توسعه کشاورزی، راهکاری موثر در برون‌رفت از فشارهای اقتصادی

پیش از دوره قاجاریه نامی از اداره فلاحت یا وزارت فلاحت در هیچ کتابی نیست، بلکه همه جا گفت وگو از املاک شاه و دیوان خالصجات یا اداره خالصجات است. در زمان مظفرالدین شاه در 1269 خورشیدی برپایه تصویب نامه هیات وزرا اداره‌ای به نام اداره کل فلاحت و تجارت تاسیس شد و در 1309 خورشیدی وزارت فلاحت و تجارت و فواید به 2 وزارتخانه تقسیم شد. در شهریور 1310 خورشیدی وزارت اقتصاد ملی به سه اداره کل که عبارت بود از اداره کل فلاحت، اداره کل صناعت و اداره کل تجارت منفک شد و پس از چند سال نام اداره کل فلاحت به اداره کل کشاورزی تبدیل شد و در شهریور 1320 خورشیدی اداره کل کشاورزی به وزارت کشاورزی تغییر یافت.

پس از گذشت حدود چهار ماه از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) در پیامی در 26 خرداد 1358خورشیدی ضرورت تشکیل جهاد سازندگی را به منظور آبادانی روستاها اعلام کردند. در پی این پیام، جهاد سازندگی در 27 خرداد همان سال با 2 هدف اصلی: رفع محرومیت از روستاها و تأمین درآمد کافی و ایجاد اشتغال در روستاها و رشد و شکوفایی کشاورزی تشکیل شد. در حقیقت ایده ابتدایی تشکیل نهادی دانشجویی برای اداره مناطق بحرانی محروم و دورافتاده از جمله کردستان، سیستان و بلوچستان، خوزستان و چهارمحال و بختیاری و هدایت امور سیاسی و فرهنگی و فعالیت‌های انقلابی و مردمی این مناطق با استفاده از امکانات ارتش در جلسه جمعی از دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های پلی تکنیک، دانشگاه تهران، دانشگاه ملی و دانشگاه علم و صنعت ایران با نخست وزیر وقت مهدی بازرگان مطرح شد. طرح تشکیل آن به وسیله آیت الله بهشتی به اطلاع امام خمینی (ره) رسید و امام (ره) هم در 27 خرداد 1358 فرمان تشکیل جهاد سازندگی را صادر کردند. در ابتدا آیت الله بهشتی به عنوان نماینده شورای انقلاب در جهاد سازندگی تعیین و سپس حجت الاسلام ناطق نوری به عنوان نماینده امام (ره) و محمدحسین بنی‌اسدی به عنوان نماینده نخست وزیر و رضا افشار، عباس احمد آخوندی و مجتبی آلادپوش به عنوان نخستین شورای مرکزی جهاد سازندگی تعیین و کار خود را آغاز کردند. توسعه نیافتگی روستاها و آسیب دیدن تولیدات کشاورزی کشور و فقدان مدیریت کارآمد در ارتباط با امور روستایی از دلایل تاسیس نهاد جهادسازندگی بود.

جهاد سازندگی تا 1362خورشیدی نهادی دولتی نبود اما انجام کارهای زیربنایی و تولیدی، اهتمام به مشارکت در سیاست‌گذاری‌های کشور و مهم‌تر از همه تلاش‌های بی‌وقفه آن سبب شد تا در رده ارگان‌های دولتی قرار گیرد. بدین منظور مجلس شورای اسلامی در آذر 1362 لایحه تشکیل وزارت جهاد سازندگی را از تصویب گذراند. بنابراین جهادسازندگی که در 1362 خورشیدی به علت پویایی و انعطاف پذیری در مجامع تصمیم‌گیری و سیاستگذاری با تصویب مجلس شورای اسلامی به وزارتخانه تبدیل شده بود در 1369 خورشیدی جهت انجام بهتر وظایف، مجلس شورای اسلامی، قانون تفکیک وظایف وزارتخانه‌های جهادسازندگی و کشاورزی را به تصویب رساند و برابر این قانون، جهادسازندگی، علاوه بر توسعه عمران و صنایع روستایی و بهسازی روستایی، رسیدگی به امور عشایر، وظایف دیگری چون وظیفه حفظ و احیاء و گسترش و بهره‌برداری از منابع طبیعی و جنگل و مرتع و آبخیزداری و امور دام و شیلات از وزارت کشاورزی جدا و به عهده وزارت جهادسازندگی قرار گرفت و این وزارتخانه عهده‌دار وظایف متعددی مانند: بخش عمران و صنایع روستایی: آبرسانی، برق رسانی، احداث راه، بهسازی و توسعه صنایع روستایی، بخش منابع طبیعی: حفظ، احیاء، حمایت و بهره‌برداری از عرصه‌های جنگلی، مرتعی و بیابانی، بخش امور دام و شیلات: تولید و تامین فرآورده‌های دامی و پروتئینی در کشور، گوشت قرمز، گوشت سفید، تخم مرغ، شیر، ماهی و...، بخش آبخیزداری: توسعه آبخیزها، عملیات آبخیزداری، حفاظت از آب و خاک و جلوگیری از بروز سیل، بخش ترویج و مشارکت مردمی: جلب مشارکت مردم و بسیج توانایی های روستاییان با آموزش و انتقال دانش فنی جدید برای افزایش کارایی روستاییان در تولید و سازندگی، بخش آموزش و تحقیقات: توسعه و تقویت بنیه علمی و نیروی انسانی جهادسازندگی و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی در زمینه امور دام و منابع طبیعی، بخش دامپزشکی: تامین بهداشت دام و فرآورده‌های دامی و توسعه کشتارگاه های صنعتی، بخش امور عشایر: تلاش برای ارتقا سطح زندگی و رفاه عشایر با اسکان خدمات رسانی به آنان، خدمات فنی و مهندسی: ساخت سد، سیلو، پل و... شد.

