«معجزهِ اقتصادی» امارات در دوران شیخ خلیفه
در دوران شیخ خلیفه بزرگ‌ترین تحول در تاریخ امارات رخ داد و آن «معجزه اقتصادی» این کشور بود که باعث شد امارات از یک کشور حاشیه ای در سیاست جهانی به کشوری اثرگذار در روند تحولات منطقه ای و جهانی تبدیل شود.
به گزارش اقتصادنیوز، خلیفه بن زاید آل نهیان، حاکم فقید امارات، در سال 1948 در منطقه «العین» واقع در ابوظبی‌زاده شد. او اولین فرزند شیخ زاید و اولین حاکم امارات در دوران استقلال از بریتانیا بود. در آن زمان، ابوظبی یکی از مجموعه شیخ نشین هایی بود که پیمان قیمومیت با بریتانیا امضا کرده بودند و در عمل زیر حمایت این کشور بودند.
در سال 1966 بریتانیا، شیخ‌زاید را به عنوان حاکم ابوظبی در کودتایی بدون خونریزی به جای برادر بزرگ‌ترش برگزیدند و شیخ خلیفه در سال 1969 به عنوان ولیعهد انتخاب شد. امارات در سال 1971 از بریتانیا استقلال یافت. پس از درگذشت شیخ‌زاید در سال 2004، شیخ خلیفه فقید به جای پدر به حکمرانی نشست.
بنا به گزارش اکوایران، شیخ فقید می گوید از پدرش بسیار آموخته است: «پدرم معلمم است. هر روز چیزی جدید از او می آموزم. مسیر او را دنبال می کنم و ارزش های او را می پذیرم و ما در همه امور نیازمند صبر و حزم و دوراندیشی هستیم.» این نشان می‌دهد که سنت حکمرانی موروثی در این کشور برخلاف دیگر کشورها به کشتار و خونریزی نمی انجامد.
شیخ مراتب ترقی (انتصاب به عنوان «نماینده منطقه شرقی»، ولیعهد ابوظبی، نخست وزیر امیرنشین ابوظبی، مسوول بخش های مالی و دفاعی در راستای تاسیس خدماتی زیرساختی در این امیرنشین، سپس معاون نخست وزیر کشور مستقل امارات در اولین کابینه، اولین رئیس شورای اجرایی، معاون فرمانده کل قوای مسلح امارات و...) را به سرعت پیمود.
شیخ خلیفه «اصول 50 گانه» ای را تصویب کرد که هدف از آن «به طور پیوسته دنبال کردن یک اکوسیستم مستحکم از ارزش ها و اصول تثبیت شده بود، البته با سرمایه انسانی که در قلب استراتژی امارات متحده عربی برای آینده قرار دارد.»
در دوره او امارات دیگر شامل ابوظبی نبود بلکه متشکل از هفت امیرنشین بود که به واسطه اقدامات بریتانیا به یک کشور واحد به نام «امارات متحده عربی» تبدیل شده بود. در دوره شیخ خلیفه «صندوق سرمایه ملی» امارات 700میلیارد دلار ذخیره داشت.
او امارات را از کشوری بیابانی و فقیر به قطب تجارت و ثروت در منطقه و جهان تبدیل کرد. چنین بود که نام بزرگ‌ترین برج دُبی به نام او «برج خلیفه» لقب گرفت. او به جایگاه امارات در جهان می اندیشید. شیخ خلیفه در بریتانیا درس خواند.
او با مردمانش به یک «معاوضه نانوشته» روی آورد: اقتصاد می دهیم و سیاست را می گیریم. گویی مردم هم با این بده بستان نانوشته مشکلی نداشتند. «بنیاد هریتیج» در شاخص اقتصادی 2022، امارات را در زمره سی و سومین اقتصاد آزاد جهان قرار داده و در میان 14 کشور خاورمیانه و شمال آفریقا هم رتبه اول را به این کشور اختصاص داده است.
