نفت و گاز ایران از بازارهای جهانی حذف شده‌اند؟

بیراه نیست اگر بگوییم جنگ اوکراین در حال تغییر دادن نقشه ژئوپولتیک جهانی است. از همه مهم‌تر، سایه ناامنیِ این جنگ، به اندازه‌ای بزرگ است که در چند دهه گذشته بی‌سابقه به نظر می‌رسد.

این‌ها تنها چند نمونه از رخدادهای بی‌سابقه هستند: آمریکا و روسیه دوباره انگشت‌ها را روی دکمه شلیک سلاح‌های هسته‌ای گذاشته‌اند؛ آلمانی‌ها پس از نزدیک به 77 سال دوباره می‌خواهند مسلح شوند؛ ترکیه در مسیر عضویت سوئد و فنلاند در «ناتو» سنگ‌اندازی کرده؛ هند، امارات و عربستان ساز مخالفت با سیاست‌های آمریکا را کوک کرده‌اند و گرسنگی و شورش نان در انتظار بسیاری از کشورها است.

در این میان، اقتصاد انرژی و نقشه آن در جهان هم به سرعت تغییر می‌کند. اروپایی‌ها با اتفاق‌نظری کم‌سابقه در حال حذف وابستگی‌شان به نفت (و در مرحله بعدی گاز) روسیه هستند. این اقدام در میان‌مدت روسیه را فقیر خواهد کرد.

جنگ اوکراین نقشه قدرت را در جهان تغییر خواهد داد.

در سوی مقابل، هندی‌ها بدون توجه به درخواست‌های آمریکا و اروپا، خرید نفت از روسیه را افزایش داده‌اند. این یعنی هند انتخاب کرده که با روسیه و چین در یک کفه ترازو قرار بگیرد. همزمان، آمریکا دشمنی‌های چند ساله با ونزوئلا را کنار گذاشته و می‌خواهد با وارد کردنِ نفت ونزوئلا به بازارهای جهانی، فشار بر روسیه را افزایش بدهد.

و درست در مقابل چشمانِ ما، ایران می‌رود که برای همیشه از بازار نفت و گاز جهانی حذف شود. ماجرا از چه قرار است؟

نخستین رخداد، حذف بخش بزرگی از نفت روسیه از بازارهای جهانی است. روسیه تا همین چندی پیش روزانه نزدیک به 5 میلیون بشکه نفت صادر می‌کرد. حالا اما اتحادیه اروپا واردات نفت از روسیه را تقریبا به طور کامل قطع کرده و کشورهایی مانند ژاپن و بریتانیا هم قرار است همین کار را بکنند.

برنامه‌ریزی برای قطع واردات گاز روسیه هم کلید خورده، اما در مورد اروپا چند سال طول می‌کشد. با این همه، همین تصمیمات می‌تواند در سال‌های آینده، سالانه چند ده میلیارد دلار از صادرات نفت و گاز روسیه بکاهد.

تحریم نفتی علیه روسیه تا اینجا چندان موفق نبوده است.

نکته این است که روسیه نمی‌تواند نفت و گازی را که مثلا تا پیش از این به اروپایی‌ها می‌فروخت، ناگهان به چین یا هند بفروشد. این مساله در مورد گاز واضح‌تر است: روسیه با صرف هزینه بسیار سنگین، خطوط لوله انتقال گاز به اروپا ایجاد کرده بود که حالا بی‌مصرف خواهند شد.

علاوه بر این، ایجاد خطوط لوله جدید به سمت چین و هند هم به این سادگی‌ها نخواهد بود و به صرف سال‌ها زمان و میلیاردها دلار هزینه نیاز خواهد داشت.

با این همه، یک پرانتز عجیب تاریخی در نقشه تحریم نفتی روسیه به وقوع پیوسته است. «اکونومیست» همین اواخر گزارش داد که خرید نفت از روسیه با وجود تحریم نفتی این کشور از سوی اتحادیه اروپا، نه فقط کاهش پیدا نکرده، که افزایش هم داشته است!

بر این اساس، افزایش فروش نفت روسیه به برخی کشورهای شرق اروپا (نظیر لهستان و مجارستان) هم از نظر وزنی و هم از نظر ارزش رشد پیدا کرده است.

«اکونومیست» مدعی شده که صادرات نفت روسیه به برخی کشورهای اروپایی نه فقط کم نشده که افزایش هم یافته است.

