لغو امتیاز خوشتاریا و تلاش نافرجام انگلیس

ناصرالدین شاه قاجار در بهمن 1274خورشیدی با صدور فرمانی اجازه استخراج نفت را در محال ثلاثه، تنکابن، کجور و کلارستاق، مازندران به محمدولی خان تنکابنی (سپهسالار اعظم) وزیر خزانه و گمرک وقت اعطا کرد اما این فرمان به مدت20 سال به دلیل نبود امکانات اکتشاف و حفاری هیچ پیشرفتی نداشت تا این که در 6 بهمن 1294خورشیدی به دنبال انعقاد قراردادی میان محمدولی خان تنکابنی که در این زمان وزیر جنگ کابینه مستوفی الممالک بود و آرکادی مفودیوویچ خوشتاریا تمام حقوق آن به مدت 99 سال به خوشتاریا انتقال یافت. (1)

خوشتاریا و تلاش برای اخذ امتیاز نفت شمال

خوشتاریا یکی از عناصر مرموز در بازی‌های سیاسی مربوط به نفت شمال ایران بود که با وجود ایفای نقش قابل توجهی در قضیه قرارداد نفت شمال، کمتر شناخته شده است. براساس اطلاعات موجود، خوشتاریا در جوانی باغبان قصر پرنس‌الدن بورسکی یکی از بزرگترین شاهزادگان دربار روسیه تزاری بود که به همراه خدم و حشم پرنس در کاخ ییلاقی او در شهر باطوم به خدمت اشتغال داشت، این وضع ادامه داشت تا اینکه پرنس بورسکی به وزارت کل بهداری روسیه منصوب شد. خوشتاریا از فرصت استفاده کرد و از پرنس خواست تا او را به سفیر روسیه در ایران سفارش کند. با این توصیه‌نامه خوشتاریا مقارن آغاز جنگ اول جهانی به ایران آمد و از طرف پاکلیوفسکی سفیر وقت روسیه در ایران به گرمی پذیرفته شد. او پس از مدتی توسط سفیر روسیه تقاضای ملاقات با رئیس‌الوزرای وقت ایران مستوفی‌الممالک را کرد و پس از انجام هماهنگی‌های لازم خوشتاریا با او دیدار کرد. پس از این دیدار اتومبیل و شوفرش را به رئیس‌الوزرا اهدا کرد و امتیاز قطع درختان شمال ایران را به دست آورد. به دنبال آن به شمال کشور مسافرت کرد و زیر نظر یک مهندس آلمانی‌الاصل به نام ینورت به طراحی و ساخت چند دودکش عظیم به سبک کارخانه‌های بزرگ اقدام کرد و در اطراف آن چند ساختمان چوبی بنا نهاد و در حالی که کارگران با سوزاندن کاه، دود غلیظی از دودکش‌ها به هوا می‌فرستادند، عکس‌هایی از این دودکش‌ها گرفت. سپس با آلبومی از عکس راهی مسکو شد و اعلام کرد که در ایران کارخانه‌های بزرگ نجاری و تهیه چوب ایجاد کرده است. به این ترتیب با جلب حمایت پرنس الدن بورسکی توانست به فروش سهام اقدام کند و چون پرنس بورسکی هم جزو سهامداران بود، تعداد زیادی از تجار معتبر روسیه نیز به خرید سهام خوشداریا علاقه‌مند شدند. در نتیجه مبالغ هنگفتی پول به دست آمد. وی سپس در منطقه‌ای میان انزلی و رشت یک کارخانه برق و چوب‌بری احداث کرد و راه‌آهن کوچک میان پیر بازار به رشت را بنا کرد. با چنین اقداماتی خوشتاریا نفوذ زیادی در میان دولتمردان ایران یافت و با استفاده از نفوذ روسیه در ایران، به کسب امتیاز نفت در مناطق مختلف کشور به ویژه در شمال و سمنان پرداخت و نخستین امتیاز نفت را از محمدولی‌خان تنکابنی به دست آورد. (2)