نیویورک تایمز می نویسد، شیخ‌خلیفه به ندرت در میان مردم و رسانه ها ظاهر می شد. او عملگرا بود و از ظواهر و خودنمایی پرهیز داشت. او بر این بود تا برنامه هایش برای رفاه مردمان کشورش در عمل نمود یابد. حضور در دل مردم به اختیار و به عمل است نه به اجبار. نمودهای حکمرانی شایسته باید در رفتار و در عمل بروز یابد تا مردم طعم آن را بچشند. حکمرانی شایسته با شعار به دست نمی آید بلکه با نخبگانی به دست می آید که درک درستی از وضعیت و جایگاه کشور خود و تعاملات جهانی داشته باشند. شیخ خلیفه با ثروتی 15میلیارد دلاری اگرچه در سال 2018 در رتبه چهل و سومین مرد قدرتمند و ثروتمند جهان قرار گرفت اما این ثروت به تنهایی به دست نیامد. مردمانش نیز از آن بهره مند گشتند؛ به گونه ای که فقر مطلق در امارات ریشه کن شده است.
می‌توان گفت نرخ فقر در میان «شهروندان» اماراتی صفر است. خط فقر در امارات 80 درهم (22 دلار) در روز است. نکته ای که باید به آن توجه داشت و بالاتر هم به آن اشاره شد این است که فقط کمتر از یک میلیون نفر از ساکنان امارات «شهروند» بومی این کشور محسوب می‌شوند و مابقی مهاجران خارجی هستند. مهاجرانی از جنوب آسیا، مصر و مراکش و هند عمده مهاجران خارجی را تشکیل می‌دهند.
به روایتی مهاجران خارجی 88 درصد از جمعیت امارات را تشکیل می‌دهند و همین ها هستند که زیرخط فقر زندگی می‌کنند. این مهاجران اغلب باید برای یافتن کار قانونی به برخی آژانس ها مبالغی بدهند. به دلیل شرایط سخت کار، پس از مدتی به این آژانس ها بدهکار و دچار عسرت اقتصادی می‌شوند. بنابراین، اگر فقری در امارات مشاهده می‌شود، این فقر فقط مربوط به مهاجران خارجی است نه شهروندان بومی امارات.
به هر روی، در دوران شیخ خلیفه، امارات از بهار عربی جست. اگرچه ترکش های بهار عربی تا بحرین رسید اما در امارات اثری از آن دیده نشد. برای شیخ، اقتصاد در وهله اول اهمیت بود. بنابراین، برای جلوگیری از رسوخ بهار عربی به این کشور دست به بازداشت و سرکوب کنشگران زد. اگر قرار بود بهار عربی به امارات برسد، دیگر از آن رشد اقتصادی خبری نبود. افزون بر این، شیخ خلیفه استفاده بهینه ای از سرمایه‌های نفتی به عمل می آورد. او از پول های به دست‌آمده نفتی برای ساخت و توسعه مراکز فرهنگی و دانشگاهی استفاده کرد از آن جمله است ساخت شعبه‌هایی از موزه لوور، پردیس های دانشگاهی دانشگاه نیویورک و سوربن.
تحولات امارات دوران شیخ خلیفه
در دوران شیخ خلیفه بزرگ‌ترین تحول در تاریخ امارات رخ داد و آن «معجزه اقتصادی» این کشور بود که باعث شد امارات از یک کشور حاشیه ای در سیاست جهانی به کشوری اثرگذار در روند تحولات منطقه ای و جهانی تبدیل شود. تولید ناخالص داخلی این کشور از 5/ 6 میلیارد درهم در سال 1972 به 12/ 293 میلیارد درهم در سال 2003 و 1545 میلیارد درهم در سال 2020 افزایش یافت. به این ترتیب، نرخ رشد امارات از زمان تولید این کشور سالانه 13 درصد بود. از جمله اقدامات دیگر شیخ آموزش اماراتی ها بود.
