قانون‌گریزی در روز روشن
طبق قانون، خریدوفروش ملک توسط اتباع خارجی ممنوع است، با این حال آنها در بعضی مناطق از جمله تهران، قم، مشهد، مازندران و دیگر شهرها، با استفاده از قولنامه، خریدوفروش ملک و ویلا انجام می‌دهند.
در سال‌های اخیر با افزایش ورود اتباع خارجی به کشور، خرید و اجاره ملک توسط این افراد، با اما و اگرهای زیادی همراه بوده؛ اما مسئله‌ای که وجود دارد، این است که آیا طبق قانون؛ خرید، رهن و اجاره مسکن توسط اتباع خارجی مجاز است یا خیر؟ افرادی که تبعه ایران نباشند، طبق قانون مدنی حق خرید اموال غیرمنقول را ندارند، بنابراین اگر کسی هم اموالی همچون زمین و مسکن خریده باشد، موفق به دریافت سند رسمی نمی‌شود، از این‌رو اتباع خارجی یا از طریق قولنامه یا از طریق یک شخص مورداعتماد به خریدوفروش می‌پردازند. به‌عبارت دیگر، طبق قانون، ثبت سند رسمی به نام یک تبعه خارجی ممنوع است و خریدوفروش‌های قولنامه‌ای در این بازار رواج دارد. با این حال، روزبه‌روز بر تعداد اتباع بیگانه ای که در بازار مسکن فعالیت دارند، افزوده می‌شود؛ اتفاقی که قوانین مرتبط با این بخش را زیرسوال می‌برد. صمت در این گزارش؛ قوانین مرتبط با خرید و اجاره ملک توسط اتباع خارجی را از نگاه کارشناسان بررسی کرد.
قانون خریدوفروش ملک
طبق ماده یک آیین‌نامه چگونگی تملک اموال غیرمنقول توسط اتباع خارجی غیرمقیم در جمهوری اسلامی ایران مصوب هیات‌وزیران، اتباع خارجی که بدون داشتن پروانه اقامت دائمی به‌منظور سیاحت و استفاده ییلاقی منظم فصلی در سنوات متعدد و متوالی به ایران سفر می‌کنند، هرگاه بخواهند در ایران محلی را برای سکونت شخصی خریداری کنند، باید تقاضای خود را در اظهارنامه‌ای که دربردارنده مشخصات و مدارک و اسناد مربوط است، از طریق یکی از نمایندگی‌های سیاسی و کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور یا استانداری محل وقوع ملک به‌همراه مدارک و اسناد مربوط به وزارت امور خارجه تحویل دهند. همچنین مطابق با ماده 961 قانون مدنی، اتباع بیگانه می‌توانند از تمامی حقوقی که اتباع ایرانی دارند، برخوردار شوند، مگر اینکه یک‌سری موارد استثنا شده باشد.
یکی از مواردی که در قوانین مختلف دارای محدودیت‌هایی در ارتباط با اتباع بیگانه است، مسئله تملک و انتقال مالکیت اموال غیرمنقول این افراد است. مطابق با قانون راجع به تملک اموال غیرمنقول اتباع خارجی مصوب خرداد سال 1310، تملک هر نوع زمین مزروعی به هر میزان توسط اتباع خارجی مجاز نیست.
از سوی دیگر، مطابق با تبصره ماده 2 قانون تشویق و حمایت سرمایه‌گذاری خارجی مصوب 1380، تملک هر نوع زمین به هر میزان به‌نام سرمایه‌گذاری خارجی در چارچوب این قانون مجاز نیست، علاوه بر این، تبصره یک ماده 24 قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری صنعتی جمهوری اسلامی ایران می‌گوید که اجاره زمین به اتباع خارجی مجاز و فروش آن مطلقا ممنوع است.
بندهای قانونی خرید ملک توسط اتباع خارجی
علیرضا کیانی، مدیرکل امور اسناد و سردفتران سازمان ثبت اسناد و املاک کشور در رابطه با خرید و فروش ملک توسط اتباع خارجی به صمت گفت: طبق ماده 7 و 8 قانون مدنی، کلیات قانون کشور به‌طورعام درباره خرید و فروش ملک توسط اتباع خارجی از جمله تعهدات ناشی از وقوع و تشخیص حرکت بر معامله شرح داده و به‌صورت‌خاص در ماده یکم آیین‌نامه استملاک اتباع خارجی (مصوبه هیات وزیران در جلسه دهم مردادماه 1328) مشخص شده است که اتباع خارجه‌ای که در ایران می‌خواهند، ملکی برای محل سکونت یا فعالیت تولیدی استملاک کنند، باید اظهارنامه‌ای مشتمل بر مشخصات تعیین‌شده به اداره ثبت محل آن ملک ارائه کنند تا برای استعلامات لازمه، به اداره کل ثبت فرستاده شود.
