و دمن باور ایرانیان قدیم بر این بوده که باید رفتار و کردارشان پالایش شود و خون تازه در رگ باورها و جریان زندگی بدوانند و همین داشته‌های ارزشمند است که موجب شد «روز بین‌المللی نوروز»، از سوی یونسکو به عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشر به ثبت جهانی برسد.
استان مرکزی گنجینه ارزشمندی از داشته‌های تاریخی، فرهنگی و گردشگری است، هرچند برخی از سنت‌های آغاز سال در این سرزمین با سایر اقوام ایرانی اشتراکاتی دارد اما خرده فرهنگ‌های حاکم در این دیار رنگ و لعابی خاص بر آیین نوروزگان زده و شیوه بومی شده آن با نمایه‌ای دلچسب در آغاز بهار هر سال زینتی بر ایام است.
خانه تکانی و نظافت و شست و شوی وسایل به‌عنوان یکی از سنت‌های نیکو و مشترک مردم این استان با سایر مناطق ایران است که در آستانه نوروز به مناسبت نو شدن سال برای نظم دهی، نظافت و زینت محل زندگی و کوی و برزن انجام می‌شود و مردم استان مرکزی بر این باورند که با خانه تکانی غبار و آلودگی‌ها را از خود و محل زندگیشان می زدایند و به استقبال پاکیزگی و نوشدن همراه با بهار طبیعت می‌روند.
مردم این دیار نیمه‌های دوم اسفندماه آیین سبزه اندازی را انجام می‌دهند و با فراهم کردن شرایط ریشه یکی از دانه‌های غلات می‌کوشند سبزه نوروزی را کنار سفره هفت سین به عنوان نماد حیات و شادابی پرورش دهند و در کنار آن تخم مرغ‌های رنگ شده قرار می‌دهند که نماد زایش و تحول و برکت است.
چهارشنبه سوری نمادی از آغاز سرزندگی
آخرین چهارشنبه سال در مجموعه رسوم نوروزی با غروب خورشید در استان مرکزی از دیرباز تاکنون جشنی برپا می‌شده که پایه آن بر افروختن آتش است و مردم با پاسداشت آن می‌کوشند رنج و محنت سال کهنه را از خود و خانواده دور کرده و به استقبال روشنایی و گرما و نشاط در سال جدید بروند.
در مراحل برگزاری این جشن اقوام و خویشان در مناطق شهری و روستایی استان شامگاه سه‌شنبه پایانی سال با تاریک شدن هوا به‌صورت جمعی گرد هم آمده و شادکامی و سلامت را طلب می‌کنند.
در استان مرکزی جدا از آتش روشن کردن برای آمُرزیده شدن رفتگان خود مقداری شکر پنیر، خرما تهیه کرده و همچنین حلوا درست می‌کنند و در بین همسایگان و عابران توزیع می‌کنند و هر رهگذری قبل از خوردن حمد و سوره‌ای برای آمرزش اموات خیرات کننده، قرائت می‌کند.
آیین چهارشنبه سوری در استان مرکزی با رسم قاشق زنی و شال اندازی و فال کوزه همراه است و گذر زمان نتوانسته غبار فراموشی بر آن بپاشد.
مردم کمیجان در آیین چهارشنبه سوری 2 بار آتش روشن می‌کنند که یک بار آن در غروب سه‌شنبه با نام «کوله چارشمه» و دیگری در شب قبل از تحویل سال بربام‌ها بوده است و بر این باور هستند که افروختن آتش دفع شر و صمیمیت و دوستی را با خود دارد.
در این رسم مقداری هیزم، چوب و بوته را به پشت بام برده شده و در ساعتی که هوا غروب می‌کرد، آن‌ها را روشن و هلهله سر داده می‌شود.
رفتن بر سر مزار درگذشتگان در روز پنجشنبه آخر سال از دیگر رسومی است که مردم استان مرکزی در نقاط مختلف انجام می‌دهند و بازماندگان ضمن قرائت فاتحه و قرآن، بر سر مزار اموات خود سبزه قرار می‌دهند.
در سال‌های اخیر جشن‌های چهارشنبه سوری با آیین‌های گذشته و فرهنگ چهارشنبه سوری فاصله گرفته و استفاده از ترقه، نارنجک و بمب‌های دست ساز جایگزین این آداب و رسوم شده و به فراموشی سپرده شده است و حتی امنیت و سلامتی افرادجامعه را به خطر انداخته و نیازمند فرهنگ سازی برای تغییر مسیر غلط و خطرناک چهارشنبه سوری امروزی است.
