مجلس اول؛ نهادی انقلابی با کارکردی مردم‌سالارانه

پیروزی انقلاب مشروطیت در اواخر دوره پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار سبب شد که او خواست عموم مردم را بپذیرد و در 14 مرداد 1285 خورشیدی فرمان تأسیس دارالشورای ملی یا مجلس شورای ملی را صادر کند تا برخلاف دوران چندهزار ساله قبل از آن کار قانونگذاری و نظارت بر دولت و دستگاه‌های اجرایی بر عهده نمایندگان منتخب مردم قرار گیرد. این مجلس با هیاتی منتخب از شاهزادگان قاجاری، علما، اعیان و اشراف، تجار و اصناف تشکیل شد. بدین ترتیب از آن پس نظام حکومتی سلطنت مشروطه که بر اصل مشارکت مردم در حکومت مبتنی بود بر کشور حاکم شد و با فراز و نشیب‌های فراوان تا 22 بهمن 1357 ادامه یافت. در آن 72 سال پنج پادشاه از سلسله‌های قاجار و پهلوی بر تخت پادشاهی نشستند و 24 دوره مجلس قانونگذاری تشکیل شد. همچنین از شکل گیری نخستین مجلس شورای ملی در اواخر دوره قاجار تا پایان مجلس 18 دوره فعالیت هر مجلس 2 سال بود و از ابتدای مجلس نوزدهم این زمان به چهارسال افزایش یافت. با این حال تقریبا هیچ نظم زمانی بر انتخابات و شروع به کار دوره های 24گانه مجلس حاکم نشد و حتی برخی از دوره‌های مجلس، از جمله مجلس اول، دوم و سوم، پیش از پایان دوره قانونی خود تعطیل شدند و کشور عملا از وجود مجلس قانونگذار بی‌بهره ماند. در این میان بیشترین زمانی که کشور فاقد مجلس قانونگذاری بود، فاصله زمانی تعطیل شدن مجلس سوم در آبان 1294 تا تشکیل مجلس چهارم در تیر 1300 خورشیدی بوده است اما مجلس به عنوان نهاد قانونگذاری در ایران همواره و در طول ادوار مختلف مورد توجه جدی قرار گرفت و در این میان ایرانیان شاهد تشکیل مصلحت‌خانه 25 نفره تا خانه ملت 290 نفره بودند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن 1357خورشیدی اگرچه تغییرات بسیار مهمی در ساختار حکومت پدید آمد اما مجلس به عنوان رکن اصلی قانون گذاری باقی ماند، حتی برپایه اصل 63 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، انتخابات هر دوره مجلس پیش از پایان دوره قبل باید برگزار شود به گونه‌ای که کشور هیچ زمان بدون مجلس نباشد. بعد از حدود یک سال از پیروزی انقلاب اسلامی اولین انتخابات مجلس شورای اسلامی در 24 اسفند 1358 خورشیدی برگزار و در هفتم خرداد 1359 خورشیدی نخستین جلسه مجلس شورای اسلامی تشکیل شد. گشایش مجلس یکی از مهم‌ترین دلایل احترام به قانون و اهمیت دادن به رأی و نظر مردم در نظام جمهوری اسلامی به شمار می رود و وجود مجالس قانون‌گذاری در هر کشور حکایت از وجود آزادی در نظام حکومتی آن می‌کند. امام خمینی (ره) در خصوص اهمیت مجلس می‌گویند: مجلس شورای اسلامی مجلس مشورت است. مجلسی است که باید متفکران و آقایان، مسایلی را که مایحتاج ملت و کشور است در میان بگذارند و با هم مشورت کنند.

در این دوره مجموعا 263 نماینده از جمله 4 زن، 130 روحانی و 133 غیرروحانی به مجلس راه یافتند، لازم به ذکر است که بر اساس اصل 64 قانون اساسی تعداد نمایندگان مجلس شورای اسلامی 270 تن در نظر گرفته شد و تغییر این تعداد بر اساس سازوکاری پیش‌بینی شد که از تاریخ بازنگری در قانون اساسی در 1368 خورشیدی پس از هر 10 سال با در نظر گرفتن عوامل انسانی، سیاسی، جغرافیایی و نظایر آن‌ها حداکثر 20 نماینده می‌تواند، اضافه شود.