وی در ادامه بیان کرد: همچنین در رابطه با بحث خریدوفروش ملک توسط اتباع خارجی بخشنامه‌های ثبتی متعددی نیز وجود دارد. در بند 321 این بخشنامه که با عنایت بر آیین‌نامه استملاک اتباع خارجی تدوین شده، راهکارهای مشخص استملاکی بیان شده است. از طرفی، در ماده 50 آیین‌نامه قانون دفاتر اسناد رسمی و سر دفترداران کل کشور (مصوب سال 1400) بر ضرورت رعایت قانون استملاک اتباع خارجی که قبل‌تر بیان شد، تاکید شده است. از این‌رو با قوانین موجود در کشور، همه ارگان‌ها و نهادها باید تابع قوانین تعیین‌تکلیف اسناد و املاک در رابطه با اتباع خارجی باشند که هرکدام دارای جزئیات مفصلی است.
شماره گذرنامه یا کارت آمایش، جایگزین کارت ملی
کیانی در رابطه با نحوه خرید و فروش ملک توسط اتباعی که کارت اقامت دارند به صمت توضیح داد: در تبصره 2 ماده 31 قانون نیز مشخص شده است که شماره گذرنامه یا کارت آمایش جایگزین کارت ملی می‌شود، یعنی اگر سندی برابر قوانین و مقررات نیاز به تنظیم داشته باشد و تمام مجوزها اخذ شده باشد، شماره گذرنامه یا کارت آمایش اتباع خارجی ملاک قرار می‌گیرد.
وی در ادامه افزود: اما بنا بر اصلی کلی، می‌توان این‌گونه بیان کرد که اتباع بیگانه جز موارد استثنایی امکان تملک اموال غیرمنقول را در کشور ندارند و کلیه قراردادهایی که به‌نحوی منجر به انتقال مالکیت عین، منافع و حقوق ملک می‌شود؛ اعم از بیع، اجاره، پیش‌خرید و...جز در موارد خاص، از نظر قانونی غیرمجاز است. بنابراین در شرایط خاص و با کارت اقامت قانونی اتباع خارجی تنها می‌توانند خانه اجاره کنند و مجاز به خرید ملک نیستند. مدیرکل امور اسناد و سردفتران سازمان ثبت اسناد و املاک کشور با بیان اینکه خرید و فروش ملک توسط اتباع خارجی به 2 صورت انجام می‌شود، به صمت گفت: در حالت اول، قراردادهای مختلفی وجود دارد که توسط دفاتر مشاور املاک منعقد می‌شود و جزئیات آن باید توسط اتحادیه مشاوران املاک به اطلاع طرفین برسد. در حالت دوم نیز، مواردی به حوزه دفاتر اسناد رسمی درباره استملاک مربوط می‌شود. این موارد نیز باید در چارچوب قوانین رعایت شوند و هرکس از قوانین موجود تخطی کند، باید پاسخگو باشد.
خرید و فروش ملک به اتباع خارجی ممنوع است
حسام عقبایی، نایب رئیس اتحادیه مشاوران املاک به صمت گفت: خرید و فروش ملک به اتباع خارجی ممنوع است و امکان اینکه در دفترخانه‌های اسناد رسمی سندی به نام این افراد ثبت شود، به‌هیچ‌عنوان وجود ندارد، به‌همین دلیل انتقال سند نیز به اتباع خارجی امکان‌پذیر نیست.
وی افزود: جدیت این موضوع در حدی است که اهالی سفارتخانه‌ها هم نمی‌توانند برای خود ملک خریداری کنند و اگر سفیر یک کشور خارجی در ایران زندگی کند، فقط می‌تواند محلی را برای سفارتخانه بخرد، ضمن آنکه چنانچه متراژ محیطی سفارتخانه بالا باشد و امکان استقرار سفیر در سفارتخانه وجود داشته باشد، سفیر می‌تواند در آنجا زندگی کند، اما اگر مکان سفارتخانه کوچک باشد و سفیر به یک خانه بزرگ‌تر نیاز داشته باشد، برای این فرد نیز به‌هیچ‌وجه امکان خرید خانه وجود ندارد. سفیر باید در نهایت مکانی را برای زندگی اجاره کند و امکان اینکه بتواند ملکی خریداری کند، وجود ندارد.