در آیین چهارشنبه سوری مناطق مختلف استان مرکزی پس از آتش بازی، مراسم قاشق زنی انجام می‌شودکه در این مراسم، نوجوانان چادر برسر کرده و به صورتی که چهره انان قابل شناسایی نباشد با یک کاسه فلزی و قاشق بر در خانه فامیل و همسایه‌ها می رفتند و قاشق را به کاسه می‌کوبند و طلب انعام می‌کنند.
قاشق زن هرگز هویت خود را فاش نکرده و با صاحب‌خانه کلامی نمی‌گوید و انعامی که در این رسم به وی داده می‌شود به فال نیک و مبارکی است و بسیاری از این افراد انعام گرفته شده را پیش‌کش فقرا می‌کنند تا شب عید دلشاد شوند.
قاشق‌زن‌ها در برخی مناطق استان مرکزی به جارچی بهار شهرت دارند و با توجه به کارویژه مفرح و دستگیری از فقرا نیاز است که این رسم زنده بماند و در قاب سنت‌های نوروزی حفظ و تقویت شود.
خرید لباس نو، شیرینی، شکلات، آجیل، ماهی قرمز و پهن کردن سفره هفت سین از دیگر رسوم مردم این خطه است.
اقشار مختلف مردم استان مرکزی ساعاتی قبل از تحویل سال جدید لباس‌های نو بر تن می‌کنند و در کنار سفره هفت سین می‌نشینند و در زمان تحویل سال جدید دست به دعا بر می‌دارند و از پروردگار خویش بهترین‌ها را در سال نو طلب می‌کنند.
برخی از مردم نیز در زمان تحویل سال در مساجد، مزار شهدا، اماکن مذهبی و متبرکه و یا مزار عزیزان خود حضور پیدا می‌کنند که در یکسال اخیر به دلیل شیوع کرونا تجمعات برپا نمی‌شود.
گذاشتن چراغ روشن بر سر سفره هفت سین به عنوان نمادی از نور، پایداری و گرما در سال نو، فتیر و یا نان به عنوان برکت، آب و سیب به عنوان نماد زندگی و فراوانی، سبزه نماد طراوات و شادابی و آینه به عنوان نمادی از شفافیت و صفا، سنجد به عنوان نماد دلدادگی و زایش و باروری، ماهی به عنوان نماد ماه سپری شده اسفند، کلام الله مجید به عنوان برکت و راهبر زندگی در سال جدید و اسفند برای دور کردن چشم زخم از زندگی از ارکانی است که بیشتر خانواده‌های استان مرکزی به آن باور دارند و عمل می‌کنند.
مردم استان مرکزی پس از تحویل سال نو شروع به دید و بازدید می‌کنند و کوچکترهای فامیل به عیدی بزرگترها می‌روند.
کوسه ناقلدی (ناقالی) آوازه‌ای برای سپری شدن زمستان
در بسیاری از روستاهای اطراف اراک50 روز مانده به بهار، با برگزاری رسم کوسه ناقالدی رسمی برای تمام شدن زمستان سرداده می‌شود و با نمایشی خیابانی و سمبلیک آوازی سرداده می‌شود که باید کم کم به سمت نو شدن فصل، زایش و استقبال از بهار رفت.
در این آیین فرهنگی که مفرح و پر معنا است، 2 نفر یکی با عنوان کوسه با لباس‌های تزئین شده و دیگری به عنوان بز (تگه) با کلاه پوستی، لباس نمادین و زنگوله و تعدادی از جوانان و چوپانان در پی آنان در دید عموم ظاهر می‌شوند و با شعرخوانی و سرود و رفتارهای شاد، مردم را می‌خندانند و انعامی که جمع می‌کنند برای فقرا و مستمندان خرج می‌شود.
حضور حاجی فیروز با لباس نیم تنه و کلاه قرمز، صورت سیاه شده با دایره زنگی از سنن قدیمی و رایج آستانه نوروز در برخی شهرهای استان مرکزی از جمله اراک است که با خواندن اشعار فولکوریک و شاد، نوید بهار می‌دهند و رهگذران نیز به شکرانه یک سال سلامت، به او انعام می‌پردازند.
علفه چینی سمبل برکت بهار
برگزاری رسم علفه نیز از آیین‌های برخی مناطق روستایی خمین به ویژه روستای خوگان است و در این رسم شب هنگام مقداری از علف های صحرایی از کنار جویبارها چیده می شود و در حالی که چراغ اتاق‌های منزل افروخته است این سبزی‌ها به عنوان برکت در اتاق قرار می گیرد و بر بام منزل نیز آتشی افروخته می شود و اهالی منزل برای سلامت و برکت دعا می‌کنند.
