قبول قطعنامه 598 و پازلی که هاشمی رفسنجانی برای قانع کردن امام چید: واقعیت دربرابر آرزو

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - 35 سال پیش در حالی که از همه جا شعار جنگ جنگ تا پیروزی شنیده ودو روز قبل از آن از تلویزیون گزارشی درباره چرایی تن ندادن به صلح پخش شده و در نماز جمعه جاج محموذد مرتضایی فر نمازگزاران را به شعار برای ادامه جنگ تا سقوط صدام حسین دعوت کرده بود در نیمروز یکشنبه 27 تیر 1367 محمدرضا حیاتی گوینده اخبار رادیو در ساعت 14 این خبر را خواند: «جمهوری اسلامی ایران، قطعنامه 598 شورای امنیت سازمان ملل درباره آتش بس در جنگ عراق با ایران را پذیرفته است».

این پذیرش به معنی جنگی بود که دو ماه دیگر 8 ساله می‌شد. قطعنامه یک سال قبل صادر شده بود و اگرچه ایران به شدت و حدت قبل آن را مردود ندانست ولی هنوز نپذیرفته بود و همچنان بر اعلام و تنبیه متجاوز و پیایان جنگ با سقوط صدام حسین و حزب بعث عراق تاکید داشت. آرزویی که هنگام قبول قطعنامه برآورده نشد و شگفتا که 15 سال بعد آمریکا صدام حسین را برانداخت.

خبر هیچ تناسبی با سیاست های اعلامی نداشت اما واقعیت داشت و گوینده اخبار یک بار به صراحت گفت این شیرین‌ترین خبری بوده که طی 30 سال از صدا و سیما خوانده بود حال آن که در ادبیات رسمی از قبول قطعنامه 598 و تن دادن به آتش بس نه شیرین که تلخ و به مثابه «نوشیدن جام زهر» یا می شود. تعبیری که امام خمینی به کار برد تا مسؤولیت پایان جنگ را به رغم سال‌ها شعار «جنگ جنگ تا پیروزی» و «جنگ جنگ تا رفع فتنه در جهان» شخصا برعهده بگیرد و اجازه ندهد این بحث درگیرد که چه کسی جام زهر و صلح را به امام تحمیل کرد.

با این حال نوآمدگان سیاست که به مرور دست بالا را پیدا کردند و در زمان یا متولد نشده یا در سن و سال جبهه نبودند برای کنار زدن هاشمی رفسنجانی او را به نوشاندن جام زهر متهم کردند. این در حالی است که امام خمینی دو کفه واقعیت و آرزو را سنجید و به نفع اولی رای داد و محسن رضایی فرمانده وقت سپاه گفته است پذیرفتند و به من وقت ملاقات ندادند و آقای هاشمی با من تماس گرفت و گفت در تأیید قبول قطعنامه مصاحبه کنم و من هم چنین کردم. (چند سال بعد در تلویزیون گفت: حسرت ساقط نکردن صدام در دل من مانده است. در همان مصاحبه که گفت بیشترین خدمات تاکتیکی به عراق را روس‌ها ارایه می‌دادند).

محسن رضایی پس از آن باز تقاضای ملاقات می کند. این اصرار نشان می دهد می خواسته از زبان خود امام هم بشنود تا آرام بگیرد: «امام گفت نگران نباشید. بارها برای انجام کارهایی برنامه ریزی کرده ایم اما عملی نشده ولی خدای متعال ما را در جای دیگر موفق می کند. این امر در ذهن من بود و در لشکر 27 گفتم شاید در آینده آمریکا بخواهد از سیستان و بلوچستان وارد شود و ما آمریکا را درسیستان سرکوب کنیم و به پیروزی بزرگی دست پیدا کنیم.»

البته همین سخن محسن رضایی نشان می دهد تصور او در جنگ مداخله مستقیم امریکا و رویارویی و پیروزی بوده و آن آرمان را بعد از جنگ جای دیگر می جسته است هر چند وقتی به اتفاق هاشمی رفسنجانی به عراق سفر می کند و از کاخ های صدام دیدن می کنند و ارتش عراق در مقابل آنها سان می بینند باز به یاد سخن امام می افتد و آن تصور را کنار می گذارد و با واقعیت سرنکونی صدام به دست آمریکا رو به رو می شود.

هاشمی رفسنجانی جام زهری ننوشاند بلکه به عکس در مقام جانشین وقت فرمانده کل قوا به رهبری انقلاب پیشنهاد کرد بگذارید من جنگ را تمام کنم و بعد شما را مرا به خاطر آن محاکمه کنید.

در مستند «قدس ایران» از قول خانم ثقفی همسر امام نقل می‌شود امام پاسخ می دهد «این کار دور از جوان‌مردی است و مسؤولیت آن را خود بر عهده می‌گیرم».

