پیاده‌روی اربعین، سنتی به درازای چهارده قرن

همان گونه که نقل گردیده است، حضرت آدم (ع) هزار بار با پای پیاده به زیارت خانه خدا مشرف شده است. این شیوه حرکت کردن و سنت پیاده گام برداشتن، در تاریخ اختصاص به دین و فرهنگ خاصی نداشته است، زیرا همانطور که قیصر، پادشاه روم، با پرودگار پیمان بسته بود که هرگاه در نبرد با امپراتوری ایران، پیروز شود، به شکرانه این پیروزی بزرگ، از پایتخت حکومت خود که آن گاه قسطنطنیه بود، پیاده به زیارت بیت المقدس برود، و او پس از دست یافتن به این پیروزی، به نذر خویش عمل کرده و با پای پیاده، رهسپار بیت المقدس شد. در دین مبین اسلام نیز، زیارت با پای پیاده، سنتی حسنه بشمار آمده و در این راستا، سفارش های بسیاری از سوی امامان معصوم (ع) گردیده است.

امام صادق ع، محبوب ترین وسیله نزدیکی و تقرب بنده به پرودگار را زیارت خانه او با پای پیاده دانسته و فرموده است: «یک حج با پای پیاده، برابر با هفتاد حج بشمار می آید!» البته روایات بسیاری در این زمینه، از معصومین ع وارد گردیده است. اهل بیت ع نیز خود به این سنت نیکو اقدام کرده اند بطوری که نقل گردیده است امام مجتبی ع، بیست و پنج بار، از مدینه با پای پیاده به زیارت خانه خدا مشرف شده اند. امام حسن ع، در مسیر زیارت خانه خدا، از مرکب پیاده شده و مسافت میان مدینه تا مکه را با پای پیاده طی نموده و تمام کاروان نیز به پیروی از امام ع، از مرکب های خویش پیاده می شدند، به گونه ای که دیگر سواره ای در کاروان وجود نداشت. در روایت دیگری نیز اشاره گردیده است که امام حسین ع راه را پیاده می پیمود، در حالیکه محمل ها و جهازها، در کنار ایشان بدون سواره در حرکت بودند. از نقل های تاریخی این گونه بدست می آید که تشرف به بارگاه أئمه أطهار ع، با پای پیاده از دوران امامان معصوم ع، رایج بوده است. بارها حضرت زین العابدین ع، به زیارت مرقد نیای خود أمیر المومنین ع به نجف أشرف آمده و فرسخ ها مانده به این بقعه متبرک، حضرت با پای پیاده تا مکانی که هم اکنون به مقام زین العابدین ع در نجف شهرت داشته و در یکصد و پنجاه متری بارگاه حضرت است، آمده و شب را در آن بیتوته می نمودند.

امام صادق ع در این راستا می فرمایند: هرکس، پیاده به زیارت أمیر مومنان ع، گام بردارد، خداوند متعال، به هرگامی، ثواب یک حج و یک عمره برای او می نگارد! و اگر پیاده باز گردد، به هرگامی، ثواب دو حج و دو عمره برای او نگاشته می گردد! جابر بن عبدالله انصاری، نخستین زائر کربلا در روز اربعین سال 61 هجری از مدینه است. و از سوی دیگر کاروان آل الله در بازگشت به مدینه، ابتدا روی به سوی کربلا، نهادند و این دو کاروان در روز اربعین با فاصله اندک ساعتی از دو سوی به کربلا و مکان دفن حضرت و شهدای رخداد عاشورا رسیدند. این سنت حسنه و حرکت با پای پیاده به کربلا و نجف أشرف، در سال‌های حضور ائمه معصومین (ع) با وجود حکومت سفاک و خونریز اموی و عباسی انجام شده است.