برخی داده‌ها نشان می‌دهد که روسیه تا پایان سال جاری میلادی (2022) در مجموع حدود 320 میلیارد دلار نفت و گاز صادر خواهد کرد که حدود 100 میلیارد دلار بیش از سال 2021 میلادی است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که این افزایش درآمد، به دلیل خریدهای گسترده‌تر چین و هند از روسیه و همزمان افزایش قیمت انرژی در جهان است.

در این میان، امارات متحده عربی یک بازی سیاسی - اقتصادی بسیار جالب‌توجه به نمایش گذاشت. امارات (در کنار عربستان) در ابتدا با سیاست‌های جو بایدن، رییس‌جمهور آمریکا، برای محاصره اقتصادی روسیه همراهی نکرد. اما مذاکرات پشت پرده به جایی رسیدند که امارات حالا قرار است به جای روسیه، به اروپا نفت بفروشد.

امارات متحده عربی بازگشتی هوشمندانه به سمت سیاست‌های مد نظر آمریکا داشت.

به صورت مشخص، فرانسه با امارات وارد مذاکره شده تا نفت مورد نیازش را از این کشور تهیه کند.

این در حالی است که آلمان، بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا هم پیش از این مذاکره با قطر برای خرید گاز مایع (LNG) و جایگزینی آن با گاز وارداتی از روسیه را کلید زده بود.

اما موردِ ونزوئلا حتی جالب‌تر هم هست. همین اواخر، وزارت خارجه آمریکا به دو شرکت ونزوئلایی مجوز داد تا صادرات نفت ونزوئلا را از سر بگیرند. تا چند سال پیش، ونزوئلا یکی از تحریم‌شده‌ترین کشورهای جهان بود و فاجعه‌ای اقتصادی - انسانی را تجربه می‌کرد که تا همین حالا هم ادامه دارد.

ونزوئلا اقتصادی کاملا تک‌محصولی دارد که صادرات نفت بخش اصلی آن را تشکیل می‌دهد. تحریم نفت این کشور در سال‌های اخیر موجب شده بود که موجی از مهاجرت کم‌سابقه در جهان شکل بگیرد.

آمارها نشان می‌دهند که تا امروز نزدیک به 6 میلیون نفر از ونزوئلایی‌ها کشورشان را ترک کرده‌اند، یعنی چیزی نزدیک به 20 درصد از جمعیت این کشور.

این در حالی است که نرخ تورم در این کشور هم حالا به کتاب‌های درسی راه پیدا کرده و ابرتورم چند میلیون درصدی ونزوئلا در برخی بازه‌های زمانی، به یک مثال از فروپاشی اقتصادی بدل شده است.

حالا اما چنین کشوری با چنین وضعیت ناگوار اقتصادی - انسانی، قرار است دوباره به بازار نفت برگردد. این اتفاق برای ایران رخ نداده است.

چه بخواهیم و چه نه، نفت و گاز ایران از بازارهای جهانی حذف شده‌اند و این روند تحکیم هم خواهد شد.

ایران که زمانی بزرگ‌ترین قدرت «اوپک» بود و در عمل قیمت نفت در جهان را تعیین می‌کرد، حالا حتی با کاهش خرید نفت از سوی چین هم مواجه شده، چرا که روس‌ها نفت را با تخفیف بیشتری به چینی‌ها می‌فروشند. در مورد گاز وضعیت بدتر است و ایران اساسا یک صادرکننده بزرگ گاز نبوده و نیست.

صادرات نفت ایران بدون توافق برجام

شواهد نشان می‌دهند که ایران برای همیشه از بازار نفت و گاز جهان حذف شده است.

از آن‌سو، اروپایی‌ها که در زمره بزرگ‌ترین واردکنندگان نفت و گاز در جهان هستند، بنا دارند تا سال 2035 میلادی تولید کلیه خودروهای بنزینی و دیزلی را ممنوع کنند.

تا آن زمان، بخش اعظم انرژی مورد نیاز اروپا در خودِ این قاره و به کمک انرژی‌های تجدیدپذیر تامین خواهد شد و به این ترتیب، نفت و گاز در عمل به تاریخ می‌پیوندد. (می‌توان اطمینان داشت که کشورهای دیگر هم خودشان را با استانداردهای اروپا هماهنگ کنند.)

ما فرصت طلاییِ صادرات نفت و گازمان را از دست داده‌ایم.