خلاصه قرارداد میان خوشتاریا و محمدولی خان تنکابنی

خلاصه قرارداد این است که محمد ولی سپهسالار حق استفاده از مورد امتیاز خود را در مازندران به خوشتاریا منتقل کرده و خوشتاریا متعهد شده است که حداکثر تا یک سال پس از تعیین تکلیف صلح روسیه با متحدین، تجسسات لازم را در مورد نفت به عمل آورد و اگر نفت پیدا کرد، 50 هزار منات بلاعوض به محمدولی خان تنکابنی سپهسالار اعظم بدهد و همین که شروع به استخراج نفت کرد، 100 هزار منات دیگر مساعده بدهد و بعدا از قرار هر پوت نفت یک کپک حساب کند. سپهسالار اعظم حق داشت که یک نفر نماینده در حوضه امتیاز بگذارد تا مراقب میزان استخراج نفت باشد. در آن زمان چون محمدولی خان تنکابنی خود رئیس الوزرا بود و وثوق الدوله وزیر امور خارجه، قرارداد را در دفتر وزارت امور خارجه ایران به ثبت رسانیدند این در حالی بود که مجلس شورای ملی تعطیل بود. بدین ترتیب بر اثر فشار دولت تزاری روسیه در همان سال دولت ایران امتیاز استخراج نفت و گاز طبیعی و قیر و موم طبیعی را در سراسر گیلان و مازندران و استرآباد برای مدت 70 سال به خوشتاریا واگذار و سه ناحیه تنکابن و کجور و کلارستاق را که قبلا سپهسالار به خوشتاریا واگذار نموده بود از حوضه قرارداد جدید جدا کرد. به موجب قرارداد جدید در 1916 میلادی دولت ایران حق نظارت بر عملیات اکتشاف و بهره‌برداری از نفت شمال و بازرسی را داشت و خوشتاریا متعهد بود که هرسال و نیز هر زمان که دولت ایران بخواهد، بیلان عملیات شرکتی را که برای استخراج و بهره‌برداری معادن نفت تأسیس خواهد کرد به دولت ایران بدهد و معادل 16درصد از سود ویژه نفت را به دولت بپردازد و جزء کارمندان علمی و فنی شرکت بقیه اجزا و عمله کارگر و غیره را از اتباع ایرانی استخدام کند. خوشتاریا متعهد بود که در موقع کشف و استخراج هر چشمه نفت وزارت فواید عامه را مطلع کند و 2 نسخه نقشه از اراضی و نقاطی که به نفت رسیده است و به دولت بدهد و اگر استخراج نفت را مفید تشخیص داد، 100 هزار منات نقد و 100هزار منات اعتباری بدون حق استرداد به وزارت فوایدعامه بدهد اما این پرداخت فقط یک بار خواهد بود. تمام ماشین آلات و اسباب و لوازم مورد احتیاج حوزه نفت از پرداخت گمرک معاف و خوشتاریا متعهد بود که در پایان مدت قرارداد تمام منابع نفت و اراضی و بناها و ماشین آلات و تاسیسات حوزه نفتی و اموال منقول و غیرمنقول شرکت را به دولت ایران واگذار کند و اگر در مدت پنج سال از تاریخ امتیاز شروع عملیات نکند، امتیاز مزبور از درجه اعتبار ساقط خواهد شد. (3)

تلاش خوشتاریا برای فروش امتیازنامه غیرقانونی خود به کشورهای اروپایی

همزمان با این چالش ها و بحث در مورد امتیاز خوشتاریا، دولت ایران قراردادی را با دولت شوروی به امضا رساند که به موجب آن تمامی امتیازات واگذار شده در دوره تزاری لغو شد. بنابراین هنوز خوشتاریا از امتیاز کلانی که به زور دولت روسیه تزاری به دست آورده بود، استفاده نکرده بود که انقلاب بزرگ روسیه رخ داد در واقع این امتیاز با آغاز انقلاب 1917 میلادی روسیه و تغییر مشی سیاسی آن دولت در لغو تمام قراردادهای استعماری و نیزعدم تصویب در مجلس شورای ملی، به عنوان تنها مرجع قانونی اعطای امتیازات و مخالفت های شرکت نفت انگلیس لغو شد. بعد از این اتفاقات خوشتاریا تصمیم گرفت برای جلب مشتری جدید راهی اروپا شود. در اروپا با شرکت هلندی رویال دچ گفت‌وگو کرد و روسای آن شرکت پس از مراجعه به دولت ایران همین که فهمیدند این امتیاز قوت قانونی ندارد از خرید آن خودداری کردند، شرکت‌های فرانسوی نیز به همین ترتیب و پس از کسب اطلاع از دولت ایران حاضر به خرید امتیاز نشدند و سرانجام خوشتاریا به لندن رفت و با شرکت نفت انگلیس و ایران دارنده امتیاز نفت جنوب ایران وارد مذاکره شد. (4)