حاکمان حکومت های شیعه، همچون حکومت آل بویه، و حکومت صفویه به این سنت حسنه اقدام کرده و سعی در گسترش آن میان شیعیان داشته اند. شاه عباس صفوی و علمای بزرگ دوران وی، همچون شیخ بهائی، برای رواج و گسترش فرهنگ پیاده روی در زیارت، در سال 1009 هجری، از اصفهان با پای پیاده عزم مشهد مقدس کرده و به زیارت امام هشتم ع مشرف شدند. علماء و بزرگان نیز به پیروی از امامان معصوم ع، به این سنت حسنه اهمیت فراوانی داده و چنین مشهور است که زیارت کربلا و بارگاه حسینی با پای پیاده، تا دوران مرحوم شیخ مرتضی انصاری مرسوم بوده است. تا آنجا که نقل گردیده است ایشان بر پایه نذری که داشته اند، با پای پیاده به زیارت امام هشتم ع در مشهد مقدس مشرف گردیده اند.

بر اساس نقل های تاریخی نیز از گذشته های بسیار دور و در دوره حیات ائمه هدی (علیهم السلام) نیز در این ایام خاص سنت پیاده روی به قصد زیارت وجود داشته است. در میان آموزه های تشیع زیارت قبر شریف امام حسین علیه السلام در طول سال، پنج زمان مخصوص دارد. اول رجب، نیمه رجب، نیمه شعبان، ایام عرفه و اربعین پنج موعد مورد سفارش اهل بیت علیهم السلام برای زیارت امام ع است. بر اساس نقل های تاریخی نیز از گذشته های بسیار دور و در دوره حیات ائمه هدی (علیهم السلام) نیز در این ایام خاص سنت پیاده روی به قصد زیارت وجود داشته است. سنتی که معمولا از نجف و با زیارت امام علی علیه السلام آغاز می شد. این در حالی است که نهضت عاشورا در طول دو قرن تا زمان متوکل، عالم گیر شده بود و هر گونه تغییر و تحول در کربلا و بارگاه امام (علیه السلام) در سراسر جهان اسلام منتشر می شد به طوری که اقدام متوکل در سال 236 هجری و انهدام بارگاه حضرت امام حسین ع، به آگاهی شیعیان در آفریقا هم رسید. همانطور که پیش از این اشاره گردید، علما و بزرگان حوزه علمیه نجف أشرف در احیا و زنده نگه داشتن این سنت حسنه، نقش گسترده و والایی را از خود نشان داده و در طول تاریخ گذشته، هر هنگام که این سنت حسنه به علت های سیاسی، و فشار دولت های حاکم ضد شیعه، رو به ضعف می گرایید، این مراجع و رموز و بزرگان حوزه بودند که با پیشگامی خود و ستارگان حوزوی و شاگردان خود، آن را احیا نموده بطوری که هم اکنون شاهد جهانی شدن این شعیره و سنت زیبا، بصورت حماسه ای پرشور و دریای خروشان مردمی با پای پیاده، ودر اربعین حسینی به سوی کربلا را شاهد و ناظر هستیم.

در برخی از روایات تاریخی بیان شده است که زیارت کربلا با پای پیاده تا زمان مرحوم شیخ مرتضی انصاری، (در گذشته سال 1281 هجری) رسم بوده است، اما در برهه‌ای از زمان به بوته فراموشی سپرده می‌شود و در این هنگام است که مرحوم محدث نوری، دوباره آن را احیا می کند. گفته می شود که در آن هنگام، این اقدام و پیاده روی به سوی کربلا، از علائم فقر و نداری به شمار می‌آمده است! که با عزم و همت محدث نوری این سنت نیز دوباره احیا گردید. او چارپایانی را برای حمل بار کرایه می‌کرد و با پای پیاده با یاران و شاگردان خود به زیارت امام حسین ع می‌رفت. آنها مسیر نجف تا کربلا را در سه شب می‌پیمودند. پیاده روها، صبح و عصر راه می‌رفتند و نیمه روز به استراحت و صرف غذا و خواندن نماز و دعا می‌پرداختند. این کار آنها بسیار مورد استقبال مردم و علما و بزرگان قرار گرفت و جمعیت فراوانی به آنان پیوست که گاهی تعداد خیمه‌های آنها به بیش از 30 خیمه بیست تا سی نفره می‌رسید.

