ضربه بیش از 60 هزار میلیاردی ریزگرد‌ها به اقتصاد کشور / دلیل اصرار سازمان محیط‌زیست برای تبرئه ترکیه چیست؟

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو - نیلوفر زارع: اجلاس بین‌المللی مقابله با توفان‌های ماسه و گرد و غبار چند هفته پیش در تهران برگزار شد. به گفته رئیس سازمان محیط‌زیست یکی از مزایای برگزاری این نشست که بیش از 40 کشور و 12 آژانس سازمان ملل در آن شرکت کرده بودند، ایجاد یک سازمان محیط‌زیست بین‌المللی و منطقه‌ای در ایران است. پدیده گردوغبار به‌عنوان یکی از چالش‌های زیست‌محیطی ایران، در سال جاری نیز بسیاری از مناطق کشور را درگیر کرده است. اگر تا همین چند سال پیش، تنها در برخی استان‌ها، طوفان‌های شن و خاک رخ می‌داد؛ حالا می‌توان ادعا کرد که تمام مناطق کشور با این مشکل درگیر هستند. تحمل ریزگرد‌ها در سال‌های اخیر کم‌کم تبدیل به بخشی از زندگی مردم ایران شده، اما تبعات این وضعیت تنها به حوزه محیط‌زیست محدود نمی‌شود. خسارت 60 هزار میلیاردی ریزگرد‌ها تنها در شش استان بر اساس اعلام ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار، میزان خسارت اقتصادی ریزگرد‌ها در 6 استان خوزستان، سیستان و بلوچستان، کرمانشاه، ایلام، خراسان جنوبی و هرمزگان طی یک دوره دوساله نزدیک به 7 هزار میلیارد تومان، برآورد شده؛ البته این محاسبات مربوط به سال‌های 95 تا 97 بوده است. به گفته این ستاد، بیشترین میزان خسارت‌های اقتصادی در استان خوزستان و کمترین آن در استان ایلام روی خواهد داد. این آمار و ارقام البته نیاز به بروزرسانی دارد چراکه به نظر می‌رسد با توجه به تشدید پدیده گردوغبار و سرایت این معضل به تمامی استان‌های کشور و همچنین کاهش ارزش پول ملی در سال‌های اخیر، میزان خسارت اعلام شده، به مراتب بیش از این ارقام باشد. اخیراً علی‌محمد طهماسبی بیرگانی، دبیر ستاد مدیریت پدیده گرد و غبار نیز میزان خسارت سالانه گرد و خاک در 6 استان کشور را حدود 58 هزار و 330 میلیارد تومان عنوان کرده است. پدیده مخرب گردوغبار ناشی از ریزگرد‌ها تا سال 1401 بیشتر از سمت غرب و جنوب غرب وارد کشور می‌شد؛ اما در سال جاری ریزگرد‌های شرق کشور بیشتر شده و حتی مناطق شمالی و سواحل دریای خزر را نیز تحت‌تأثیر قرار گرفته است. برخی کارشناسان معتقدند شرایط گردوغبار در سال‌های اخیر بدتر نیز شده است، به‌طوری‌که در تابستان سال 1401 و سال 1402 آسیب ریزگرد‌ها برای اکثر مردم کشور بیش‌ازپیش آشکار شده است. درحالی‌که سال‌های گذشته و یا حتی دهه‌های گذشته شاهد تعطیلی شهر‌ها به دلیل وقوع گردوغبار در فصل تابستان نبودیم. ریزگرد‌ها امسال استان‌های شرقی را هدف گرفتند! هر چند پیشگامی ایران برای برگزاری نشست بین‌المللی در زمینه چالش‌های زیست‌محیطی از جمله اقدامات تحسین‌برانگیز دولت سیزدهم محسوب می‌شود، اما تا زمانی که اقدامات عملیاتی با آسیب‌شناسی دقیق و کارشناسی در راستای مهار بحران گردوغبار در دستورکار قرار نگیرد، همچنان شاهد تشدید این بحران خواهیم بود. بررسی‌ها نشان می‌دهد، در شرق کشور نیز همان سیاست غیردوستانه که در ترکیه تحت عنوان طرح سدسازی «گاپ» اجرا شد، به شکل دیگری دنبال می‌شود؛ در واقع افغانستان طی سال‌های اخیر با اتخاذ سیاست‌های نادرست، آب رود هیرمند را با سد کجکی و بند کمال‌خان، به‌گونه‌ای مدیریت می‌کند که ایران سهمی از این رودخانه ندارد. در حال حاضر تقریباً 30 درصد تالاب بین‌المللی هامون به علت کمبود آب ورودی خشک شده و به دلیل اینکه سرشاخه‌های رود هیرمند با