پژوهش در حوزه میرزا و قیام جنگل نیازمند دسترسی به اسناد تاریخی است
رشت - ایرنا - دانشیار گروه تاریخ دانشگاه گیلان با اشاره به ابنکه تاکنون غالب تحلیل درباره قیام جنگل و میرزاکوچک خان بر اساس روایت های فردی و نقلی بوده است، گفت: پژوهش عمیق درباره این قیام نیازمند اسناد تاریخی است که البته این اسناد در کشورهای متعددی وجود دارد.
به گزارش ایرنا، میرزا یونس مشهور به میرزا کوچک خان جنگلی سال 1257 در محله استادسرا رشت دیده بر جهانگشود، وی رهبر جنبش جنگل و از رهبران محلی جنبش مشروطه بود که بدلیل نابسامانی‌های داخلی بعد از مشروطه و تعرض و دخالت‌های بیگانگان در ایران قیام کرد.
قیام میرزا تا آذر ماه سال 1300 بیشتر به طول نیانجامید زیرا با بروز اختلافات داخلی در قیام وی و از طرفی توافق قوای روس و انگلیس و قدرت یافتن دولت مرکزی، قیام جنگل شکست خورد و وی به روایتی در برف و بوران گرفتار شد و بر اثر سرما درگذشت.
در خصوص میرزا کوچک خان و نهضت جنگل دیدگاه های مختلفی در اسناد و کتاب های تاریخی و همچنین جامعه دانشگاهی ارائه شده است و پژوهشگران طی یکصد سال گذشته درباره میرزا، قیام و دیدگاه های وی برداشت و نظرات مختلفی داشته اند.
رویکرد چهارگانه به جنبش جنگل
دکتر عباس پناهی دانشیار گروه تاریخ دانشگاه گیلان روز پنجشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به برداشت های تاریخی از قیام جنگل گفت: در نگاه و رویکرد سیاسی و فکری به جنبش جنگل، می توان این رویکردها را به چهار نگاه و دیدگاه تقسیم کرد.
وی ادامه داد: نکته مهم اینکه اگر آن را نخستین جنبش مردمی در 200 سال اخیر بعد از جنبش تنباکو قلمداد کنیم تا زمان به تخت نشستن پهلوی اول (رضا شاه پهلوی) جنبش های متعددی سراغ داریم، اما در بین این جنبش ها جنگل فقط هفت سال به طول انجامید و در منطقه کوچکی به نام گیلان رخ داد.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه گیلان افزود: اما در مقایسه با جنبش مشروطه، می بینیم که تعداد داده ها یعنی مقالات، کتاب ها و اسناد مربوط به قیام جنگل پراکندگی بسیار زیاد داشته و به این موضوع توجه بسیار زیادی شده است.
وی نخستین رویکرد به جنبش جنگل را حاکمیتی و رویکرد بدبینانه عصر پهلوی دانست و ادامه داد: رویکرد نخستین در خصوص جنبش جنگل که پس از سرکوب جنبش می توان به آن اشاره کرد، رویکرد بدبینانه ای است که توسط حکومت، زمامدارن و مطبوعات حامی دولت علیه جنبش تبلیغ شده است.
وی اظهار داشت: این نگاه از فاصله سالهایی که رضاخان نخست وزیر می شود و بعد دوره سلطنت رضا شاهی تا شهریور 1320 حاکم بود. البته بعد از آن هم در اغلب خاطرات و پژوهش های حکومتی و کتاب های درسی و گزارشاتی که انگلیسی ها داده اند در بین این اسناد و داده ها نگاهی که به جنبش جنگل بوده این است که آنها از اراذل و اوباش بوده اند و اعضای آن را عامل بیگانه و مشتی استقلال طلب دانستند.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه گیلان رویکرد دوم را کاریزماتیک دانست و گفت: پس از این که دوره حکومت پهلوی اول آغاز می شود، برخی از کهنه سربازان جنگلی که بعضا هم در دوره رضا شاه به کار گمارده شده بودند و قشر روشنفکر جامعه آن روز ایران بودند به موازات همان نگاه بدبینانه که تا سال 57 ترویج می شد دیدگاه کاریزماتیک نسبت به جنگل داشتند.
وی بیان داشت: این دیدگاه با یک مسئله که در واقع شکل گیری جنبش چپ در ایران است آغاز می گردد، نخست توده ای ها و بعد گروه های مسلحانه که اینها در شخص میرزا و جنبش جنگل یک جریان آرمانگرایانه می بینند و بعدها به جنبش سیاهکل وصل می کنند و تاآخر همواره اساسا واژه جنگل و مفهوم جنگل مترادف با آزادی است.