این عالم بزرگوار نخستین بار در عید قربان، به پیاده‌روی از نجف تا کربلا اقدام کرد که 3 روز در راه بود و حدود 30 نفر از دوستان و اطرافیانش وی را همراهی می‌کردند. «محدث نوری» از آن پس تصمیم گرفت هر سال این کار را تکرار کند، ایشان آخرین بار در سال 1319 هجری قمری با پای پیاده به زیارت حرم أباعبدالله حسین (ع) رفت. تشرف با پای پیاده به کربلا، در مواسم گوناگون به ویژه در اربعین حسینی، تا دوران محدث نوری، میان طلاب و فضلای حوزه علمیه نجف أشرف ادامه داشت، ولی با ورود نخستین نوع از اتوموبیل ها به منطقه، سفرهای کاروانی تعطیل شده و به دنبال آن، زیارت با پای پیاده نیز بسیار کم رنگ گردیده و رو به فراموشی گزارده شد.

در این هنگام بود که مرحوم آی الله العظمی سید محمود شاهرودی، به عنوان یکی از اساتید و استوانه های علمی و نفوذ معنوی در حوزه نجف، گام به میدان نهاده و به علت التزام و اصرار ایشان در پیاده گام برداشتن به کربلا، دوباره این سنت حسنه، به عنوان یک سفر مقدس، رایج و احیا گردید. و با توجه به اینکه در این سفر، برخی از ایرانیان، و به ویژه حوزویان، گاه ایشان را همراهی می کردند، رفته رفته مردم نجف و پیرامون آن و سپس شیعیان عراق، دوباره به این سنت کهن و معنوی و روحانی توجه نموده و این گونه بود که در قرن حاضر، سنت پیاده به کربلا و به ویژه اربعین از نو رواج گسترده یافت. چنین مشهور است که مرحوم آی الله شاهرودی بیش از یکصد بار در شب های جمعه، و دیگر مواسم زیارتی، مسیر نجف به کربلا را با پای پیاده پیموده و در این سفر معنوی، گروهی از شاگردان و دیگر از علماء و بزرگان حوزه، ایشان را همراهی می نمودند.

این اقدام سبب گردید که پیاده روی به کربلا، میان طلاب و حوزویان و دیگر اقشار مردم جامعه، رواج یافته و سال به سال بر تعداد آنان افزوده گردد. در این هنگام بود که اغلب بزرگان و اساتید و علماء برجسته حوزه همچون آیات میرزا جواد ملکی تبریزی، سید محسن امین، شیخ محمد حسین غروی مشهور به کمپانی، میرزای نایینی، سید محمد روحانی، میرزا جواد تبریزی، علامه امینی، سید محمد شاهرودی، شهید عبد الصاحب حکیم، شهدا وعلمای بزرگ از دو خاندان بحر العلوم، و حکیم، و مرحوم سیبویه که خود کاروانی از جوانان پرشور را به راه انداخته و منظم ترین کاروان از نظر امکانات، بشمار می آمد، بطوری که آن مرحوم از این فرصت کمال بهره برداری را نموده و با برقرار ساختن درس های مذهبی و اخلاقی در میانه راه و جز اینها، سالها از شهرت والایی در این راستا برخوردار بود که همراهی با این کاروان، به سادگی صورت نمی پذیرفت!، پیاده در این راه گام نهادند و بر عظمت و ماندگاری آن افزودند.