سدسازی بسته می‌شوند شرایط بدتر خواهد شد. از طرفی بررسی‌ها نشان می‌دهد، افغانستان بهره‌برداری از سد «بخش‌آباد» را آغاز کرده که این سد بر روی «فراه‌رود» قرار دارد. اگر آب این رود نیز بسته شود 70 درصد باقی‌مانده تالاب بین‌المللی هامون نیز خشک خواهد شد و استان سیستان‌و‌بلوچستان تقریباً به یک منطقه بی‌آب تبدیل می‌شود. انفعال سازمان محیط‌زیست در مواجهه با بحران ریزگرد‌ها متأسفانه، باوجوداینکه وزارت کشور، وزارت امور خارجه، وزارت نیرو و سازمان حفاظت از محیط‌زیست با مقامات مسئول در افغانستان مذاکره کرده‌اند؛ اما تاکنون پیشرفتی در دریافت حقابه ایران صورت نپذیرفته است. برخی کارشناسان معتقدند که عملکرد سازمان حفاظت از محیط‌زیست در این زمینه ضعیف بوده و مسئولان این سازمان می‌توانستند در قبال اقدامات افغانستان، سیاست‌های بهتری را اتخاذ کنند. به‌عنوان‌مثال در بحث پیگیری‌های حقوقی، سازمان حفاظت از محیط‌زیست هیچ اقدامی برای همکاری با معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری انجام نداده است. ازآنجایی‌که متولی اصلی در رابطه با کنترل پدیده ریزگرد‌ها سازمان حفاظت از محیط‌زیست است و باید اقدامات پیش‌دستانه‌ای همچون استفاده از ظرفیت‌های بالقوه تأمین آب، چاه‌های آب ژرف و شیرین‌سازی آب انجام دهد؛ اما به دلیل عدم انجام این اقدامات قدرت رایزنی ایران کاهش‌یافته است. اصرار مسؤولان محیط‌زیست برای تبرئه ترکیه در ماجرای ریزگرد‌ها همچنین مسؤولان سازمان محیط‌زیست در مواجهه با خرابکاری محیط‌زیستی ترکیه نیز موضع عجیبی اتخاذ کرده‌اند که به ضرر منافع ملی بوده است. به طوریکه در مقاطعی برخی اظهارات نشانگر آن است که سازمان محیط‌زیست قصد تبرئه ترکیه از ماجرای ریزگرد‌ها را دارند. در همین رابطه به علی‌محمد طهماسبی دبیر ستاد کشوری مقابله با گردوغبار در خردادماه سال گذشته، در یک مصاحبه اختصاصی با خبرگزاری آناتولی به‌صراحت اعلام کرده است: «درباره منشأ خارجی ریزگرد‌ها در ایران، اعتقاد دارم کشور ترکیه منشأ گردوغبار نیست.» این در حالی است که بر اساس نظرات کارشناسان محیط‌زیست، یکی از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار در منطقه بعد از پروژه مشهور ترکیه یعنی گاپ در آناتولی غربی و جنوبی ایجاد شد؛ یعنی سد‌های متعددی که ترکیه روی دجله و فرات زد و ساخت مخزن 120 میلیارد مکعبی باعث شد حقابه ورودی به سوریه و عراق به یک‌سوم کاهش پیدا کند. ترکیه در‌واقع 55 درصد کل حوضه آبخیز دجله و فرات را تولید می‌کند و الان مهم‌ترین اثر را در آب‌دهی این دو رودخانه خیلی مهم دارد و با سد‌های متعددی که زده است شاهد از بین رفتن 4 میلیون هکتار اراضی کشاورزی در سوریه و عراق بودیم. مروری بر اظهارات سید ابراهیم رئیسی در اجلاس بین‌المللی مقابله با توفان‌های ماسه و گرد و غبار نیز نشان می‌دهد که موضع اتخاذ شده از سوی مسؤولان سازمان محیط‌زیست مغایر با بررسی‌های کارشناسی و بر خلاف منافع ملی بوده است. وی در این نشست گفته است: «مدیریت بر منابع آبی و مصرف بسیار مهم است و یکی از علل گسترش گرد و غبار‌ها بدون تردید استفاده نادرست و غیر صحیح و ناعادلانه از منابع آبی است. نگاه نابرابر و ناعادلانه و یکجانبه گرایی موجود در مناسبات بین‌المللی، حفظ محیط‌زیست را به خطر می‌اندازد.» ادعای عجیب سلاجقه مبنی بر مدیریت ریزگرد‌ها در 2 سال اخیر با این حال، علی سلاجقه رییس سازمان حفاظت از محیط‌زیست معتقد است که در دو سال اخیر، عملکرد خوبی در بحث مدیریت ریزگرد‌ها داشته است؛ سوالی که در