پارک بانوان به جز مادران / پارک‌های زنانه پاسخگوی نیاز زنان نیست

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو - مرضیه انبری؛ پسرک شروع کرده بود به بد قلقی و پرسیدن سوال تکراری؛ پس کی می‌رویم؟ سارا که حوصله‌اش سر رفته بود صفحه‌ی گوشی را برای پیدا کردن اسنپ چک می‌کرد و سعی می‌کرد با بی محلی به پسربچه او را ساکت کند. اواسط صبح بود و زمان مناسبی برای رفتن به یک تفریح خانوادگی کوتاه و چند ساعتی راحت شدن از فضای خفه‌ی آپارتمان، بالاخره یک ماشین پیدا شد. از پله‌های آپارتمان پایین آمدند با گفتن این جمله‌ی تکراری به پسرک که "با سر و صدا همسایه‌ها را شاکی می‌کنی"، با این حال پسر بچه خردسال ذوق زده بود. جلوی در آپارتمان خواهر سارا و دخترک او نیز از انتهای محله در حال آمدن بودند. چند دقیقه بعد اسنپ رسید. مقصد پارک بانوان بود... پارک‌ها و تفکیک زنانه / مردانه، مسئله‌ای علمی یا کلیشه‌ی جنسیتی؟ پارک بانوان، یکی از همان پارک‌هایی که برای تفریحات زنان خانه‌دار در صدر جدول گزینه‌ها قرار دارد؛ پارک‌هایی در محیط‌های بسته با ماموریت برقرار کردن عدالت جنسیتی و دسترسی تمام شهروندان به یک محیط تفریحی مناسب. طبق اطلاعات منتشرشده شهر‌های ارومیه، بیرجند و تبریز اولین شهر‌هایی در ایران بودند که در سال‌های بعد از 1380 پارک اختصاصی زنان در این شهر‌ها احداث شد. اکنون بسیاری از کلان‌شهر‌های ایران دارای پارک بانوان یا حتی چند پارک‌بانوان هستند، شهر‌هایی نظیر تهران، مشهد، اهواز و... در سایر شهر‌های کوچک نیز پروژه‌هایی برای ساخت پارک بانوان کلنگ زنی شده است؛ هرچند که رسیدن پروژه‌ها به مرحله‌ی بهره‌برداری سال‌های متمادی به طول انجامیده و گا‌ها روی باغ‌ها و فضا‌های سبز، پوشیده‌ای که سابقا وجود داشته‌اند نام پارک بانوان نهاده‌اند، در حالی که ساخت یک محیط تفریحی زنانه نیاز به رعایت برخی نکات دارد که آسایش زنان در آن فراهم شود. لازم به ذکر است که تاریخچه‌ی احداث پارک زنانه به اقدام زوجی جوان به نام جیمز و مری هیل در شهر هلنا از ایالات مونتانای آمریکا بر‌میگردد و ابتکار یک کشور اسلامی که در آن زنان دارای محدودیت‌هایی هستند، نبوده است. اما آیا ممکن است یک مکان آن هم پارک که همه مردم حق استفاده از آن را دارند؛ موصوف صفت زنانه یا مردانه باشد؟ جین رندل مورخ معماری، منتقد فرهنگی و نویسنده هنر در این باره می‌نویسد: «مکان‌های خاص ممکن است براساس جنس زیست - شناختی افرادی که آن‌ها را اشغال میکنند خصوصیات جنسی داده شوند یا براساس جنسیت فعالیت‌های مختلفی که درآن‌ها انجام میشود متمایز شوند. بعنوان مثال توالت ها، جنسی شده مؤنث یا مذکر هستند چرا که توسط مردان و زنان مورد استفاده قرار میگیرند در حالی که یک آشپزخانه خانگی بصورت زنانه جنسیت داده میشود، زیرا آشپزی بطور اجتماعی امری است که به خانم‌ها مربوط میشود» و این یکی از دلایلی است که کارشناسان معتقدند باید در طراحی فضا‌هایی که کاربرد آن‌ها استفاده زنان است، دید زنانه‌ای اتخاذ کرد. اما معماری بسیاری از اماکن عمومی را مردان انجام داده‌اند. هکسلی در این باره می‌گوید: «به لحاظ تاریخی، معماری و برنامه ریزی شهری، فعالیتی مردانه تلقی شده که خود فضا‌های شهری را به