همگرایی منطقه‌ای جایگزین برجام؟
سایت روسی «نزاویسیمایا گازتا» در گزارشی تحلیلی به‌صورت ضمنی به توافق موقت به عنوان نسخه جایگزین احیای برجام اشاره کرده و در این خصوص نوشته است: دولت‌های غربی و اسرائیل از آمادگی کاخ سفید برای انعقاد نسخه بهینه‌شده برجام خبر دادند.
بر اساس اطلاعاتی که این سایت روسی منتشر کرده است، دولت بایدن مذاکرات مربوطه را در ژانویه آغاز کرده و در ماه فوریه، به متحدانش که مستقیما در مذاکرات برای احیای «توافق هسته ای» شرکت داشتند، درباره این ایده اطلاع‌رسانی کرده است.
ایگور سوبوتین نویسنده این گزارش که به تاریخ 4 آوریل در این پایگاه روسی منتشر شده است؛ این ابتکار را شامل کاهش گزینشی تحریم‌ها علیه تهران در ازای موافقت این کشور با توقف بخشی از فعالیت‌های هسته‌ای این کشور دانسته است. همچنین از توقف غنی‌سازی اورانیوم در سطح 60درصد سخن در میان است. با این حال طرف ایرانی از ابتکار کاخ سفید آگاه است، اما عجله‌ای برای دادن پاسخ صریح ندارد.
پیش‌تر نیز پایگاه آکسیوس اواسط فروردین 1402 به نقل از منابع آگاه نوشت دولت جو بایدن در هفته های گذشته با مقام های اسرائیلی و اروپایی درباره توافق موقت با ایران رایزنی کرده است. مقام های اسرائیلی، دیپلمات های غربی و کارشناسان آمریکایی که از جزئیات طرح آمریکا مطلع هستند گفته اند که طرح مدنظر کاخ سفید شامل رفع برخی تحریم ها در ازای توقف بخش هایی از برنامه هسته ای ایران خواهد بود.
بحث درباره توافق موقت یا کمتر در برابر کمتر از همان اوایل روی کار آمدن دولت بایدن در دستور کار قرار داشته اما ایران از همان زمان مطرح شدن این موضوع به این درخواست پاسخ منفی داد و از لزوم احیای نسخه کامل برجام سخن به میان آورد. نسخه‌ای که اگرچه طرفین در اواخر مرداد 1401 به آن نزدیک شدند، اما در نهایت با پاسخ منفی تهران به بسته پیشنهادی بروکسل، مذاکرات متوقف و احیای برجام در تعلیق قرار گرفت. تعلیقی که نزدیک به 8 ماه از آن می‌گذرد و ایران و پایتخت‌های غربی در این مدت وارد فاز تنش شده و متاثر از بروز متغیرهای دیگر از جمله جنگ اوکراین، همکاری‌های ایران و روسیه و ناآرامی‌های سال گذشته در مدار تنش‌های تصاعدیابنده قرار دارند.
در چنین فضایی است که سایت دیپلماسی ایرانی به نقل از سایت روسی نزاویسیمایا گازتا با اشاره به این شرایط نوشته است: دولت جو بایدن در حال بررسی یک «توافق هسته‌ای» کوتاه شده با ایران است تا حداقل محدودیت‌هایی را بر توسعه آن اعمال کند. به‌رغم اینکه ایده نسخه سبک برجام جدید نیست و در سال 2021 میلادی مطرح شد، کاخ سفید بر این باور است که وضعیت پیرامون برنامه هسته‌ای ایران ابتکار عمل را بالفعل می‌کند. با این حال، تهران اکنون ممکن است، انگیزه کمتری برای مبارزه برای لغو تحریم های غرب داشته باشد: توافق صلح با ریاض، فضا را برای تعامل اقتصادی باز کرده است.
این سایت روسی با بیان اینکه بحث در مورد یک نسخه کوتاه از «توافق هسته‌ای» نشان‌دهنده نگرانی فزاینده در مورد تحولات تهران است، نوشت: بر اساس گزارش فوریه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران تاکنون 5/ 87 کیلوگرم اورانیوم 60درصد غنی‌شده انباشته کرده است.
بر اساس برآوردهای کارشناسان، اگر سطح غنی‌سازی به 90درصد برسد، برای تولید یک بمب هسته‌ای کافی است. ژنرال مارک میلی در اواخر ماه مارس خاطرنشان کرد که جمهوری اسلامی می‌تواند ظرف کمتر از دو هفته مواد شکافت پذیر برای سلاح هسته ای را تولید کند و فقط به چند ماه دیگر نیاز دارد. به گفته او، ایران «در حال برداشتن گام‌هایی برای بهبود توانایی‌های خود برای تولید سلاح‌های هسته‌ای است.»
او به نمایندگان کنگره گفت که آمریکا چند گزینه را «برای زمانی که ایران تصمیم به ساخت یک سلاح هسته ای واقعی بگیرد» در نظر گرفته است.
قابل ذکر است که ایده یک معاهده منقطع با ایران که به نظر می‌رسد جیک سالیوان مشاور امنیت ملی ایالات متحده اکنون بر آن نظارت دارد، اساسا چیز جدیدی نیست. دولت بایدن در اولین ماه‌های پس از به قدرت رسیدن در واشنگتن تلاش کرد در این زمینه با مشارکت میانجی‌های اروپایی مذاکره کند.