در روستای قورچی‌باشی خمین نیز در شب سال نو همه کوچکترها به منزل بزرگترها می‌روند و شام آن شب رشته پلو (تخ تخی) است و در اعتقاد مردم این روستا رشته شادی و برکت را برایشان در سال نو به همراه دارد.
شماری از کودکان در این شب با حضور بر بام‌های منازل ظرف و یا پارچه‌ای را به وسیله طناب به پایین می‌اندازند و صاحب خانه تنقلات و هدیه در آن قرار داده و این رسم نمادی از بخشش، برکت و مهرورزی است.
در بسیاری از روستاهای استان مرکزی نیز رسم کهن شال اندازی وجود داشته که در جریان این رسم و در آستانه نوروز جوانانی که نامزد دارند از روی بام خانه دختر نشان شده خود، شالی به پایین انداخته و نامزدشان در گوشه شال شیرینی و تنقلات می‌گذارد و به همسر آینده خود هدیه می دهد.
سمنو پزان سنتی برگرفته از دل آیین‌های بهاری
از رسوم دیرین و پرطرفدار در مناطق مختلف استان مرکزی در آستانه نوروز سمنو پزان است که با هدف برآورده شدن حاجات و طلب شفای عاجل بیماران و برکت برای سفره هفت سین انجام می‌شود و در این رسم ریشه گندم نذر حضرت صدیقه کبری (س) می شود که با آیین خاصی تهیه شده و به عنوان تبرک هدیه می‌شود.
رسم فتیر پزان که نوعی شیرینی محلی است نیز در اغلب روستاهای استان مرکزی به خصوص اراک انجام می‌شود و در بسیاری از این مناطق از فتیر با نام «نان ننه پیر» یاد می شود که انواع مختلفی دارد و فتیر، کسمه و شیرمال از جمله آن‌ها است.
اگر چه در شهر اراک در دهه‌های اخیر به خاطر نبودن تنور خانگی فتیر در منازل پخت نمی شود اما خانواده‌ها در آستانه نوروز مقداری از این شیرینی محلی را به عنوان برکت و پذیرایی از میهمانان از کارگاه های فتیر پزی خریداری می‌کنند اما در روستاها هنوز این رسم پابرجاست و به طور معمول وقتی فتیر پخته می‌شود مقداری از آن بین اقوام و همسایگان توزیع می‌شود.
مردم شهرستان دلیجان نیز نوروز را با شور و هیجان خاصی جشن می‌گیرند و یکی از رسوم گذشته در این منطقه «هله هله» است که پنجاه روز مانده به نوروز انجام می‌شد.
در این رسم عده‌ای از جوانان در حالی که کوله‌هایی روی دوش خود داشتند دور هم جمع می‌شدند و یکی از آنان لباس زنانه می‌پوشید با شادی اشعاری را می‌خواندند و از ساکنان منازل و رهگذران عیدی می‌گرفتند.
چند گام مانده به بهار در شهرستان محلات نیز مردم شروع به تمیز کردن خانه‌ها و شستن قالی‌ها می‌کنند، پنبه لحاف کهنه را دوباره حلاجی کرده و تمام خانه را با آب و جارو می‌روبند و اعتقاد دارند در سال نو نباید هیچ کدورت، تاپاکی و محنتی وجود داشته باشد.
حضور در امامزاده حکیمه خاتون محلات قبل از تحویل سال نو از رسوم این خطه است که به نام زیارت 2 ساله در بین بومیان منطقه شهرت دارد.
در محلات همچنین رسم بر این است که در آستانه سال نو کاسه ماستی را در سفره می‌گذارند و بر این باور بودند که ننه پیرزن می‌آید و انگشت به ماست می‌زند و بدین ترتیب برکت به خانه آنان می‌آید.
سفره هفت سین در بسیاری از مناطق روستایی خمین، دلیجان و محلات در سینی های بزرگی به نام «مجمع» چیده می‌شود که علاوه بر قرآن مجید، چراغ، آب، ماه، تخم مرغ و آینه طیفی از تنقلات نظیر بادام، فندق، پسته، شیرینی‌های محلی که با شیره پخته می شود قرار می‌دهند.
در روستای دره شور خمین مقداری علف از بیابان می‌چنیند و هنگام سال تحویل کنارش آینه، قرآن و چراغ روشن قرار می‌دهند.