فضا‌هایی جنسیتی نیز تبدیل کرده است. گویی علایق و نیاز‌های مردان، جهانی دربرگیرنده هر دو جنس است» چند مثال از تفاوت معماری زنانه و مردانه  در فصلنامه علمی - پژوهشی جغرافیا و برنامه ریزی منطقه‌ای به چند مثال جالب پیرامون دید زنانه به معماری پارک‌ها، اشاره می‌شود؛ مثلا نویسندگان این فصلنامه طی مقاله‌ای عنوان کرده‌اند که زنان به علت علاقه به گفتگو و تعامل اجتماعی نیمکت‌های تجمعی را به نیمکت‌های فردی که مورد علاقه‌ی مردان است ترجیح می‌دهند، زنان ایرانی کوتاه قد هستند و بهتر است از کمترین عدد استاندارد برای ارتفاع نیمکت استفاده شود، وزن بالای برخی از زنان باید در طراحی عرض نیمکت‌ها مورد توجه قرار گیرد، زنان به درختان تزئینی، کوتاه و گیاهان گلدار تمایل بیشتری نشان می‌دهند و مثال‌هایی از این قبیل که باید در آغاز تاسیس پارک‌های زنانه در مرحله‌ی معماری به آن‌ها توجه کرد. با این حال مخاطبان معمولا امکاناتی را که در پارک‌ها وجود دارد بیشتر مورد توجه قرار می‌دهند برای قضاوت درباره یک مکان، تا مسائلی مثل معماری و... را.

کلمه امکانات بازهم قرین کلمه تبعیض برای اینکه در مورد امکانات یک پارک قضاوت کرد، می‌شود مقایسه‌ای انجام داد؛ مثلا مقایسه بین پارک‌های کلان شهر تهران با شهرستان‌های کوچک یا حتی شمال و جنوب پایتخت. در منطقه 19 تهران مجموعه شهربانو در بوستان ولایت قرار دارد که لیست امکانات آن از سایر پارک‌ها طولانی‌تر است. امکاناتی نظیر 20 ساختمان هنری، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و ورزشی، سالن ورزش سرپوشیده، سالن ورزش‌های رزمی، استخر، سالن همایش و سینما، سالن مد و لباس، مرکز زیبایی، گالری آزاد هنری و فروشگاه ویژه عرضه محصولات، مهدکودک، پیست دوچرخه سواری، کارتینگ اتومبیل‌رانی، مرکز مشاوره و مرکز آموزش، آشپزخانه و رستوران، آبنما و رواق استراحت بانوان و... در مجموعه شهربانو وجود دارد. در حالی که در حوالی تهران مثلا پارکی که در فاز 4 شهر جدید اندیشه ساخته شده است درخواست مراجعان آن در حد وجود یک کافی شاپ است. در شهرستان‌ها نیز مسائلی از قبیل شکایت از رفت و آمد مردان، دور بودن پارک از ایستگاه‌های وسایل نقلیه عمومی، نبود زمین ورزش، نبود پیست دوچرخه سواری، حضور کارکنان مرد و... مطرح می‌شود. این بیانگر این مسئله است که در زمینه‌ی تفریح و رفاه زنان نیز مثل سایر مسائل ما شاهد انباشت امکانات در جزیره‌ی تهران هستیم در حالی که سایر شهر‌ها حتی به مطالبه‌ی دارا بودن این امکانات هم نرسیده اند یا اینکه هنوز فضایی برای زنان در نظر گرفته نشده است تا به مسائل درون آن پرداخته شود و صرفا عنوان پارک بانوان به محلی اطلاق می‌شود که فضایی سرسبز و پوشیده دارد، با دارا بودن وسایل ورزشی و زمین بازی کودکان که در سایر پارک‌ها نیز وجود دارد. گاه نیز پبش می‌آید که یک مکان‌یابی غلط و ساخت پارک در مجاورت ساختمان‌های بلند مانع رفت و آمد زنان با حجاب آزاد شود. مسئولین چنین مشکلی را ناشی از نبود زمین عنوان می‌کنند و به زمین‌های دور از مرکز شهر روی می‌آورند، در حالی که برای پارک‌های ساخته شده‌ی دور از دسترس عموم مردم فاقد وسیله نقلیه شخصی، تمهیدی برای احداث ایستگاه وسایل نقلیه عمومی صورت نگرفته است.