او معتقد بود: «آموزش تمام اماراتی های قابل، ضروری است به‌طوری که آنها بتوانند به نیروهای سازنده تبدیل شوند. این هدف اصلی کشور است.» از اقدامات دیگر شیخ می‌توان به ساخت شش هزار ساختمان مهم در این کشور اشاره کرد. همچنین باید افزود که هزاران واحد خانه به صورت رایگان برای شهروندان کشورش ساخت از جمله ساخت خانه رایگان برای 15 هزار نفر در سال 1991.
شیخ پس از حمله عراق به کویت به سراغ نوسازی ارتش کشورش رفت به‌طوری که برخی اعضای کنگره آمریکا اعلام کردند «امارات نیروی صلح و ثبات در منطقه است نه نیروی متجاوز.» به این ترتیب، تسلیحات آمریکایی روانه این کشور شد و باعث شد امارات از سال 1999 به تدریج وارد عملیات بین‌المللی هم بشود از جمله اعزام 1500 نیروی حافظ صلح به کوزوو، اعزام نیرو به افغانستان (در کنار آمریکا) در سال 2008.
در حقیقت می‌توان گفت «سرریز» درآمدهای امارات صرف اقداماتی در آن سوی آب ها می‌شد. از این مورد هم می‌توان به مواردی اشاره کرد از جمله: کمک 250 میلیون دلاری برای بازسازی افغانستان، برنامه‌های کمک رسانی به اقتصاد فلاکت زده پاکستان در قالب «برنامه کمک به دره سوات»، کمک به مصر در قالب برنامه «مصر در بطن کارزار ماست» و الخ. شرایط اقتصادی و پیشرفت در حکمرانی در این کشور به جایی رسید که ملکه الیزابت دو بار از این کشور دیدن کرد.
در دوران شیخ خلیفه نخستین رآکتور هسته ای امارات و نخستین رآکتور هسته ای جهان عرب هم ساخته شد. برخی ناظران روند توسعه این کشور را «اماراتیزاسیون» یا «بین‌المللی کردن» نامیدند یعنی باور شیخ خلیفه به آینده ای که رفاه مردم کشورش بسته به تجهیز اماراتی ها به ابزارهای علمی و فنی باشد نه وابستگی به سوخت های فسیلی. در دوران شیخ، اماراتی ها به «خود» و «هویت» خودشان پی بردند به گونه ای که شیخ خلیفه گفت: «هر اماراتی که هویتی نداشته باشد نه حالی دارد نه آینده ای.» در حقیقت، شیخ روح ناسیونالیسم را در کالبد اماراتی ها دمید به گونه ای که بیابان به قطب توسعه در منطقه خاورمیانه تبدیل شد.
محمد بن زاید: ماکیاولی یا موسولینی
محمد بن زاید بن سلطان آل نهیان سومین رئیس امارات متحده عربی و حاکم ابوظبی است. او از سوی تایم به عنوان یکی از 100 شخصیت اثرگذار در سال 2019 معرفی شد. او سومین پسر زاید بن سلطان، نخستین رئیس امارات متحده عربی و حاکم ابوظبی است. او برادر ناتنی خلیفه بن زاید آل نهیان است که چندی پیش درگذشت. او نیز همچون شیخ خلیفه از رهبران «نوساز» و «نوگرا» ی امارات است که ادامه دهنده راه شیخ خلیفه است. از او به عنوان یکی از مردان قدرتمند در واشنگتن و در خاورمیانه نام برده می‌شود.
شیخ محمد همچنین ثروتمندترین مرد جهان هم هست. از نفوذ او در واشنگتن به عنوان نفوذی «افسانه ای» یاد می‌شود. نفوذ او در واشنگتن تا جایی است که «ریچارد. اِی. کلارک»، از مقام های ارشد وزارت خارجه آمریکا، قانون گذاران آمریکایی را قانع کرد که امارات «نیرویی برای صلح است و هرگز متجاوز نخواهد بود». (کلارک بعدها مشاور یکی از شرکت های اماراتی شد و یک اندیشکده تاسیس کرد که بودجه قابل توجهی بابت آن دریافت می‌کرد).
