قتل پر رمز و راز نورچشمی رضاخان / پای انگلیسی ها به میان آمد

عبدالحسین خان تیمورتاش معروف به معززالملک و سردار معظم خراسانی فرزند حاج کریم دادخان نردینی معروف به امیرمنظم، متولد سال 1258 شمسی در نردین از توابع شاهرود بود.

از تحصیل در فرنگ تا سرکوب میرزا کوچک‌خان

تیمورتاش در سن 13 سالگی به روسیه رفت و در مدرسه جنگ سن‌پطرزبورگ مشغول به تحصیل شد. در سال 1286 شمسی پس از فراغت از تحصیل به ایران بازگشت و به دلیل تسلط به زبان فرانسوی و روسی به عنوان مترجم در سن 27 سالگی در وزارت خارجه استخدام شد. دو سال بعد علی‌رغم به حدنصاب نرسیدن سنش برای نمایندگی مجلس که 30 سالگی بود، به عنوان نماینده خراسان وارد مجلس شورای ملی دوم شد.

عکس نایاب از برادر بزرگتر ناصرالدین شاه

با تعطیلی مجلس در سال 1290 به ریاست قشون خراسان منصوب شد و در مجلس سوم نیز به عنوان نماینده خراسان به نمایندگی رسید. در سال 1297 مابین مجالس سوم و چهارم حاکم گیلان شد و به سرکوب قوای میرزا کوچک‌خان پرداخت. در کودتای 1299 بازداشت و به قم تبعید شد. در مجلس چهارم که کار خود را در تیرماه سال 1300 شروع کرد عضو حزب اصلاح‌طلبان بود که اشخاصی همچون مدرس، آشتیانی، بهبهانی و فبروزمیرزا عضو آن بودند، در آن مجلس از مخالفان قرار داد 1919 وثوق‌الدوله بود. در همان سال ضمن نمایندگی مجلس در کابینه سوم مشیرالدوله وزیر عدلیه شد و در سال 1302 حاکم کرمان و بلوچستان شد. در سالهای 1303 و 1304 وزیر فوائد عامه رضاخان سردارسپه بود و پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه از سال 1304 تا آذر ماه 1311 وزیر دربار شد.

از نورچشمیِ رضاخان تا بازداشت به جرم ارتشا!

اعتماد رضاشاه به تیمورتاش زبانزد خاص و عام بود و قدرت زیادی به عنوان وزیر دربار از خود نشان می‌داد به طوریکه شخص دوم مملکت در امور کشور به‌جز امور نظامی محسوب می‌شد. وی نیز در خوش‌خدمتی به سلطنت پهلوی فروگذار نبود و تا آنجا پیش رفت که حتی روز تولد رضاشاه را عید اعلام کرد. با وجود این قبیل کارها وی در سال 1311 از وزارت دربار عزل و دو بار محاکمه شد. یکبار در 25 اسفند 1311 که طی آن به سه سال حبس و استرداد مال حاصل از ارتشاء محکوم گردید و بار دیگر در 4 تیرماه 1312 که به جرم گرفتن رشوه از حاج میرزا حبیب‌الله امین‌التجار اصفهانی برای مداخله و اعمال نفوذ در امر واگذاری انحصار صدور تریاک به 5 سال حبس و پرداخت 9 هزار لیره و دویست هزار ریال محکوم شد.

قتل پر رمز و راز

تقریباً سه ماه پس از دادرسی دوم تیمورتاش در هشتم مهرماه 1312 کاراخان قائم مقام کمیسر امورخارجه (معاون وزارت خارجه) شوروی به ایران آمد و جلساتی در مورد امورات تجارتی و سرحدی با نخست وزیر و وزیر امور خارجه برگزار کرد لیکن در باطن امر برای آزادی تیمورتاش تلاش می‌کرد و حتی در ملاقات با رضاشاه نیز این خواسته شوروی را مطرح کرد. رضاشاه در پاسخ به او گفته بود: «از قضا حال مزاجی تیمورتاش چندان خوب نیست و شاید مرده باشد»، در زمان رد و بدل شدن این مکالمات در نهم مهر ماه 1312 تیمورتاش را در زندان قصر ابتدا مسموم و سپس اعلام شد که به دلیل عارضه قلبی در زندان فوت کرده است؛ جنازه وی بدون تشریفات خاصی در امامزاده عبدالله دفن شد.

ادعای جاسوسی برای روس‌ها در ایران

فردوست در «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» راجع به ارتباط‌های پنهان تیمورتاش با روس‌ها می‌نویسد: تیمورتاش که برنامه‌ریزی انتقال محمدرضا پهلوی ولیعهد و همراهان را برای سفر به سوئیس بر عهده داشت، وکیل‌الملک رئیس محاسبات دربار را نیز با خود به سوئیس برده بود. دلیل همراه کردن نامبرده، ارتباط‌های تیمورتاش با همسر قفقازی او بود. تیمورتاش با همسر وکیل‌الملک تنها به زبان روسی صحبت می‌کرد. زیرا وی به فارسی تسلط نداشت. فردوست می‌نویسد ارتباط تیمورتاش با این زن قفقازی، جاسوسی بوده است. حدود 20 روز پس از مرگ تیمورتاش کلیه اعضای خانواده وی به کاشمر تبعید شدند و تا زمان سقوط رضاشاه اجازه بازگشت به تهران نیافتند.

نگرانی پدرانه و ملوکانه برای شازده پهلوی!

وکیل الملک نیز بعداً از وزارت دربار اخراج شد و مانند تیمورتاش با اتهاماتی به زندان افتاد، محاکمه شد و به 3 سال زندان محکوم شد و در پایان دوره محکومیت توسط مأموران رضاشاه در داخل زندان به قتل رسید. درباره علت برکناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاه‌های متفاوتی بیان شده است. به موجب یکی از این دیدگاهها، او قدرتی معادل قدرت رضاشاه در کشور پیدا کرده بود و نگرانی رضاشاه از آینده فرزندش که ولیعهد و جانشین او محسوب می‌شد از جمله دلائل اقدام او در دور کردن تیمورتاش از صحنه قدرت به شمار می‌رود. یک هفته بعد از برکناری تیمورتاش، وزیر مختار انگلیس در گزارشی به لندن به نگرانی رضاشاه از آتیه فرزندش اشاره کرد و آن را دلیل کنار نهادن تیمورتاش اعلام کرد.

پای انگلیسی‌ها در میان است

دیدگاه دیگری که در این رابطه مطرح است، برنقش انگلیس در برکناری تیمورتاش دلالت دارد. براساس اخبار رسمی که در مطبوعات انگلیس انتشار یافت، تیمورتاش در لندن برای افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت تلاش می‌کرد، اما نقش مأموران اطلاعاتی انگلیس در افشای تماس او با مقامات روسیه و سپس انعقاد متمم قرارداد دارسی با دولت ایران در خرداد 1312 زمانی که تیموردر زندان رضاشاه به سر می‌برد، ظن دخالت انگلیس در تصمیم رضاشاه برای حذف تیمور بختیار از معادله قدرت را بیشتر می‌کند. با این حال هیچ یک از این فرضیات رسماً اعلام نشد و تیمورتاش تنها به جرم ارتشاء محکوم و به خواست رضا شاه اعدام گردید. رضاشاه که زمانی درباره وزیر دربار مقتدر خود گفته بود «قول تیمور قول من است» پس از کشتن او گفت «از اول خلقت، چنین آدم خائنی وجود نداشته است».

27218