این خصوص مطرح می‌شود این است که اگر عملکرد‌ها مثبت بوده پس چرا ریزگرد‌ها در دوره مدیریتی وی فراگیرتر شده و بخش شرقی کشور را با بحران روبرو کرده و استان‌های مرکزی مانند تهران، استان مرکزی و حتی سمنان را کاملاً درگیر کرده است. رییس سازمان محیط زیست همچنین اخیراً در یک گفت‌وگوی تلویزیونی، عنوان کرده که در سایه تلاش‌های وی در 2 سال اخیر، دستاورد‌های قابل توجهی در زمینه مواجهه با ریزگرد‌ها بدست آمده که در بین سایر دستاورد‌های دولت کمتر به آن پرداخته شده است. سازمان محیط‌زیست: سازمان ملل از ما تقدیر کرده پس حتماً خوب عمل کردیم! وی در این خصوص می‌گوید: «وقتی بیشتر منشأ شکل‌گیری گرد و غبار در خارج از کشور است باید بحث دیپلماسی را جدی گرفت و ریشه را درمان کرد؛ ما در همین زمینه در تیرماه سال گذشته برای نخستین بار نشست منطقه‌ای با 11 کشور همسایه داشتیم و بیانیه تهران دستاورد مهم این نشست بود؛ خروجی این نشست تشکیل سازمان، صندوق و دبیرخانه منطقه‌ای محیط‌زیست بود که امور آن در دست پیگیری قرار دارد؛ از طرف دیگر شخصاً دیدار‌هایی با مقامات کشور‌های همسایه داشتم، همین رایزنی‌ها باعث شد که در همین مدت اخیر هیأت کارشناسی از کشورمان وارد عراق شود و برای اولین بار در 4 استان عراق و 2 استان ایران یک طرح مشترک برای ایجاد پوشش گیاهی، خاکپوش‌ها و یا سایر روش‌ها اجرا شود؛ در واقع در حال حاضر از دوران تفاهنامه صرف وارد فاز اجرا و قرارداد شدیم. سازمان ملل نیز از تلاش‌های تهران بابت پیگیری مسئله گردوغبار قدردانی کرده است.» نشست‌های بین‌المللی بدون اقدامات عملیاتی مؤثر، بی‌فایده است این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که برگزاری نشست‌های بین‌المللی بدون اقدامات عملیاتی فاقد ارزش است؛ در عین حال برخی کشور‌های همسایه مثل ترکیه با اقدامات خود در حال تشدید این مشکلات در عراق و سوریه و به تبع آن در ایران هستند، اما در این مدت از سوی مسئولان سازمان محیط‌زیست بیشتر تلاش شده است که نقش ترکیه در این ماجرا نادیده گرفته شود که البته این تلاش‌ها نیز بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های ترکیه‌ای داشته است.

به گزارش دانشجو، همان‌طور که پیش‌ازاین اشاره شد، ورود مداوم ریزگرد‌ها به طور مستقیم فعالیت‌های اقتصادی را مختل کرده و به صنایع مختلف، ماشین‌آلات و نیروی انسانی مناطق کشور آسیب جدی وارد کرده است. بنا بر اظهارات فعالان اقتصادی در استان‌های درگیر با پدیده ریزگرد‌ها، این مسئله بر میزان تولید تأثیر مستقیم داشته و این شاخص را حتی در کوتاه‌مدت بشدت کاهش داده است. فراتر از این، مداومت ورود ریزگرد‌ها به کشور، تبعات منفی اجتماعی و اقتصادی بلندمدتی نیز به همراه خواهد داشت. متأسفانه، با تداوم پدیده گردوغبار و کم‌توجهی و بی‌توجهی مسئولان، بسیاری از مردم استان‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان به فکر آن افتاده‌اند که از این استان‌ها مهاجرت کنند و در جای دیگری از کشور ساکن شوند. با وجود اینکه عمده دلیل، تشدید پدیده گردوغبار و گسترده‌تر شدن دامنه آن در کشور، به مدیریت نادرست کشور‌های منشأ از جمله ترکیه، سوریه و عراق مربوط می‌شود. اما فشار روی منابع آب، رهاشدگی مراتع و به طور کل تخریب آب‌وخاک و محیط‌زیست مواردی است که درباره آن مدیریت نادرست مسئولان ایرانی نقش مهمی داشته است. به نظر می‌رسد که نقش سازمان محیط‌زیست در حل‌وفصل این مشکل پررنگ‌تر است. اما چه برنامه‌ای برای مقابله با این تهدید جدی وجود دارد؟