با این وصف تردیدی نیست که پازل پایان جنگ را هاشمی رفسنجانی چید. چگونه؟ با مقابل هم قرار دادن آرزوها با واقعیت ها؟ هنر هاشمی این بود که از محسن رضایی خواست سیاهه ای از نیازها برای پیروزی در جنگ را برای او بنویسد و او به گمان این که جانشین فرمانده کل قوا می خواهد تمام کشور را در خدمت جنگ قرار دهد و چه بسا دولت را هم نظامی کنند فهرست بلندبالایی نوشت و در اصطلاح عامیانه چرب تر. مثلا به جای 100 تانک هزار تانک.

از میر حسین موسوی نخست وزیر اما خواست گزارش واقعی اقتصادی را بنویسد تا مشخص شود کشور تا چه حد در مضیقه است. نخست وزیر مورد اعتماد و حمایت همه جانبه امام هم چنین کرد و چون گزارش محرمانه بود گزارشی نوشت تا روشن شود دولت تا چه حد در تنگناست. گزارشی که نشان می داد فهرست مورد نیاز و رؤیاهای محسن رضایی قابل تحقق نیست.

از سید محمد خاتمی معاون فرهنگی ستاد فرماندهی کل قوا هم خواست گزارشی واقعی درباره نیروی انسانی و انگیزه های مشارکت در جنگ در خاک عراق بنویسد.

او هم مورد وثوق امام بود. چندان که چند ماه بعد که پدرش درگذشت از او با عنوان فرزند فاضل و باتقوا و متعهد خود یاد کرد. در گزارش خاتمی به صراحت آمده بود انگیزه حضور در جبهه ها فروکاسته و نیروی جدید داوطلب کمتر می رود. حرف درستی هم بود چرا که چند ماه قبل از آن معافیت تحصیلی دانشجویان ترم آخر را لغو کرده بودند تا به جبهه بروند. کاری که قبل از آن هرگز انجام نشده بود و نیروهای ارتش و سپاه و بسیج و سربازان وظیفه و داوطلبان کافی بودند.

هاشمی رفسنجانی این سه گزارش را با هم به امام ارایه داد تا مشخص شود فاصله واقعیت تا آرزو تا چه اندازه است و مگر جز این است که سیاست فن اولویت هاست و علم واقعیت ها؟

با نگاه رؤیا پردازانه و خیال پرورانه گزارش اول را باید ترجیح می داد اما آرزوهای محسن رضایی را با واقعیت هایی که هاشمی و موسوی و خاتمی نوشته بودند سنجید و زیر بار پایان جنگ رفت.

این در حالی است که دکتر یزدی در خاطرات خود نوشته است در سال 64 ملاقات او با امام خمینی نیمه تمام ماند چون پیش تر با او شرط گذاشته بودند اگر حرفی غیر از ضرورت پایان جنگ دارد بیاید و گرنه، نه. دکتر یزدی وهمفکران بازرگان یگانه گروهی بودند که پس از بازپس گرفتن بندر خرمشهر بر پایان جنگ و بی فایده بودن ادامه آن اصرار داشتند. در آن زمان نه اینترنت بود نه شبکه های اجتماعی و فضای مجازی و نه نشریه ای که صدای آنان را برساند اما اطلاعیه های آنان منتشر و دست به دست و از رادیوهای خارجی نقل می شد.

هنر هاشمی این بود که پازل را به گونه ای چید که امام ناممکن بودن تحقق آرزوی محسن رضایی و احتمالا پرخسارت بودن تقابل مستقیم با آمریکا را با عدد و رقم دریابد و خود امام بیش از هر سیاست مدار دیگری اهل سیاست بود و می دانست که حفظ نظام بر هر امر دیگری اولویت دارد و تن به قبول قطعنامه داد.

هاشمی رفسنجانی برگ دیگری هم داشت که آن را ضمیمه گزارش نکرد و آن هشدار حسن روحانی درباره احتمال حمله شیمیایی بود. اگر امام زیر بار قبول آتش بس با آن سه گزارش نمی رفت هاشمی قطعا روی این موضوع مانور می داد و می توانست با استاد و مراد خود بحث فقهی پیش کشد که مسوولیت نفوس و جان مردم چه می شود؟

دل گرمی دیگر هاشمی رفسنجانی موضع مخالف آیت الله منتظری با ادامه جنگ بود. امام البته از نظرات او آگاه بود و نیازی نبود دیدگاه های او را نیز منضم کند اما در مصاحبه بعد از قبول قطعنامه دوبار با لفظ «آیت الله العظمی منتظری» یاد کرد. به سه دلیل. چون بخش قابل توجهی از فرماندهان و رزمندگان و خانواده های شهیدان اصفهانی و مشخصا نجف آبادی بودند و نظر آقای منتظری برای آنها حجت بود. دیگر این که قائم مقام رهبری بود و هنوز برکنار نشده بود و سوم هم به دلیل آن که می توانست به لحاظ فقهی به آرای او استناد کند.

