در آستانه سکولارشدنِ زیارت؟
شاید بتوان گفت در دهه‌های اخیر، زیارت در انواع مختلف خود، مخصوصاً زیارت حضرت رضا (ع) در مشهد، شاهد رشد کمی قابل توجهی بوده است. از آمارهای متعدد و متنوع حضور زائران که بگذریم، اجماع بر سر آمارهایی نظیر اینکه فردوگاه شهید هاشمی‌نژاد، دومین فردوگاه پر تردد کشور است، استان خراسان رضوی، حداقل در آستانه تحویل سال شمسی، بیشترین پذیرش مسافر را دارد و خلاصه آنکه در آخرین اخبار از دبیر شورای ملی زیارت، برای سال 1404، حدود 40 میلیون زائر در سال هدف‌گذاری شده است، وجود دارد.
در کنار این آمار توجه به زیرساخت‌های فنی، از جمله زیرساخت‌های جاده‌ای، حمل و نقل ریلی، پروازهای هوایی و نیز زیرساخت‌های شهری و اقامتی نظیر هتل‌ها، پاساژ‌ها، بیمارستان‌ها و حتیِ امکنه تفریحی نیز مورد تاکید بخش‌های اجرایی و در راس آنها معاونت زیارت استانداری خراسان قرار می‌گیرد. در همه این آمارها، نکته قابل توجه، افزایش کمی زائران است که در مقایسه با ادوار تاریخیِ دیگر مشهد یا حتی دیگر شهرهای زیارتی نظیر قم و شیراز و مکه، بسیار قابل توجه است.
این آمار اگر مخصوصاً با قبل از ورود تکنولوژی‌های مربوط به سفر یا ساخت زیرساخت‌های اقامتی و یا حتی لوازم میزبانی مورد توجه قرار گیرد، بسیار عجیب است. ما در هیچ دوره‌ای از تاریخ نمی‌توانستیم این حجم از زائر را در شهرهای زیارتی شیعی یا حتی جهان اسلام به‌واسطه این حد از گسترشِ امکان‌های مادی و زیرساختی داشته باشیم. از این جهت، حتی افزایش زائران خانه خدا در عربستان نیز برای گذشتگان عجیب است.
برج‌های عظیم، اتوموبیل‌های متعددی که زیارت را برای زائران تسهیل کرده است، امکان‌های زیرساختیِ حیرت‌آور در میزبانی زائران و بسیاری از امور دیگر، همگی نشان از تحولِ عظیمی در زیارت، حداقل در یک سده گذشته‌ای دارد که با تکنولوژی‌های فنی، اقتصادی، فرهنگی یا حتی اجتماعی به دست مسلمین رسیده است. با این‌حال این امکان‌های متعددِ تکنولوژیِ فنی یا زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی که حداقل در یک سده گذشته به دست مسلمین رسیده و آنها آن را در خدمت زیارت قرار داده‌اند، علیرغم گسترش کمی زیارت، در ایران، جهان تشیع و جهان اسلام، نه تنها نتوانسته باعث ارتقاء کیفیت زیارت شود، بلکه حتی باعث گسترش کمی زیارت به تناسب بهره‌گیری از این امکان‌ها نیز نشده است.
