میراث ناملموس ایرانی به کام همسایگان / ثبت جهانی "فرهنگ پهلوانی" توسط آذربایجان

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، هفدهمین کمیته بین دولت‌ها برای پاسداری از میراث ناملموس یونسکو در شهر رباط مراکش که از تاریخ 6 تا 12 آذر ماه برگزار شد، در حالی به پایان رسید که 4 میراث ناملموس از ایران نیز در جریان این کمیته ثبت جهانی شد.

ایران در این دوره از اجلاس کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث ناملموس، 6 پرونده را مشترک با چند کشور همسایه برای ثبت جهانی به یونسکو پیشنهاد کرده بود که از میان آن‌ها، چهار پرونده "هنر ساختن و نواختن عود"، "شب یلدا / چله"، "سوزن‌دوزی ترکمن" و "پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی" ثبت جهانی شدند و دو پرونده "جشن مهرگان" و "هنر ساختن و نواختن ساز رُباب" هم پذیرفته نشده و برگشت داده شد.

در این میان اما سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) روز پنج‌شنبه از ثبت "فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای" به نام جمهوری آذربایجان در فهرست میراث ناملموس بشری خبر داد.

یونسکو در توئیتر خود این خبر را تأیید کرده و به جمهوری آذربایجان تبریک گفت.

در توییتر رسمی یونسکو آمده است: "فرهنگ پهلوانی، بازی های سنتی زورخانه‌ای، ورزش و کشتی"، به تازگی در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده است. تبریک به آذربایجان."

این موضوع اما در حالی است که پیش از این و در تاریخ 25 آبان سال 89 ایران پرونده "ورزش‌های باستانی و زورخانه‌ای" را به سازمان یونسکو ارائه و در همان سال نیز این میراث به نام کشور ایران ثبت جهانی شد.

این اتفاق موجب شکل‌گیری موجی از انتقادات و گلایه‌های کارشناسان و میراث دوستان قرار گرفت که چرا علی‌رغم ثبت این پرونده توسط ایران، کشور آذربایجان به جای پیوستن به پرونده مذکور به صورت مشترک با ایران، در اقدامی آن را به صورت جداگانه نیز به نام خود به ثبت رساند.

 ادعا درباره ثبت مجدد ورزش زورخانه‌ای توسط کشور دیگر صحیح نیست

در همین راستا مصطفی پورعلی؛ مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی در این باره گفت: جمهوری اسلامی ایران، آیین پهلوانی و زورخانه‌ای را به‌طور رسمی در سال 1389 (سال 2010) در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس جهانی یونسکو ثبت کرده است. کشتی پهلوانی در ایران هم انواعی دارد، مثلاً کشتی جوخه، کشتی مازندرانی، کشتی گیله مردی و.... به‌دلیل محدودیت‌های یونسکو در سهمیه‌بندی هر کشور برای ثبت‌های سالانه جهانی، مناسب این است که همه این موارد در یک پرونده با عنوان جامع ثبت شوند که بحمدالله ایران این اقدام مهم را 12 سال پیش انجام داده است.

وی ادامه داد: اینکه جمهوری آذربایجان پرونده‌ای قریب به عنوان و موضوع پرونده ایران را ثبت کرده است، از منظر کنوانسیون یونسکو در حوزه میراث فرهنگی ناملموس نه‌تنها خللی به پرونده ایران وارد نمی‌کند بلکه بر ترویج بیشتر این عنصر فرهنگی ناملموس تأکید دارد.

مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی همچنین تأکید کرد: پرونده آذربایجان ملی است. طبق ضوابط یونسکو هر کشوری می‌تواند عناصر فرهنگی ناملموس خود را ثبت کند و این تعارضی با عناصر دیگر کشورها ندارد. کشتی پهلوانی و آیین‌های زورخانه‌ای که فدراسیون بین‌المللی آن هم در تهران مستقر است، در گستره کشورهای کثیری ظهور و بروز دارد. این جای افتخار است که یک داشته فرهنگی ایران در چنین گستره‌ای زنده است. برای مثال ازبکستان هم می‌تواند در سال آتی چنین کاری را انجام دهد. به هرحال این کشورها همه دارای کشتی و آیین‌های پهلوانی هستند.

پورعلی با بیان اینکه باید تأکید شود که میراث ناملموس زنده است و متعلق به همه مردمی است که از آن استفاده می‌کنند، تصریح کرد: ثبت یک عنصر در فهرست میراث جهانی ناملموس برای هیچ کشوری ایجاد مالکیت نمی‌کند. پس آذربایجان با ثبت فرهنگ پهلوانی مالک آن عنصر نخواهد شد.

این مقام مسئول در ادامه توضیح داد: از منظر یونسکو در حوزه ثبت میراث ناملموس جهانی خاستگاه اهمیتی ندارد. اثبات اینکه یک عنصر در ابتدا در کدام کشور خلق و بعدها به کشور دیگری منتقل شده، از دید یونسکو هیچ حقوق و امتیازی برای کشور مبدأ ندارد. چون میراث ناملموس توسط حاملان و مجریان به هر نقطه دنیا حرکت می‌کند و همه کشورها می‌توانند میراث ناملموسی که در کشورشان زنده است را ثبت کنند.

وی خاطرنشان کرد: کشورها می‌توانند میراث ناملموس‌شان را هم به‌صورت مستقل و هم به‌صورت مشترک ثبت کنند. هرچند که یونسکو کشورها رو به تدوین پرونده مشترک تشویق می‌کند. ولی الزامی وجود ندارد که برای مثال آذربایجان به پرونده ایران ملحق شود.

صحبت‌های پورعلی در حالی است که علاوه بر ثبت پرونده "فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای" توسط آذربایجان، پرونده "فرهنگ چای، نماد هویت، مهمان‌نوازی و تعامل اجتماعی" مشترک به نام ترکیه و جمهوری آذربایجان و همچنین "روایت ملانصرالدین" به نام جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان و در نهایت پرونده "نخل خرما، دانش، مهارت، سنت و شیوه تهیه آن" به نام امارات متحده عربی، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، قطر، عربستان سعودی، سودان، تونس و یمن، ثبت جهانی شده‌اند؛ در حالی که تمامی این میراث‌ها ریشه ایرانی داشته و اشتراکات فراوانی نیز فرهنگ و تاریخ ایران زمین دارد، اما متأسفانه ثبت پرونده‌های مذکور نیز در سایه عدم اعتراض و سکوت وزارت میراث فرهنگی به چرایی ثبت آن بدون حضور ایران بود.

از دیگر سو در کمیته متأخر یونسکو کشور افغانستان با ارائه پرونده‌ای تحت عنوان سبک هنر "مینیاتور استاد کمال‌الدین بهزاد" برای ثبت در فهرست معرف پیشنهاد کرده بود که البته مطابق اعلام کارشناسان این سازمان پرونده مذکور عودت داده شد و پذیرفته نشد.

به هر حال، این اقدام افغانستان درحالی صورت گرفته که هنر مینیاتور (نگارگری ایرانی) 26 آذرماه سال 1399 مشترک به نام ایران، ترکیه، آذربایجان و ازبکستان، در یونسکو ثبت شده است که اتفاقاً پس از آن، احتمال پیوستن افغانستان و تاجیکستان نیز به این پرونده چند ملیتی مطرح شده بود اما اکنون افغانستان در پرونده‌ای ملی قصد دارد سبک هنر مینیاتور استاد بهزاد را به نام خود کند.