عملکرد جهاد سازندگی در طول جنگ تحمیلی

جنگ رژیم بعث عراق با ایران، فعالیت‌های جهاد را سرعت بخشید، جهاد سازندگی در طول هشت سال جنگ به منظور جمع‌آوری، ارسال و توزیع کمک‌های مردمی به جبهه‌ها «ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان و شهرستان» را تشکیل داد و با 40 گردان مهندسی رزمی و چهار قرارگاه عملیاتی و پشتیبانی جنگ در تمامی عملیات‌ها حضوری فعال داشت. وظایف محوله به جهاد سازندگی در طول جنگ، پشتیبانی و امور مهندسی جبهه و بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده بود. احداث خاکریز، سنگر، راه‌سازی، ساخت چهار هزار 807 پل، 35 اسکله، 30 سد و حفر 216 کیلومتر کانال، نمونه‌ای از عملکرد جهاد سازندگی در طول جنگ است، طراحی و ساخت طولانی‌ترین پل شناور جهان (پل خیبر) به طول چهارده کیلومتر که ارتباط میان جزایر مجنون و ساحل مور را امکان‌پذیر می‌ساخت از اعمال برجسته جهاد سازندگی به شمار می‌آید. پس از پایان جنگ، جهاد سازندگی با تمام امکانات خود به بازسازی مناطق جنگ‌زده پرداخت که از طرح‌های شاخص آن می‌توان به آماده‌سازی شهر جدید قصر شیرین، لوله‌گذاری آب مشروب قصر شیرین و لایروبی رودخانه بهمن‌شیر نام برد.

جهادسازندگی در جنگ نقش بزرگی را ایفا کرد و بنابر گفته فرماندهان جنگ یکی از دلایل عدم شکست ایران در جنگ، حضور این نهاد انقلابی در جنگ بود. جهادسازندگی در جنگ حضور مهندسی داشت و با ساخت پل، سنگر، خاکریز و جاده در مناطق مختلف باعث پیشروی نیروهای ایرانی در جنگ می‌شد. لقب سنگرسازان بی‌سنگر به این جهادگران بدلیل نقش بزرگشان در جنگ بوده است.

تصویب لایحه تشکیل وزارت جهاد کشاورزی

بخش کشاورزی و توجه به توسعه و عمران روستاها پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران همواره مورد اهتمام و تائید قانونگذاران، برنامه‌ریزان و دستگاه‌های اجرایی و محور توسعه اقتصادی و اجتماعی بود که همین موضوع باعث تحولات وسیعی در عرصه کشاورزی و روستاها و مناطق عشایری شد اما به دلیل برخی ناهماهنگی‌ها و سیاست‌ها، نظام‌ها و روش‌های ناکارا، تداخل وظایف، دوباره کاری‌ها و بروز حوادث طبیعی (نظیر خشکسالی و سیل) بخش کشاورزی در آن سال ها با دشواری‌هایی رو به رو بود که مانع از رشد مطلوب این بخش می شد. به منظور رفع این نابسامانی‌ها و نارسایی‌ها، براساس قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دولت مکلف شد در جهت اصلاح نظام اداری، کاهش تصدی‌های غیرضروری، ارتقای بهره‌وری و کارایی نیروی انسانی و مدیریت دستگاه‌های اجرایی، حذف موازی کارهای و تجمیع امور کشاورزی، دام، توسعه و عمران روستایی تدابیر لازم را اتخاذ کند در این راستا، لایحه ادغام وزارتخانه‌های جهادسازندگی و کشاورزی و تشکیل وزارت جهادکشاورزی از طرف سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. بنابراین دولت با تقدیم لایحه‌ای به مجلس، خواستار تمرکز امور کشاورزی، دام، عمران و توسعه روستایی در یک وزارتخانه شد. سرانجام در10 دی 1379خورشیدی این لایحه به تصویب مجلس رسید و وزارت جهاد کشاورزی، جایگزین 2 وزارت کشاورزی و جهاد سازندگی گردید.