ظهر روز عید نوروز که اغلب فامیل در محلی جمع هستند در این روستا آش جو پخته می شود و همگان از آن می‌خورند.
در روستای بزیجان از توابع شهرستان محلات در آستانه نوروز در سینی بزرگی گندم بو داده و تخم مرغ می‌گذارند و معتقدند که این غذاها متعلق به قره یا پیرزن است که در موقع عید می‌آید و سهم خود را برمی‌دارد، علاوه بر آن نان‌های سوراخ‌دار می‌پزند و داخل سینی می‌گذارند تا سالی پربرکت را تجربه کنند.
در روستای قیدو از توابع شهرستان خمین نیز در نخستین روز بهار اهالی روستا با خود میوه و شیرینی به مسجد محل می‌آورند و آیین دید و بازدید عمومی آغاز می‌شود که پس از این آیین تا سه روز رفتن به خانه بزرگترها به صورت دسته جمعی ادامه دارد و بعد از آن کوچکترها میزبانی می‌کنند.
بر اساس اعتقادات کهن گذشته در شب سال نو، آیین سنتی کوزه توسط زنان ساوجی برگزار می‌شده و در این رسم هر زن نیت کرده و اسم خود را روی کاغدی می‌نوشته و آن را همراه با سکه، تزئینات به داخل بستو (کوزه سفالی) می‌انداخته و صبح روز بعد یکی از زنان مورد اعتماد در حالی که دعا می‌خواند هر یک از نشانه‌ها را بیرون آورده و بدین صورت هرکس به نیتش می‌رسد.
در روستای آقچه قلعه نیز در شب سال نو آیین «شال سان ماخ» اجرا می‌شود که به طور معمول هدیه صاحب خانه‌ها برای افراد شال انداز در این شب تخم مرغ، جوراب و یا پول است.
عده ای از مردم متدین ساوه رسم دارند که پس از تحویل سال نو به زیارت امامزادگان حضرت سید اسحاق (ع) و سید علی اصغر (ع) و اهل قبور می‌روند و پس از آن دید و بازدید عید نوروز و سال نو آغاز می‌شود.
در ایام تعطیلات نوروزی در اغلب مناطق شهری و روستایی استان مرکزی مردم بیشتر به صحرا و فضاهای باز می‌روند و بازی‌ها و ورزش‌های سنتی چاشنی تفریحاتشان در این ایام است.
در روز سیزدهم فروردین یا سیزده بدر مردم استان مرکزی از خانه ها بیرون می‌روند و در دشت‌های اطراف و فضاهای رو باز به بازی و شادی می‌پردازند، به داخل آب‌های روان سنگ اندازی می‌کنند و آرزوهایشان را به آب روان می‌سپارند.
رسم فال کوزه یکی دیگر از آئین‌های مردم شهرستان فراهان است که در خراسان و اصفهان به آن «فال مهره» نیز می‌گویند، در آیین هر خانواده، کوزه دهان گشادی را که آب ندیده باشد، در آن آب می‌ریزند و به تعداد نفرات خانواده، مهرهای رنگین و متمایز از یکدیگر به اسم هر یک از اعضای خانواده به همراه آینه‌ای را در داخل کوزه می‌اندازند و آن را زیر ناودانی قرار می‌دهند، صبحگاهان همه دور کوزه جمع می‌شوند تا فال کوزه را بخوانند، فال کوزه توسط زنی مقدسه که اشعار بسیار در خاطر داشت، خوانده می‌شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در خصوص آیین های نوروزی استان مرکزی گفت: 30 اثر ناملموس استان مرکزی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و برنامه معرفی و رونمایی از لوح ثبتی آثار مذکور در دستور کار است.
«مصطفی مرزبان» افزود: آیین کوسه ناقالدی در اراک و تفرش، پخت فتیر در ایام شب عید در اراک، پخت آش اسفندی در دلیجان از جمله رسوم ویژه مردم استان مرکزی در ایام سال جدید است.
وی بیان کرد: رونمایی از لوح ثبتی آیین آش اسفندی دلیجان و رونمایی از آیین سمنو پزان آشتیان و رونمایی از برخی آثار نیز در ماه های اول سال جدید برگزار می‌شود.
استان مرکزی با 12 شهرستان و یک میلیون و 414 هزار نفر جمعیت در قلب ایران واقع شده است. بیش از 2 هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که 882 اثر آن در فهرست آثار ملی کشور قرار دارند.
برچسب‌ها