در دوره اول مجلس آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی عهده دار ریاست مجلس شد و نایب رئیسان سیداکبر پرورش، سیدمحمد موسوی‌خوئینی‌ها، حبیب‌الله عسگراولادی، محمد یزدی و سیدمحمد خامنه‌ای بودند. از نظر سنی، بیشترین گروه سنی را افراد 30 تا 35 سال (72 تن) و کمترین گروه سنی را افراد بالای 70 سال (3 نفر) به خود اختصاص می‌دادند. از نظر سطح سواد، 56 تن زیر دیپلم، 37 نماینده دیپلم، 24 تن کاردان، 66 تن کارشناس، 32 تن کارشناس ارشد، 26 تن دکتر، 8 نماینده متخصص و مابقی دارای تحصیلات حوزوی بودند.

همچنین با تصویب نمایندگان نخستین دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نام مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت. این دوره با توجه به شرایط انقلابی جامعه ایران و به خاطر اختلاف نظر نمایندگان که از طیف‌ها و گروه‌های مختلف سیاسی بودند به تغییر قوانین قدیمی و تصویب قوانین جدید مشغول شد، علاوه بر این وقوع جنگ در 1359 خورشیدی سال‌های پایانی دوره مجلس اول را به خود اختصاص داد.

حزب جمهوری اسلامی و کسب بیشترین کرسی های مجلس اول

در جریان انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، سه جریان مذهبی، ملی و چپ در این انتخابات شرکت کردند و به رقابت با هم پرداختند. در صدر نیروهای مذهبی، حزب جمهوری اسلامی قرار داشت. این حزب در ادامه فعالیت انتخاباتی خود به منظور جلوگیری از پراکندگی نیروهای خط امام و تشکیل اکثریت با دیگر جریان‌های همسو ائتلاف بزرگ را به‌وجود آورد و فهرست نامزدهای مشترک خود را اعلام کرد. این حزب در 29 بهمن 1357 با هدف «تداوم بخشیدن به انقلاب مردم مسلمان ایران و تلاش جهت استقرار نظام عدل اسلامی در سراسر جهان تحت رهبری ولی فقیه در زمینه‌های معنوی، فرهنگی، سیاسی و نظامی» به وسیله آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، موسوی اردبیلی، هاشمی رفسنجانی و شهیدان بهشتی و باهنر تأسیس شد. بنابراین پس از پایان انتخابات مجلس بیشتر کرسی‌ها در اختیار جریان ائتلاف بزرگ قرار گرفت. در مجموع از میان 234 نماینده، 64 تن از آنها متعلق به حزب جمهوری اسلامی، 22 تن از حزب ملی مذهبی‌ها، 33 تن از دفتر همکاری‌ها و 115 نماینده از منفردها بودند.

مجلس اول، مجلسی ساده و بی آلایش بود

حجت‌الاسلام والمسلمین حججی نماینده مردم میانه در نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در خصوص حضور نمایندگان از اقشار و احزاب مختلف گفت: در دوره اول مجلس شورای اسلامی با این که نمایندگانی از احزاب و گروها و گرایش‌های مختلف حضور داشتند؛ اعم از ملی‌گراها، نهضت آزادی، و خوانین و... ولی در مقابل، اکثریت مطلق با نمایندگان انقلابی و پیرو ولایت مطلقه بود. به ویژه روحانی فاضل و انقلابی و در حد اجتهاد هم زیاد داشت. شخصیت‌های حوزوی برجسته و نخبه در آن حضور چشمگیر و سرنوشت‌سازی داشتند که همه اهل فکر و سیاست و اجتماع بودند. بعد از این که مجلس تشکیل شد، 10 شعبه به وجود آمد و کل نمایندگان در این شعبات تقسیم شدند. پرونده‌های نمایندگان به ترتیب حروف الفبا در این شعبات مطرح و به اعتبارنامه و سوابق‌شان رسیدگی می‌شد. وی از ساده و بی آلایش بودن مجلس اول گفت و تصریح کرد: در دوره اول، مجلس بسیار ساده و بی‌آلایش بود. نمایندگان با امکانات کم، کارهای بسیار مهم انجام می‌دادند. بنده در طول هفته در جلسات مجلس و کمیسیون شرکت می‌کردم. پنجشنبه‌ها به حوزه انتخابیه‌ام می‌آمدم و از وضع و اوضاع آن اطلاع می‌یافتم و چون امام جمعه شهرستان میانه هم بودم، روز جمعه اقامه نماز جمعه می‌کردم تا آخر شب در خدمت مردم بودم، بعد از ظهر روز شنبه از میانه به تهران حرکت می‌کردم و در صبح روز یکشنبه در جلسات مجلس حاضر بودم. یک روز حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که در آن وقت نماینده مجلس بودند به من فرمودند شما هر آخر هفته مرتب به میانه می‌روی و برمی‌گردی، از چه وسیله‌ای استفاده می‌کنی؟ گفتم وسیله ویژه‌ای ندارم، از امکانات عمومی استفاده می‌کنم. خیلی تعجب کردند و گفتند کار بسیار خوبی است و بنده را خیلی مورد تشویقی و محبت قرار دادند.