اما دوران شیخ محمد هم دوران سکون و رخوت نبود. این تحصیل کرده «سندهرستِ» بریتانیا که از قضا خلبان هم هست و فردی «تیز‌ذهن» است در سال 1991 پدرش را متقاعد کرد که 4 میلیارد دلار برای کمک به آمریکا در جنگ عراق به خزانه داری آمریکا واریز کند.
از او به عنوان یکی از اثرگذارترین چهره‌های خارجی در واشنگتن یاد می‌شود. رویکرد اقتدارگرایانه او همچون بسیاری از هم قطارانش رویکردی «از بالا به پایین» است که از آن به عنوان الگوی اقتدارگرایانه حکمرانی یاد می‌شود. «بروس ریدل»، محقق مرکز بروکینگز و از مقام های سابق وزارت خارجه آمریکا می‌گوید: «شیخ محمد فکر می‌کند ماکیاولی است اما بیشتر مانند موسولینی رفتار می‌کند.» رویکرد «موسولینی‌وارِ» او صدای برخی نمایندگان کنگره آمریکا را هم درآورده است.
اگرچه در برهه‌ای برخی به ستایش او برخاسته بودند اما «رو خانا»، نماینده دموکرات از کالیفرنیا، بر این باور است که «امارات لکه ننگی بر وجدان جهان است چرا که از هر نوع هنجار پذیرفته شده در جهان مدرن تخطی می ورزد.» بااین حال، شیخ محمد چهره ای محبوب در کشورش و در میان برخی سران عرب در منطقه است. اگر او نبود شاید محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، هم نبود. نفوذ محمد بن زاید (MBZ) بود که باعث شد محمد بن سلمان (MBS) در نبرد جانشینی بر رقبا پیروز شود.
پایان عصر عناصر اربعه
رویکرد شیخ محمد همچون شیخ خلیفه رویکردی اقتدارگرایانه و از بالا به پایین است. این رویکرد شاید مشابهت هایی با رویکرد چین داشته باشد؛ رویکردی که در آن اقتصاد با سیاست و کنشگری اجتماعی - مدنی معاوضه می‌شود به این معنا که اقتصاد داده می‌شود و در ازای آن سیاست و کنشگری آزاد گرفته می‌شود. درهرحال، او رنگ و لعابی از آزادی را در راستای بهبود وجهه کشورش به‌کار گرفته است از جمله دادن آزادی به زنان، دادن آزادی های دینی به مردم (در این کشور کلیساهای مسیحی و معابد بودایی مجاز به فعالیت هستند). شیخ محمد نگاهی «برون گرا» هم داشته است.
او از تحولات منطقه ای غافل نبوده است. از فعالیت نظامی در یمن، لیبی، سومالی و مصر گرفته تا سوریه؛ از مدیریت روابط با عربستان در تحولات یمن گرفته تا مدیریت این رابطه در قضایای مربوط به تحریم قطر؛ از رابطه با همسایگان منطقه ای گرفته تا مغازله با اسرائیل. او با گروه‌های فرو‌ملی هم اصطکاک هایی داشته است: از اخوان‌المسلمین در مصر گرفته تا حزب الله لبنان.
این «اسپارت کوچک» خاورمیانه نیم نگاهی هم به آفریقا داشته و از قاره سیاه غافل نبوده است. این کشور در آفریقا (به ویژه سومالی و جیبوتی) رقبایی مانند ترکیه و قطر دارد. بااین حال، شیخ محمد اگر در داخل «موسولینی مصلح» است اما در عرصه خارجی به «ماکیاول» ی می ماند که می داند چگونه از بحران ها بگریزد یا لااقل دامانش کمتر به گرد بحران ها آلوده شود.
همچنین بخوانید