وی اظهار داشت: بنابراین در این نگاه کل نهضت جنگل تطهیر می شود و به نوعی بحث کاریزماتیک آن مطرح می شود و برخی شروع می کنند به یادداشت هایی در خصوص جنبش جنگل که به طبع چاپ نمی شد و برجسته ترین آن خاطرات مرحوم فخرایی بود، زیرا این جریان به صورت کاریزماتیک به آن نگاه می گردد در این دوران ما هیچ نگاه نقدانه نسبت به جنبش جنگل نمی بینیم.
پناهی رویکرد سوم را رویکردی پژوهشی می داند که تقریبا پس از پیروزی انقلاب 57 با نگارش خاطرات و نوشته ها بسیار زیاد آغاز می شود و درباره آن ادامه می دهد: این رویکرد در دهه 60 و 70 حرارت بیشتری می گیرد، اما در میانه های دهه 70 وقتی تعداد داده ها زیاد می شود اندک اندک آثار پژوهشی نوشته می شود و این روزها شاهدیم که بیش از دهها کتاب پژوهشی توسط نویسندگان توانای گیلانی و غیرگیلانی و حتی پژوهش هایی را هم سراغ دارم در دانشگاه های خارجی در انگلستان، آمریکا و غیره حتی یک مدخل در خصوص جنبش جنگل در ایرانیکا سراغ دارم که توسط یکی از پژوهشگران مان نوشته شده است.
وی ادامه داد: در این دوره نوشته هایی که سراغ داریم صرفا براساس داده های خاطرات و تاریخی و نوشته هایی است که بیشتر جنبه پژوهش دارد تا نوشته های طرفداران میرزا.
وی چهارمین رویکرد را پژوهش مبتنی بر اسناد عنوان کرد و توضیح داد: متاسفانه دسترسی به اسناد خارجی بسیار دشوار است و اسناد داخلی هم طبقه بندی شده است و حتی وزارت امور خارجه سال گذشته (1399) برخی از اسناد دوره رضا شاه را ارائه داد.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه گیلان افزود: بنابراین در بین آثاری که در خصوص جنبش جنگل وجود دارد، جز کتاب شاکری که از اسناد تاریخی بسیاری استفاده کرده است، سایر نوشته ها کمتر به اسناد طبقه بندی شده توجه کردند.
وی گفت: بنده در مجلس حدود 20 هزار سند مستقیم و غیر مستقیم شناسایی کرده ام که از دوره مشروطه تا دوره رضا شاه موجود است و از اسناد سازمان اسناد ملی و اسناد ریاست جمهوری و وزارت امور خارجه نیز هنوز مورد استفاده قرار نگرفت.
وی افزود: با در اختیار داشتن این اسناد طبقع بندی شده می توانیم جنبه هایی از چهره جنبش جنگل را برای بحث هویت تاریخی استفاده کنیم که هنوز مورد استفاده قرار نگرفته است، با توجه به تجربیاتی که به دست آمده به این نتیجه می توان رسید که اغلب این نوشته ها برپایه داده های تاریخی بوده است.
جنبش جنگل و گستره پراکنده اسناد
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه گیلان همچنین به موضوع گستره پراکندگی اسناد جنبش جنگل اشاره کرد و گفت: همانطور که بیان کردم در خصوص جنبش جنگل از نظر آمار بیشترین تعداد آثار در بین اسناد به چاپ رسیده است و تقریبا می توان گفت که جز جریان ملی شدن صنعت نفت که جریان بین المللی به خود گرفت، بیشترین تعداد اسناد داخلی و خارجی مربوط به جنبش جنگل است اما این سوال مطرح می شود که چرا کشورهای خارجی نسبت به جنبش جنگل حساسیت داشته اند و یا توجه نشان داده اند، علت آن را می توان در چند مورد خلاصه کرد.
پناهی ادامه داد: وقوع جنگ جهانی اول سبب شد تا کشورهای همسایه ایران فعال شوند. عثمانی، روسیه، انگلستان، آلمان و فرانسه در جنوب ایران بودند. تمامی این کشورها اسناد ارزشمندی در خصوص جنبش جنگل دارند، نکته بسیار جالب اینکه اسناد مستقیم و یا اسناد خفیه انگلستان درباره جنبش جنگل هنوز منتشر نشده است.