همان طور که می‌دانیم تقریباً اغلب امکان‌های فنی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و نظایر آنها که در جریان زیارت دخیل‌اند، علیرغم پیشرفت‌های قابل توجهی که در کشورهای اسلامی رقم خورده، اما از کشورهای توسعه یافته غربی یا شرقی وارد می‌شوند. علیرغم اینکه بسیاری از کشورهای اسلامی در تولید تکنولوژی‌های فنی یا پزشکی، زیرساخت‌های امنیتی یا اقتصادی و اجتماعی و نظایر آنها توانایی مونتاژِ محصولاتی را یافته‌اند، اما این امکان‌ها مخصوصاً در سطح کیفیِ بالا، چه در سطح قطعات و سازه‌های اصلی و چه در سطح محصولات نهایی، هنوز وامدار فروش نفت و وارداتِ آنها از کشورهای توسعه‌یافته غربی و بعضاً شرقی، مخصوصاً آسیای جنوب‌شرقی است. عمده ابزارها و سازوکارهایی که در اقتصاد و امنیت و زیرساخت‌های فنی و پزشکی که در زیارت به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم به‌کار گرفته می‌شوند، به‌طور کامل یا مونتاژشده و غیر مستقیم، تابع تحولات و پیشرفت‌های کشورهای توسعه‌یافته‌ای هستند که از حیث دینی، سکولار قلمداد می‌شوند. این روند وارداتی باعث شده است نه فقط در حوزه‌های قابل فهمِ علوم انسانی نظیر اقتصاد زیارت، فرهنگ زیارت، حقوق زیارت و نظایر آنها بلکه حتی در حوزه‌های فنی و پزشکیِ مربوط به زیارت، دو مسئله غامض پیشِ روی کشورهای زائرپذیر باشد:
سکولارشدنِ زیارت و قرار گرفتن در آستانه گردشگری بهره‌گیری زیاد و کم از محصولاتِ فنی، پزشکی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی سکولار در سامان‌دادن به زیارت، عملاً زیارت را تبدیل به الگویِ گردشگری و توریسم جهانی ساخته و به‌همین دلیل در بسیاری از حوزه‌ها و قلمروهای مربوط به زیارت، تفاوت‌ِ میان زیارت و گردشگری به حداقل رسیده است. بایستی توجه داشت که بسیاری از این زیرساخت‌ها و محصولاتی که از کشورهای توسعه یافته غربی یا شرقی، بدون تحولی اساسی در ساختِ آنها و صرفاً با تغییر برچسب‌ها و برندها، به کشورهای اسلامی و شیعی از جمله ایران، «وارد» می‌شوند، به تناسب فضای گردشگری و توریسم ساخته‌شده و تکوین یافته‌اند؛ حال که این محصولات به‌طور گسترده و متوالی در امر زیارت به‌کار گرفته می‌شوند، با توجه به وزن تمدنیِ و فضای غالبِ گردشگریِ سکولارِ جهانی، امر زیارت را تبدیل به گردشگری یا حداکثر تبدیل به شکلی از اشکال زیارت در معنای مسیحی و غربیِ آن خواهند کرد. تنها کافی است به تفاوت‌های فضایی و محتوایی حسینیه‌های قابل اسکان، بازارهای شهرهای زیارتی، کاروان‌سراهای منتهی به شهرهای زیارتی و حتی امکانات مسافرت‌های زیارتی که اغلب متناسب با فضای زیارت شکل می‌گرفتند با آنچه که امروز به‌عنوان هتل، پاساژ و دیگر اقتضائات سفر در شهرهای زیارتی وجود دارد توجه کنیم تا فاصله‌گرفتن از ارزش‌های مقدس زیارت را به‌وضوح دریابیم. با این مسیر و کمرنگ‌شدنِ تفاوت‌های زیارت اسلامی - شیعی با گردشگری مذهبی یا حتی زیارت‌های مسیحی یا بودایی و هندویی، دیگر معنایی از آن زیارت شیعی - اسلامی باقی نخواهد ماند.
زیارت اسلامی - شیعی یا تبدیل به یکی از انواع گردشگری مذهبی خواهد شد و یا در کنار دیگر اشکال زیارتِ مسیحی، یهودی، بودایی، هندویی و نظایر آنها، به‌عنوان یکی از خرده‌فرهنگ‌های جهانِ مدرن تلقی میشود. چنانکه مثلاً در آینده‌ای نه چندان دور، زیارتِ «سانتیاگو دِ کامپوستلا» در کنار زیارت حضرت رضا (ع)، یکی از انواع زیارت سکولار و در ذیل گفتارِ پلورالیسم دینی خواهد بود که با توجه به نکته بعدی، دچار تناقضی اساسی خواهد شد.
