مسیر جدید توافق قاهره

تا جایی که به خاورمیانه مربوط می‌شود، دیپلماسی همواره، دیر یا زود، سر از تنش و مقابله درآورده است. تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران نیز از این ماجرا مستثنی نیست. پس از به بار نشستن سال‌ها مذاکره و حصول برجام، دولت وقت آمریکا در سال 2018 همه‌چیز را برهم زد. تحولات چند ماه اخیر در قبال این پرونده نیز از منطق مشابهی پیروی می‌کند؛ جنگ 12روزه و تجاوز ایالات متحده و رژیم صهیونیستی، در ادامه فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی تروئیکا و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل همه بخشی از منطقی مخرب در منطقه تلقی می‌شود که بیشتر از هر چیز بر طبل ناآرامی و اختلاف می‌کوبد تا بهبود روابط و آرامش.

پایان یک توافق

در پی تصویب پیش‌نویس قطعنامه پیشنهادی بریتانیا، فرانسه، آلمان و آمریکا علیه ایران در نشست دوره‌ای شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تهران اعلام کرد که توافق قاهره رسما پایان یافته تلقی می‌شود. سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، روز جمعه، 30 آبان، طی پیامی در شبکه ایکس عنوان کرد: «همان‌طور که دیپلماسی در ماه خرداد توسط اسرائیل و آمریکا مورد تهاجم قرار گرفت، توافق قاهره نیز توسط آمریکا و سه کشور اروپایی کشته شد.» وی در ادامه عنوان کرد زمانی که ایران با میانجی‌گری مصر و با وجود بمباران تاسیسات هسته‌ای، در قاهره با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی توافقنامه‌ای برای ازسرگیری بازرسی‌ها امضا کرد، سه کشور اروپایی تحت فشار آمریکا به دنبال اعمال تحریم‌های شورای امنیت علیه مردم ما رفتند.

وزیر امور خارجه ایران در ادامه عنوان کرد که پس از فراهم شدن دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تاسیسات اتمی این کشور، آمریکا و سه کشور اروپایی توافق کردند تا ایران را در شورای حکام آژانس مورد محکومیت قرار دهند. عراقچی تاکید کرد: «اکنون برای همگان واضح است: این ایران نیست که به دنبال ساختن یک بحران تازه است. حسن نیت ما را درک نمی‌کنند.» وی در ادامه عنوان کرد که سه کشور اروپایی و آمریکا به دنبال تنش‌زایی هستند و به خوبی می‌دانند که خاتمه رسمی توافق قاهره نتیجه مستقیم تحریکات خودشان است.

میانجی‌گری مصر

شکست توافق‌نامه قاهره پرسش‌های بسیاری را درباره نقش دیپلماسی و کشورهای میانجی‌گر در این روند پیش می‌کشد. الشرق‌الاوسط، به تاریخ 21 نوامبر، طی گزارشی عنوان کرد که ادامه توان میانجی‌گری مصر در قبال برنامه هسته‌ای ایران بستگی به آمادگی طرف‌های درگیر برای ورود به میدان سیاست، در عوض تنش‌زایی فزاینده، است. الشرق الاوسط نوشت: کارشناسان معتقدند که با اعلام لغو توافق‌نامه قاهره توسط ایران برای همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، قاهره در حال بررسی آخرین تحولات پرونده هسته‌ای ایران است تا پیش از ادامه تلاش‌های خود برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای، تحولات آن را ارزیابی کند.

این در حالی است که عراقچی در تاریخ 9 سپتامبر در قاهره توافق‌نامه‌ای را با رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، امضا کرد که از سرگیری همکاری بین دو طرف، از جمله ازسرگیری بازرسی‌ها از تاسیسات هسته‌ای ایران را تصریح می‌کرد. برای بسیاری، این اقدام نشانگر عزم طرفین برای جلوگیری از پیچیده‌تر شدن وضعیت پرونده برنامه هسته‌ای ایران بود، اما این وضعیت دست آخر چندان دیری نپایید.

محمد العرابی، رئیس شورای امور خارجه مصر و نایب‌رئیس کمیته روابط خارجی سنای مصر گفت که لغو توافق‌نامه قاهره نقش میانجی‌گری مصر را در موضوع پرونده هسته‌ای ایران کاهش نمی‌دهد. وی در مصاحبه با الشرق الاوسط تبیین کرد: «توقف این توافق‌نامه در چارچوب سیاست ایران در رسیدگی به پرونده هسته‌ای و روابطش با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تعریف می‌شود.» این تحلیلگر ضمن تاکید بر این نکته که قاهره نقش مثبتی در ازسرگیری همکاری بین تهران و آژانس ایفا کرده است، خاطرنشان کرد که «ادامه این همکاری به اراده دو طرف بستگی دارد، نه به میانجی.» العرابی در ادامه تایید کرد که مداخله مصر با هدف کاهش تنش در منطقه از طریق انعقاد توافق بین دو طرف صورت گرفته است، اما نمی‌تواند مسیر پرونده هسته‌ای ایران را کنترل کند، زیرا این پرونده به روابط تهران با ایالات متحده و غرب و اقدامات متحدان ایران وابسته است.