توسعه و پیشرفت با هموار کردن عرصه تولید برای کشاورزان

یکی از عناصر مهم در به وجود آمدن تمدن‌های بزرگ، کشاورزی بوده است. ازاین رو است که دانشمندان علوم جامعه‌شناسی و تمدن گفته اند که تمدن‌های بزرگ، در کنار رودها و زمین‌های حاصل‌خیز ایجاد شده‌اند. ایران اسلامی نیز به عنوان کشوری صاحب تمدن کهن، دارای پیشینه درخشان در زمینه کشاورزی بوده است. در واقع یکی از راه‌کارهای مهم برون رفت از بحران‌های اجتماعی مانند بیکاری و ایجاد فرصت‌های شغلی، کشاورزی است. در بیان اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد یک کشور، کافی است بدانیم که بخش کشاورزی، 80 درصد نیازهای غذایی جمعیت کشور را تأمین می‌کند و یک چهارم اشتغال کشور در گرو این بخش است. امروزه کشاورزی به عنوان یک رشته علمی و مجهز به فن‌آوری روز، نقش اساسی در رشد همه جانبه کشور و استقلال آن ایفا می کند که این مهم، با تربیت نیروهای متخصص و متعهد امکان‌پذیر است. براساس اطلاعات فائو، ایران در تولید یک سوم از تعداد محصولات اصلی دنیا دارای رتبه های اول تا دهم جهان بوده که سهم محصولات باغی 15 و محصولات زراعی 7 محصول است. ایران با داشتن 15 محصول باغی مهم دارای مقام جهانی، از نظر تنوع تولید محصولات باغی، بعد از کشورهای چین و امریکا مشترکا با ترکیه رتبه سوم دنیا را از آن خود کرده است. از نظر صادرات محصولات کشاورزی، نیز در صادرات 10 محصول دارای رتبه های اول تا دهم جهان است با این توضیح که براساس منابع فائو، تجارت جهانی محصولات کشاورزی دنیا متکی بر صادرات و واردات 35 محصول اصلی بوده و از میان کشورهای جهان 64 کشور صادر کننده محصولات زراعی و 55 کشور صادر کننده محصولات باغی هستند. همچنین محصولات ارزشمند دیگری نظیر زعفران، زرشک و زیره نیز در ایران تولید می شود که به دلیل قرار نگرفتن در شمار محصولات اصلی کشاورزی از نظر فائو، در این طبقه بندی ها لحاظ نشده است و ایران در واقع جزو بزرگترین تولید کنندگان دنیا در تعدادی از این محصولات نیز است.

به دلیل آنکه بخش کشاورزی تامین کننده مهم ترین نیاز جامعه به شمار می رود بنابراین در برنامه های توسعه و همچنین در تصمیم گیری های سیستمی و برنامه ای باید همواره در صدر تمامی برنامه ها قرار گیرد نه آنکه در رده های میانی یا پایانی باشد. ایران همواره مهد تولید انواع و اقسام محصولات زراعی، باغی، دامی و شیلات و آبزیان بوده است و به دلیل چهار فصل بودن آن این مزیت و قابلیت تاکنون حفظ شده است که در این راه فقط باید تولیدکنندگان این بخش حمایت شوند. بخش کشاورزی، برخلاف بخش های دیگر برای بقا، ماندگاری و رشد و توسعه نیاز به حمایت‌های مستقیم دارد و این حمایت ها باید واقعی باشد. از طرفی امروزه با توجه به فشارهای ناجوانمردانه ای که به ایران وارد می شود، تحقق اقتصاد مقاومتی بیش از پیش احساس می شود که مهم‌ترین راهکار در این زمینه افزایش تولیدات در بخش کشاورزی و ارزآوری از این طریق است. اگرچه بخش کشاورزی باوجود تلاش های فراوان و گسترده ای که برای به حداکثر رساندن تولید در این بخش صورت گرفته اما هنوز از ظرفیت های بالقوه و بالفعل فراوانی برخوردار است که می تواند تولیدات آن را به 2 تا سه برابر میزان کنونی افزایش دهد که در این صورت بخش کشاورزی قادر خواهد بود به تنهایی بخش قابل توجهی از نیازهای ارزی کشور را با صادرات در بخش های زراعت، باغبانی، دام و آبزیان و صنایع غذایی مختلف پاسخگو باشد. بدین ترتیب آنچه امروزه کشاورزان کشور به آنها نیاز دارند، هموار کردن عرصه تولید برای کشاورزان و حمایت همه جانبه از آنها است.

• وزارت جهاد کشاورزی
• مجلس شورای اسلامی
• انقلاب اسلامی ایران
• اقتصاد مقاومتی
• فائو