نایب رئیس اتحادیه املاک ادامه داد: به‌طورکلی امکان خرید ملک در ایران برای اتباع خارجی وجود ندارد؛ یعنی هیچ ملکی به نام آنها ثبت نمی‌شود، همچنین باید دانست که قرارداد فروش یا اجاره ملک به‌صورت قولنامه‌ای برای آن افراد ممنوع است و در صورت مشاهده برخورد می‌شود. اتحادیه املاک تاکنون با مواردی از این دست روبه‌رو نشده است؛ اما در صورتی که در این زمینه تخلفاتی صورت بگیرد، هم، اتحادیه املاک و هم مراجع قضایی به‌صورت جدی با این‌گونه تخلفات برخورد می‌کنند.
نحوه اجاره خانه توسط اتباع خارجی
نایب رئیس اتحادیه مشاوران املاک اضافه کرد: درباره رهن و اجاره مسکن به اتباع خارجی که برای فعالیت‌های مختلفی مانند اقامت، اشتغال یا سرمایه‌گذاری در ایران حضور دارند، امکان اینکه این افراد بتوانند خانه‌ای اجاره کنند، وجود دارد.
نایب رئیس اتحادیه املاک بااشاره به اینکه اتباع خارجی برای اجاره ملک به کارت اقامت نیاز دارند، در این زمینه توضیح داد: اتباع خارجی در صورت مراجعه به مشاوران املاک باید کارت اقامت خود را برای تایید اعتبارسنجی به املاکی‌ها ارائه و باید مدت قرارداد اجاره خود را با مدت اعتبار کارت اقامت‌شان تنظیم کنند؛ یعنی اگر اعتبار کارت اقامت‌شان کمتر از یک سال باشد، به‌طورحتم باید به‌صورت کوتاه‌مدت قرارداد اجاره تنظیم شود و اگر مدت اعتبار کارت اقامت این افراد بیش از یک سال باشد، مدارک براساس آن تنظیم خواهد شد.
عقبایی در خاتمه گفت‌وگو با صمت افزود: مشاوران املاک به غیر از اعتبارسنجی کارت اقامت اتباع خارجی باید به اداره اماکن شهر خود مراجعه و مدارک این افراد را برای اخذ کدرهگیری ارائه کنند و اگر موردی خارج از این چارچوب دیده شود، تخلف است و اتحادیه املاک، اداره پلیس اماکن عمومی و قوه قضاییه با این تخلفات برخورد می‌کنند.
سخن پایانی
طبق ماده 2 قانون تشویق و حمایت سرمایه‌گذاری خارجی تملک هرگونه زمین به هر میزان به نام سرمایه‌گذاری مجاز نیست و براساس تبصره یک ماده 24 قانون چگونگی اداره مناطق آزاد، تجاری و صنعتی جمهوری اسلامی، اجاره زمین به اتباع خارجی مجاز، اما فروش آن مطلقا ممنوع است.
قوانین مختلفی درباره خرید ملک توسط اتباع وجود دارد که مهم‌ترین آن قانون هیات عمومی دیوان عدالت اداری است. این قانون تصریح می‌کند که اعطای هرگونه امتیاز خاص به اتباع بیگانه از جمله تملک اموال غیرمنقول در قلمروی کشور جمهوری اسلامی ایران منوط به حکم صریح قانون‌گذار است. به‌طورکلی اصل بر این است که خریدوفروش اموال غیرمنقول ممنوع و انجام آن در موارد استثنا منوط به شرایط خاصی است، اما رهن و اجاره انجام می‌شود. در این میان، بعضی از کارشناسان حقوقی معتقدند که خرید ملک فقط باید توسط سند رسمی انجام بگیرد. خرید ملک در ایران از طرف اتباع خارجی مسئله جدیدی نیست و از سال‌های گذشته مطرح بوده است، اعطای زمین به اتباع خارجی از زمان ورود گسترده، از حدود 50 سال پیش مطرح بوده و در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. در سال‌های اخیر، باتوجه به نوسانات ارزی پیش‌آمده و کاهش ارزش پول ملی، موضوع خرید ملک توسط اتباع خارجی در ایران پررنگ‌تر از گذشته شده است. تمام کشورها از ورود سرمایه و خرید ملک توسط اتباع کشورهای دیگر استقبال می‌کنند، اما این مورد نیاز به بررسی و تحلیل‌های دقیق حقوقی، فنی و سیاسی دارد تا از به‌وجود آمدن مشکلات اجتماعی و امنیتی برای کشور جلوگیری شود./ روزنامه صمت