قوانین پارک‌ها و ایجاد محدودیت برای برخی مادران از سوی دیگر قوانین هر کدام از پارک‌ها برای برخی زنان ایجاد اشکال می‌کند. اکثریت زنانی که مایل به استفاده از پارک‌های زنانه هستند زنان متاهل دارای فرزند و خانه دار هستند. این افراد حضور در اماکن مختلط را کم‌تر می‌پسندند و تمایل دارند به اتفاق فرزندان خود در محیطی امن تفریح کنند. در پارک‌های پایتخت معمولا مهدکودک یا حتی اتاق مادر و کودک وجود دارد، در حالی که در پارک‌های کوچک‌تر سایر شهرستان‌ها چنین امکانی وجود ندارد؛ از طرفی چنانچه مادران تمایل داشته باشند فرزندانشان همراه ایشان باشند ممانعت از ورود پسر‌بچه‌های در سن دبستان به پارک و حتی عدم وجود فضای مناسب نگهداری بچه‌ها باعث شده است که زنان دارای فرزند نتوانند از این محیط‌ها استفاده کنند. در حالی که ایشان تمایل دارند در کنار فرزندانشان به تفریح بپردازند و نهایتا مادرانی که پسربچه همراه دارند یا موفق به ورود نمی‌شوند و باز می‌گردند، یا اینکه از ورود کامل به پارک محروم می‌شوند. در این بین زنانی نیز واقعا مخالف ورود پسربچه‌ها هستند و استدلال این گروه بلوغ زودرس برخی پسران است. مسائل دیگری از قبیل نظارت بر فضای داخل پارک‌ها هم قابل توجه است، مثلا بردن تلفن همراه به داخل پارک آزاد است و باعث شده زنانی که مقید به مسائل مذهبی هستند نتوانند در این محیط‌ها مثل سایر زنان با پوشش آزاد رفت و آمد کنند و نگرانی‌هایی من باب عکاسی داشته باشند. خصوصا با گسترش شبکه‌های اجتماعی این نگرانی مضاعف شده است. مثال‌های متعددی می‌توان برای بیان کمبود‌های پارک‌های فعلی بیان کرد. از طرفی تجهیز این محیط‌ها ضروری به نظر می‌رسد، زیرا به واسطه‌ی پاره‌ای از تحقیقات دانشگاهی مشخص شده است که زنان به دلیل مسائل مربوط به امنیت روانی و مزاحمت‌های جنسی درون شهر توسط افراد لاابالی، اقبال زیادی به محیط تفریحی زنانه دارند. خصوصا اینکه به هر حال به خاطر شئون اسلامی، زنان برای رفت و آمد و بهره‌برداری از امکانات شهری، آنگونه که مردان استفاده می‌کنند، محدودیت‌هایی دارند؛ بنابراین وجود مکان‌هایی مختص زنان می‌تواند تا حدی باعث رضایت نیمی از شهروندان شود و عدم رسیدگی به این محیط‌های تفریحی مامورت برقراری عدالت جنسیتی توسط این پارک‌ها را ناتمام خواهد گذاشت.

حالا دو خواهر و فرزندان بی‌قرارشان به یک پارک زنانه رسیده اند، اسکناس‌های ده هزارتومانی را به راننده می‌دهند. چند زن دیگر نیز از یک تاکسی زرد رنگ پیاده می‌شوند. از کنار نگهبانان و دیوارهای پوشیده از نیلوفر عبور می‌کنند و به داخل پارک می‌روند. پوشش گیاهی مکفی، صدای پرندگان روح افزا، زمین بازی بچه‌ها به راه، نور آزاردهنده‌ای وجود ندارد، زنان در معابر سنگ فرشی یا زیر سایه‌ی درختان زیرانداز انداخته و در حال صحبت هستند، برخی روی نیمکت‌ها نشسته‌اند و برخی نیز در حال پیاده روی و ورزش و... این یک پاتوق زنانه است که تفاوت خاصی با سایر پارک‌ها ندارد و ساخته‌ی دست مردان است و مراجعان انتظار امکاناتی بیش از استفاده از یک محیط سبز و آرامش بخش را ندارند اما به هرحال برای زنان خصوصا زنان خانه دار محصور در آپارتمان‌های کوچک هر فضای سبزی خصوصا اگر در محیط بسته و زنانه باشد یکی از گزینه‌های دوست داشتنی برای تفریح است.