منطقه‌ای و سکولارشدنِ پیام زیارت در عصر جهانی‌شدنِ سکولاریسم زیارت، خواه در شکل اسلامی (شامل زیارت‌های اهل سنت و تشیع) و خواه در شکل شیعیِ آن، در هر دو حالت، مبتنی بر آموزه‌های جهانشمول است. خاتمیتِ نبوت در اسلام و ظهور حضرت حجت (عج) که ناظر به آموزه امامت و ولایت است، هر دو، ناظر به اعتقادی در اسلام و تشیع است که مبتنی بر آن، تمام ابناء بشر در سرتاسر عالَم، بایستی مخاطب این پیام حق و حقیقت باشند. نه پیام اسلام و نه پیام تشیع، هیچ‌کدام صرفاً ناظر به ایرانیان، شیعیان یا حتی مسلمین نیست، بلکه مخاطبِ آن، کلِ بشریت و «اهل عالَم» است. زیارت (و از جمله حج) نیز آموزه‌ای است که بایستی در همین مسیر فهمیده شود. با این مبنا و درک از زیارت، تردیدی در این باقی نمی‌ماند که اگر در توسعه زیرساخت‌های فنی، پزشکی، اقتصادی، امنیتی، اجتماعی و فرهنگی برای گسترش زیارت، از امکان‌های جهانی بهره گرفته میشود، طبیعتاً و منطقاً مخاطب زیارت و پیام معنویِ آن به‌طریق اولی بایستی جهانی باشد.
از این جهت، اگر امکان‌های منتهی به گسترش کمی زیارت، مستقیم و غیر مستقیم از کشورهای توسعه‌یافته غربی و شرقی تامین میشود، طبیعتاً پیام معنوی زیارت اسلامی - شیعی نیز بایستی در سطح جهانی و در همان کشورهای توسعه‌یافته سکولار غربی و شرقی مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر هواپیما، اتوبوس، اتوموبیل، قطار، زیرساخت‌های اقامتی و شهرسازی، امکانات پزشکی و مهندسی، سازوکارهای امنیتی، تکنولوژی‌های ناظر به اقتصاد و فرهنگ و فضای مجازی و همه امور دیگر مربوط به زیارت، مستقیم و غیر مستقیم از دستاوردهای جهانِ مدرن غربی و کشورهای توسعه‌یافته تأمین میشود، در ارزیابی موفقیت‌های زیارت شیعی یا اسلامی، بایستی عمق تاثیر آن‌را درسرتاسر کره خاکی مورد توجه قرارداد.
اگر در ادوار گذشته اسلامی، فی‌المثل در دوره صفوی، به‌جهت آنکه هنوز مدرنیته غربی و محصولات آن در اقتصاد و فرهنگ و سیاست و مهندسی و پزشکی، در سرتاسر جهان گسترده نشده بود، زیارت را با بهره‌گیری از دستاوردهای خودِ تمدنِ اسلامی سامان می‌دادند و معماری و فرهنگ و اقتصاد و طب اسلامی و نظایر آنها در خدمت زیارت بود، امروزه که این امکان‌ها، به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم، خواه از حیث محصولات نهایی و خواه از حیث علوم پایه منتهی به تولیدِ محصولات، از کشورهای توسعه‌یافته غربی یا شرقی تامین میشود، بایستی عمق و گستره پیام زیارت در این کشورها مورد توجه باشد؛ در غیر این صورت زیارت و پیام معنویِ آن، در قلمرو شیعی - اسلامی منحصر و محدود شده و از این‌جهت، معنای دیگری از سکولاریسم در زیارت که همان، محدودیتِ پیام اسلامی - شیعی به قلمرو منطقه‌ای است، رقم خواهد خورد.