سه گزارش نظامی و اقتصادی و انسانی (‌رضایی و موسوی و خاتمی) امام را مجاب کرد و نیاز به نقل دیدگاه های آیت الله منتظری و هشدار حسن روحانی نبود در حالی که آن سه به قصد پایان جنگ ننوشتند. یکی نیازها را فهرست کرد و دو دیگر واقعیت ها را.

کسانی که هاشمی رفسنجانی را متهم به خوراندن و نوشاندن زهر برای پایان جنگ می کنند معتقدند او محسن رضایی را فریب داد و گرنه فهرست واقع گرایانه تری می نوشت و تقابل آرزوهای او با واقعیت های اقتصادی امام را به این نتیجه رساند. این در حالی است که خود فرمانده سپاه چنین تصوری ندارد و ظاهرا اختلاف بر سر این بوده که از درگیری با امریکا استقبال می کرده و هاشمی نه.

نکته ای که کمتر به آن توجه می شود این است که آیت الله خمینی در عین حال مرجع تقلید بوده و نمی توانسته به نظر مراجع دیگر بی توجه باشد و داستان منحصر به آیت الله منتظری نبود. هر آن بیم آن بود که مراجعی در حد آقایان خویی و گلپایگانی و مرعشی نجفی فتوایی در مخالفت با ادامه جنگ در خاک عراق صادر کنند.

کما این که مهندس بازرگان هم جایی نقل کرده بود آیت الله مرعشی نجفی در معرض سؤال مقلدی قرار گرفته بود که جنگیدن در خاک عراق واجب است یا نه و تردید خود را به امام منتقل کرده بود و ذهن امام از این موضوع نیز تأیر پذیرفته بود و این را احتمالا در آن زمان هاشمی نمی دانسته است.

پازل را هاشمی چید اما آن که جسارت به خرج داد و از حرف خود گذشت شخص رهبر فقید انقلاب بود و آنان که تنها صدای مخالفت با ادامه جنگ بعد از پس گرفتن خرمشهر بودند نیز بازرگان و هم فکران او. کما این که به تازگی کمال خرازی گفته بود تنها اقلیتی با ادامه جنگ مخالف بودند و اتفاقا از سیاست مدران جز این انتظار نمی رود که دورتر را ببینند.

آنان وقتی راه ارتباطی با امام خمینی را بسته دیدند از طریق دو مرجع قم - منتظری و مرعشی نجفی - صدای خود را رساندند. هاشمی رفسنجانی البته هیچ نسبتی با آنان نداشت و پازل خود را بر اساس تقابل آرزو با واقعیت چید و نتیجه دید.

سال ها بعد دیگر مردان سیاست هم پخته تر شدند تا جایی که حتی محسن رضایی در مصاحبه ای در شبکه خبر تلویزیون (مهر 95- برنامه تیتر امشب) گفت: «ما بی‌تجربگی کردیم. بهتر این بود که 6 ماه زمان تعیین می کردیم و شرایطی محقق می کردیم که اگر صدام محقق نکرد آن گاه وارد خاک عراق شویم و البته محقق نمی شد ولی سندی تاریخی بر جای گذاشته بودیم. اما [...] وارد خاک عراق شدیم». هرچند فیلم اظهارات موجود است اما دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت تفسیر دیگری ارایه داد در حالی که سخنان او نیاز به تفسیر نداشت.

هر روز که جنگ ادامه می یافت کشته و خسارت بیشتر بود و به کسانی که جنگ ندیده شعار می دهند می توان تماشای فیلم تأیرگذار «تنگه ابو غریب» را توصیه کرد که داستان آن مربوط به روزهای پایانی جنگ است و ارزو می کنی کاش یک ماه زودتر جنگ تمام شده بود تا آن بچه های نازنین از دست نمی رفتند.

پازل پایان جنگ را جانشین فرمانده کل قوا چید. رهبر فقید انقلاب پذیرفت و گزارش ها را آن سه نوشتند. اما هزاران نام دیگر را می توان آورد که از جان خود گذشتند و هیچ مطالبه ای نداشتند و خانواده های آنان پس از قبول قطعنامه اعتراض نکردند.

پذیرشی که چنان برای امام خمینی سنگین بود که پس از آن دیگر هرگز در حسینیه جماران دیدار نکرد و در جمع عمومی سخن نگفت و صدای امام از صدا وسیما درقریب یک سال آخر عمر تنها در سه مورد شنیده شد: اولی دیداری کوتاه با اعضای دولت درشهریور67. دومی ملاقاتی کوتاه با ادوارد شوارد نادزه وزیر خارجه و فرستاده ویژه گورباچف رهبر شوروی در دی همان سال و سوم پیام نوروز 68.

درخواست یک زن مبتلا به بی‌اشتهایی از دولت کانادا: «من را با کمک پزشکی بکشید» (فیلم)

ثبت شگفت‌انگیز لحظه برخورد شهاب سنگ با جو زمین در بلغارستان (فیلم)