گزیده‌ای از بیانات امام خمینی (ره) در خصوص افتتاح مجلس اول

در پیام امام خمینی (ره) به مناسبت افتتاح مجلس اول آمده است: شما دوستان محترم نماینده ملتی هستید که جز به اسلام بزرگ و عدالت الهی - اسلامی فکر نمی‌کنید و انتخاب شما برای پیاده نمودن عدالت اسلامی است... امید آنست که رسیدگی به حال مستضعفین و مستمندان کشور که قسمت اعظم ملت مظلوم را در بر می‌گیرد در راس برنامه‌ها قرار گیرد و در نخستین مجلس شورای اسلامی طرح‌هایی جدی در رفاه حال این طبقه محروم داده شده و از طرف دولت منتخب شما بدون مسامحه به مورد اجرا گذاشته شود... شما منتخبین مجلس... از هیچ قدرتی غیر از قدرت خداوند قاهر نهراسید و جز به مصالح کشور به چیز دیگری فکر نکنید و متوجه باشید که در خارج از مجلس با صحنه سازی‌ها و اغفال چه بسا چپ‌گرایان و یا راست‌گرایان و ریشه‌های فاسد رژیم سابق طمع کنند تا با نفوذ در مجلس مقاصد شوم اجانب را تحمیل نمایند. باید همه با هوشیاری در طرح‌ها و مسایل روز دقت فرمایید و از کید دشمنان به خدای تعالی پناه ببرید... این مجلس که اولین دوره در جمهوری اسلامی است، الگویی است برای مجالس آینده و هر سنت حسنه یا سیئه‌ای ممکن است در مجالس دیگر اثر بگذارد و برای شما اجر جزیل و یا خدای نخواسته و زر و وبال ببار آورد. ویژگی این مجلس و محیط کشور در این دوره ایجاب می‌کند که مجلس و دولت هماهنگ شده تا بر مشکلات کشور فایق آیند و هیچ یک از نهادهای جمهوری اسلامی خصوصا مجلس و رییس جمهوری و دولت برای یکدیگر و دیگران کارشکنی نکنند و خود را به طور جدی در خدمت اسلام و کشور درآورند...

سیاست نه شرقی و نه غربی را در تمام زمینه‌های داخلی و روابط خارجی حفظ کنید و کسی را که خدای نخواسته به شرق یا غرب گرایش دارد، هدایت کنید و اگر نپذیرفت، او را منزوی نمایید و اگر در وزارتخانه‌ها و نهادهای دیگر کشور چنین گرایشی باشد که مخالف سیر اسلام و ملت است. اول هدایت و در صورت تخلف استیضاح نمایید که وجود چنین عناصر توطئه‌گر در راس امور یا در پست‌های حساس موجب تباهی کشور خواهد شد.

طرح‌ها و پیشنهادهایی را که مربوط به عمران و رفاه حال ملت خصوصا مستضعفین است، انقلابی و با سرعت تصویب کنید... در ادارات دولتی قوانین دست و پاگیری که در مجالس غیرقانونی رژیم سابق به تصویب رسیده و موجب تعویق یا تعطیل امور شده و می‌شود و جامعه را به تنگ آورده است به طور انقلابی لغو کنید، گرچه لغو است و بجای آن‌ها قوانین مترقی را که رفاه ملت در آن‌ها به بهترین وجه ملاحظه شده باشد، جایگزین گردانید. مجلس جمهوری اسلامی، همان سان که در خدمت مسلمین است و برای رفاه آنان فعالیت می‌نماید، برای رفاه و آسایش اقلیت‌های مذهبی که در اسلام احترام خاصی دارند و از قشرهای محترم کشور هستند، اقدام و فعالیت می‌نماید و اساسا آنا با مسلمانان در صف واحد برای کشور خدمت می‌کنند و در صف واحد از تمام ارزش‌ها و ماثر آن برخوردار می‌باشند.

• مجلس شورای اسلامی
• حزب جمهوری اسلامی
• قانون اساسی
• امام خمینی (ره)
• سید محمد خامنه ای