سپس، با این حال، طرفین به این نتیجه رسیدند که لازم است به اجرای نسخه کامل برجام، امضا شده در سال 2015 بازگردند. در سال 2022، پیش نویس توافق‌نامه بازسازی شده تهیه شد، اما طرف ایرانی، محدودیت‌های لازم را برای آمریکایی ها بالا برد که در نهایت منجر به توقف خط مذاکره شد. اکنون، هر گونه بحث در مورد این یا آن نسخه از برجام در چارچوب منطقه ای جدیدی قرار می‌گیرد که در آن، ایران و عربستان سعودی با میانجی‌گری چین توافق کرده اند، تنش ها را کاهش دهند و روابط را احیا کنند.
دو منظر پاسخ ایران
در این شرایط، هنوز جای سوال باقی می ماند که تهران تا چه اندازه برای روند بازگرداندن این یا آن نسخه از «توافق هسته ای» با آمریکا و میانجی های بین المللی آمادگی دارد.
پاسخ این سوال را می‌توان از دو منظر مورد تبیین قرار داد: منظر اول اینکه چرا در شرایط کنونی توافق کمتر در برابر کمتر گزینه جذابی برای ایران به شمار نمی‌رود؟ پاسخ مربوط به خود ماهیت برجام است که در مقایسه با توافق موقت دامنه گسترده‌تری از تحریم‌ها را برای ایران لغو یا متوقف می‌کند.
این در حالی است که توافق موقت بنا به ماهیتش دامنه محدودتری از تحریم‌ها را متوقف می‌کند که برای ایران چندان مطلوبیتی ندارد.
به‌ویژه ناظر بر این مساله که ایران سال 2023 در حوزه غنی‌سازی و تحولات مربوط به آن قابل قیاس با 2015 نیست و بنابراین تهران این ارزیابی را دارد که با توجه به تفاوت موقعیت، امتیازهای اقتصادی بیشتری را دریافت کند. مقامات ایران بارها اعلام کرده‌اند که توافق موقت در دستورکار نیست و به دنبال توافق خوب هستیم.
از سوی دیگر زمانی هم به انقضای تعهدات ایران در متن برجام باقی نمانده است و این مساله برای ایران مطلوبیت بیشتری از توافق موقت دارد.
منظر دوم به این موضوع بر‌می‌گردد که چرا پروژه عادی‌سازی پرونده ایران باید از برجام شروع شود؟ در صورتی که می‌توان از همگرایی منطقه‌ای و تعامل با همسایگان شروع کرد. مساله‌ای که مورد اشاره سایت روسی «نزاویسیمایا گازتا» قرار گرفته و این استدلال را مطرح کرده است که تهران به دلیل توافق صلح با ریاض که فضا را برای تعامل اقتصادی باز کرده است، انگیزه کمتری برای مبارزه برای لغو تحریم های غرب دارد. این دیدگاه منطبق با ارزیابی تهران از بهبود موقعیت منطقه‌ای‌اش است که پس از توافق با عربستان سعودی به میزبانی پکن در 19 اسفند و سپس دیدار وزرای خارجه دو کشور در 17 فروردین در فضای مطلوب‌تری قرار گرفته است.
این نگاه مبتنی بر یک زمینه تئوریک و فکری است که در دولت سیزدهم و شعار اول همسایگان جایگاه ویژه‌ای دارد و بر این استدلال تاکید می‌کند که می‌توان با بهبود روابط با همسایگان و ارتقای تجارت، کشور را از اعتیاد به برجام رها ساخت.
برخی از تحلیلگران ایرانی نیز با طرح مباحثی چون همگرایی منطقه‌ای، چندجانبه‌گرایی و تعامل با همسایگان بر تقویت روابط ایران با محیط پیرامونی تاکید می‌کنند و معتقدند که ایران باید به تلاش خود برای تقویت روابط در حوزه همسایگی و با قدرت های غیرغربی ادامه دهد و با تکیه بر ادغام اقتصادی و چندجانبه گرایی منطقه ای و با بهره گیری از موقعیت ممتاز جغرافیایی خود به مقاومت خود در برابر آمریکا ادامه دهد تا شرایط برای گفت‌وگوی احتمالی در حوزه برجام فراهم شود.
این تحلیلگران بر این استدلال تاکید می‌کنند که موفقیت این رویکرد بستگی به الگوسازی و نگاه نوینی از «زنجیره اتصال منطقه‌ای کالا و سیاست» در حوزه همسایگی و کاربردی کردن منطق و اهمیت «جغرافیا» و «تاریخ» در قالب یک دیپلماسی فعال و ترانزیتی در حوزه پیرامونی ایران دارد.
با این حال و به‌رغم اهمیت همگرایی منطقه‌ای و تعامل با همسایگان نباید این واقعیت را نادیده گرفت که این توافق منطقه‌ای می‌تواند شکننده باشد و با عبور ایران از نقطه گریز هسته‌ای، واکنش منفی همسایگان به‌ویژه دولت‌های عرب خلیج فارس و در راس آنها عربستان سعودی کاملا محتمل است. مضاف بر اینکه این مساله خطر مهم‌تری را برای منطقه می‌تواند به دنبال داشته باشد و آن حمله احتمالی اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران است که در صورتی که با ارزیابی آمریکایی‌ها از عبور ایران از نقطه گریز هسته‌ای هم‌راستا شود، تنش‌زدایی منطقه‌ای می‌تواند مجددا دستخوش تنش و بحران شود.
نکته پایانی که باید مدنظر قرار گیرد این است که گزارش سایت نزاویسیمایا گازتا می‌تواند به نوعی بازتاب‌دهنده نگاه روسی به مساله برجام و فضای کنونی پیرامون آن باشد که به دلیل درگیر بودن روسیه در جنگ اوکراین و نیاز آن به داشتن متحدانی چون ایران، در شرایط کنونی نباید در فرآیند احیا قرار بگیرد.
--> اخبار مرتبط