تلاش دولت ایران برای اثبات بی اعتبار بودن قرارداد خوشتاریا

انگلیس‌ها که پس از انقلاب روسیه یکه تاز میدان سیاست ایران شده بودند و کابینه دست نشانده خود یعنی کابینه وثوق الدوله را روی کار آورده بودند، امتیازنامه و نسخه فرمان ناصرالدین شاه خطاب به سپهسالار و قرارداد میان او و خوشتاریا را در ازای 100 هزار لیره نقد و وعده پرداخت مبلغ بیشتری در آینده از خوشتاریا خریدند و در ماه مه 1920 میلادی شرکت نفت انگلیس و ایران، شرکت تابعه به نام شرکت نفت های شمال ایران با سرمایه 3 میلیون لیره تشکیل داد و در لندن به ثبت رسانید. دولت ایران به ریاست مشیرالدوله طی یادداشت رسمی که به سفارت انگلیس فرستاد، نوشت: دولت و ملت ایران امتیاز خوشتاریا را که به زور از دولت‌های گذشته ایران گرفته شده است، به رسمیت نمی‌شناسد و آن امتیاز نامه که به تصویب پارلمان ایران نرسیده از درجه اعتبار ساقط است. از طرف دیگر دولت آمریکا که با انگلیس بر سر نفت و منابع و بازار فروش آن به رقابت برخاسته و طرفدار دروازه باز و مخالف هر نوع انحصار منابع نفتی به یک یا 2 کشور در جهان بود، در زمینه معامله انگلیسی‌ها با خوشتاریا به دولت بریتانیا اعتراض کردند و دنباله این کشمکش و رقابت میان آمریکا و انگلیس سال ها ادامه یافت و به پیروزی آمریکا تمام شد. همچنین در پاسخ توضیح که دولت اتازونی از سفارت ایران در واشنگتن درباره امتیاز خوشتاریا خواست، حسین علا وزیر مختار ایران در آن کشور، اعلامیه‌ای صادر و تصریح کرد که شرکت نفت انگلیس و ایران می‌خواهد امتیاز نفت را در پنج ایالت شمالی ایران به دست آورده و دولت ایران ترجیح می‌دهد که چنین امتیازی را به اتازونی بدهد. همچنین وزیر خارجه در دیدار با سفیر آمریکا امتیاز خوشتاریا را بی‌اعتبار دانست و گفت: درباره امتیاز نفت به شرکت‌های آمریکایی هم اظهارنظری نمی تواند بکند زیرا مجلس شورای ملی تعطیل است و این قضیه پس از آنکه مجلس رسما و قانون تشکیل شد باید مورد مذاکره قرار گیرد. (5)

روی آوردن ایران به آمریکا و ناامیدی انگلیس از قرارداد خوشتاریا

همچنین دولت ایران به وزیر مختار آمریکا گفت: چون ایران دچار مشکلات مالی است و به کمک مالی بریتانیا نیازمند است دولت آمریکا با اعطای وامی به مبلغ 2 میلیون دلار به ایران می تواند ایران را از کمک انگلیس بی‌نیاز کند و البته پرداخت این وام راه کسب امتیازات نفت و معادن دیگر ایران را برای آمریکا هموار خواهد ساخت. چون اعتراض دولت آمریکا و خودداری دولت ایران از اعطای امتیاز نفت خراسان و آذربایجان و تایید امتیازنامه خوشتاریا، هیات مدیره شرکت نفت انگلیس و ایران را از حصول موفقیت در این امر ناامید ساخت، به این ترتیب، نخستین اقدام دولت انگلیس تحت پوشش شرکت نفت انگلیس و ایران برای تصاحب نفت شمال ایران ناکام ماند. بعد از این واقعه انگلیس به کمیسر نفت دولت ایران در لندن اطلاع داد که چون قضیه نفت شمال معوق مانده است شرکت نفت انگلیس و ایران حق امتیاز دولت ایران را از بابت امتیاز دارسی نخواهد پرداخت در واقع انگلیس با این حربه می خواست ایران را تهدید کند و در خلال این احوال یعنی 2 ماه پس از این جریان کودتای سوم اسفند 1299 خورشیدی رخ داد. انگلیس با طراحی و اجرای کودتای سوم اسفند 1299خورشیدی سناریوی جدیدی را در ایران به مورد اجرا گذاشت که در صورت اجرای کامل آن، دیگر نیازی به انعقاد قراردادهای استعماری همچون قرارداد نفت شمال ایران نبود چرا که در اثر کودتا، دولتی به ظاهر مستقل اما وابسته در ایران بر سر کار آمد تا حساسیت رقبای دیرینی همچون شوروی و امریکا که داعیه ضدیت با استعمار را داشت، برنیانگیزد. با کودتای رضاخان علیه سلسله قاجار، مرحله نوینی در حیات سیاسی ایران آغاز شد که تاثیر به سزایی بر سرنوشت نفت ایران داشت. (6)

منابع

1- فاتح، مصطفی، پنجاه سال نفت ایران، تهران، شرکت سهامی چهر، 1330، صص 330-331

2- مرکز انتشارات ملی ایران، اسرار نفت شمال، تهران، مرکز انتشارات ملی ایران، 1323، صص --327 325

3- ایران در دوره سلطنت قاجار، علی اصغر شمیم، انتشارات مدبر، تهران، 1384، ص558، 559

4- مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران، نشر البرز، چاپ دوم، 1374، صص 13 12.

5- ایران در دوره سلطنت قاجار، علی اصغر شمیم، انتشارات مدبر، تهران، 1384، ص558، 559

6- ایران در دوره سلطنت قاجار، علی اصغر شمیم، انتشارات مدبر، تهران، 1384، ص591

• سفارت انگلیس
• مازندران
• سفارت روسیه
• سلسله قاجار
• کجور
• مجلس شورای ملی