وی ادامه داد: حتی طی سالهای اخیر بر اثر تصادف در مطالعات با یک شخصیتی برخورد کردم بعد متوجه شدیم که با انگلستان مرتبط بوده در حالی که هیچ اسنادی در خصوص او تاکنون منتشر نشده است.
وی گفت: دولت هایی که نام برده ام تصور می کردند با توجه به موقعیتی که ایران و جنبش جنگل دارد، احتمالا جنگلی ها در مرحله اول و دوم نه مرحله سوم که بلشویک ها (حزب حاکم در شوروی سابق) ورود کردند می توانند حکومت مرکزی را ساقط کنند و یا اینکه عملا تضعیفش نمایند تا قدرت دیگری بر سر کار بیاید. بنابراین همین سوژه و عامل باعث شده تا اسناد زیادی در این باره موجود باشد.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه گیلان به اسناد شوروی اشاره کرد و اظهار داشت: مسئله بلشویسم هم به تعداد اسناد آرشیوی در رابطه با نهضت جنگل بسیار دامن زد، زیرا مسئله آن کمیته در باکو پیش آمد و تشکیل حزب عدالت و حزب کمونیسم به این مسئله دامن زد، بنابراین از نظر تعداد اسناد، امروزه اسناد امور خارجه در آرشیو تحقیقات اجتماعی روسیه در مسکو بیشترین اسناد در رابطه با جنبش جنگل را در اختیار دارد.
وی افزود: کشور دیگری که اسناد بسیاری در آن نگهداری می شود انگلستان است. انگلیسی ها مستقیم کنسولگری داشتند و وارد جنبش شدند، بحث دولت جوان شوروی مطرح بود و اساسا پس از خروج روسیه تزاری منافع شان در گیلان بود.
به گفته پناهی، انگلیسی ها هم اسناد بسیار زیادی دارند بخش کوچکی از آن تحت عنوان "کتاب آبی " چاپ شد و بخش دیگری هم در مراکز آرشیوی انگلستان موجود است.
وی همچنین عثمانی را نیز از جمله دولت های در ارتباط با مسئله جنبش جنگل دانست و گفت: بزرگترین دشواری دسترسی به اسناد عثمانی دشواری خط و زبانش است، به همین دلیل محققان علاقه نشان نداده اند، در حالیکه اگر به روزنامه جنگل مراجعه شود در 31 شماره اول عملا می بینیم که درست است که شخص اول و کاریزماتیک جنگل میرزا بود، اما عمیقا "هیات اتحاد اسلام" که تحت شعاع عثمانی بود مغز متفکر ان محسوب می شد. عثمانی ها نقش بسیار مهمی "نه هدایت اما نفوذ" داشتند، اسنادی در رابطه با این موضوع فعلا مورد پژوهش قرار نگرفت اما علت چرایی و چگونگی این موضوع بسیار مهم است.
پناهی آلمانی ها را نیز از دیگر دولتهای دارای اسناد زیاد درباره جنبش جنگل عنوان کرد و افزود: وقتی که گائوک اتریشی و یا همان هوشنگ تقریبا صمیمی ترین و نزدیکترین شخص در اواخر جنبش به میرزا بود، باید دانست که آلمان هم اسناد بسیار زیادی درباره با این جنبش دارد. همچنین در رابطه با نقش هوشنگ در جنبش جنگل می توان جنبه هایی از نفوذ آلمان در ایران را مورد بررسی قرار داد.
وی در پایان به اسناد فرانسوی ها درباره قیام جنگل و میرزا اشاره کرد و گفت: فرانسه نقش بسیار مهمی در جنبش داشت زیرا یکی از مخالفان دولت های محور بود بنابراین کم و بیش اسناد زیادی از جنبش جنگل در فرانسه موجود است.
به گفته وی در مجموع اگر بتوان به این اسناد دست پیدا کرد می توان جنبه های پنهانی از جنبش جنگل را مورد بازشناسی دقیق و علمی قرار داد، زیرا پژوهش بر حوزه تاریخ معاصر از طریق داده های شفاهی و کتابخانه ای غیرقابل اطمینان است اما پژوهش هایی که از طریق اسنادی انجام می پذیرد پژوهش های بسیار دقیق تری خواهد بود. امیدواریم که پژوهشکده گیلان شناسی و پژوهشگران ما بتوانند با گردآوری این اسناد در اختیار محققان قرار بدهند و بخش هایی از هویت فرهنگی ما تجزیه و تحلیل و مورد استناد قرار گیرد.
*س_برچسب‌ها_س*