الشرق الاوسط در ادامه نوشت: با تمامی این تفاسیر، مصر از تلاش در پرونده هسته‌ای ایران دست برنخواهد داشت. قاهره تحولات این پرونده را دنبال و رصد می‌کند و می‌تواند دوباره نقش مثبتی ایفا کند. از یاد نباید برد که بخشی از سیاست خارجی مصر ادامه تلاش‌های خود برای آرام کردن تنش‌ها در منطقه است. این در حالی است که یک منبع آگاه مصری نیز در گفت‌وگو با این روزنامه گفت که قاهره در نهایت سیاست صبر راهبردی را پیش گرفته و خواهد کوشید که با روش‌های گوناگون زمینه مشترکی میان طرفین درگیر پیدا کند.

نیاز به دیپلماسی پلاس از سوی مصر است

با‌این‌حال، چه‌بسا این‌بار قاهره نیازمند دیگر متحدان ایران برای پیشبرد این هدف باشد. در همین زمینه، پایگاه خبری العربی‌الجدید طی گزارشی عنوان کرد که نقش کاتالیزوری مصر در حل تنش‌های پرونده اتمی ایران به چیزی ورای صداقت و منافع این کشور شمال آفریقا نیاز دارد. دیپلمات‌های آگاه به روند برنامه اتمی ایران در گفت‌وگو با این پایگاه خبری عنوان کردند که آمریکا و اروپا در این منازعات نقشی تعیین‌کننده ایفا می‌کنند. این دیپلمات‌ها افزودند که رویکرد غرب در قبال پرونده هسته‌ای ایران در نهایت جایگاهی مهم در نتیجه نهایی این مساله دارد و مصر باید در این زمینه بر تلاش‌ها برای مجاب کردن طرف غربی به پذیرش دیپلماسی تاکید بیشتری داشته باشد. این در حالی است که العربی الجدید در ادامه عنوان کرد که توانایی قاهره برای رساندن طرف‌های نزاع به یک نتیجه نهایی و فراگیر در موقعیت‌های مشابه مانند بحران در نوار غزه اثبات شده است. این مساله بدان معناست که چه‌بسا اکنون باید تلاش‌ها از سوی قاهره برای ایجاد شراکتی فراگیرتر برای بازتعریف توافق‌نامه قاهره یا ایجاد شکلی نوین از موافقت‌نامه‌های مشابه شدت بیشتری بگیرد.

از سوی دیگر، به نظر می‌رسد با توجه به حجم بالای تنش‌های فعلی، قاهره چه‌بسا لازم باشد بازیگران دیگری را نیز وارد نمایش دیپلماتیک خود بکند. چین و روسیه در نزاع‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران همواره نقشی مهم داشته‌اند و کارشناسان معتقدند که این همسویی پس از درگیری‌ها در ماه ژوئن افزایش نیز داشته است. در همین رابطه، اندیشکده کارنگی طی گزارشی عنوان کرد که جنگ دوازده‌روزه ایران نه تنها روابط با روسیه را سرد نکرد، بلکه تهران را به مسکو نزدیک‌تر کرد و مسیر همکاری‌های نوینی را گشود. چین نیز از این معادله خارج نبوده و پکن همواره بر اهمیت مذاکره برای رسیدن به یک نتیجه فراگیر در قبال موضوع ایران تاکید داشته است. این در حالی است که حضور بیش از گذشته چین و روسیه در حل بحران هسته‌ای ایران، مورد تایید تهران نیز قرار گرفته است. طی روزهای اخیر، کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، در مصاحبه‌ای گفت که ایران آماده بررسی میانجی‌گری روسیه و چین برای ازسرگیری همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.

چنین به نظر می‌رسد که قاهره همچنان می‌تواند گرانیگاه پیشبرد دیپلماسی در قبال پرونده هسته‌ای ایران و همکاری‌ها با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد. اما این رستاخیز دیپلماسی باید به‌نحوی فراگیرتر و با حضور دیگر دول و متحدان ایران شکل بگیرد تا بتوان به تفوق گفت‌وگو بر بحران امید داشت.