شاید بتوانم چنین اظهار نمایم که در این هنگام بود که به ویژه در اربعین حسینی، کمتر برجسته از شخصیتهای علمی حوزه وجود داشت که در این راه گام ننهاده باشد، و از این پس بود که هزاران نفر از دو جاده ماشین رو، و جاده کناره رود فرات که به «جاده علماء» شهرت دارد، به سوی سرزمین عشق و حماسه، ودر بهشت روی زمین، پیاده گام برمی داشتند. سفر پیاده به کربلا، به مرور زمان، در عراق گسترش یافت و در مناسبت های گوناگون، زائران امام حسین ع، از سرتاسر عراق، رو به سوی کربلا حرکت کرده و با پای پیاده، مسیر شهر خود تا کربلا را می پیمودند که در این مناسبت ها، پیاده روی اربعین، از جایگاه ویژه ای برخوردار بود.

با روی کار آمدن حکومت اموی صفت بعثیان، با این مسأله و مراسم و سنت عزاداری به شدت برخورد نمود و بسیاری از زائرین پیاده رو را دستگیر کرده و زندانی و برخی را به شهادت رسانید! در این هنگام بود که این مراسم بسیار کم رنگ شده لیک بصورت کامل به تعطیلی کشانیده نشد و افراد از جان گذشته، پنهانی و از راه و جاده علماء که در میان نخلستانها بود، با راهنمایی چراغ هایی که با فتیله روغن سیاه و جز اینها که بومیان و کشاورزان منطقه به عنوان روشنایی برای آبیاری نخلستانها و شالیزهای خود، قرار می دادند، که گاه مقداری خرما به عنوان توشه و خوراک زائران نیز در کنار این روشنایی های سو سو زده شب هنگام، زائران و پیاده روها، شبانه و پنهانی، این مسیر را به سوی کربلا گام برمی داشتند و روزها در نخلستانها پنهان می گردیدند و چنین بود که در این دوران وحشت و کشتار، همچنان زائرانی از خود گذشته، این سنت هزار و چهار صد ساله را زنده نگاه داشتند.

اما پس از سقوط رژیم بعث بود که عشق حسینی، دلباختگان امام حسین ع را به سمت خود کشانیده و دوباره این سنت پایدار، از نو گسترده تر گردید. و اکنون ملاحظه می کنید که از ابتدای صفر، زائران و رهروان حسینی، پر شورتر از پیش نه تنها از سرتاسر شهرهای عراق، بلکه از تمام شهرها و کشورهای جهان رو به سوی این دیار و سرزمین نهاده و حماسه ای جهانی می آفرینند! این عاشقان گام های خود را در بهشت روی زمین، و در قدمگاههای امامان معصوم ع و کاروان اسیران آل الله نهاده، و سرانجام خود را به کعبه آمال و آرزوهای خویش، یعنی کربلا و بارگاه امام حسین ع و برادر فداکارش، حضرت ابو الفضل ع، و یاران از جان گذشته او می رسانند.

گفتنی است که در این چند سال اخیر، این سنت زیبا و حسنه که در درگاه الهی، از جایگاهی والا برخوردار است، نه تنها از آن شیعیان، و اهل سنت، و تمام مسلمانان از فرق و طائفه های گوناگون آن بشمار آمده، بلکه از دیگر ادیان و مذاهب الهی همچون مسیحیان در فرقه ها و مذاهب گوناگون آن، نیز در این راهپیمایی و گردهمایی عظیم جهانی شرکت داشته که قاطعانه می توانم اظهار نمایم، پیاده اربعین، به سوی کربلا، اکنون محور همبستگی میان تمام ادیان و مذاهب الهی در این دوران بشمار می آید، و امام حسین ع اکنون، تنها از آن شیعیان، و نه اهل سنت و مسلمانان، بلکه از آن تمام حق جویان و آزادگان جهان بشمار می رود.

و صد البته باید اذعان داشت که این سنت حسنه که همواره مورد تاکید امامان معصوم ع بوده، با همت و تلاش و دقت مراجع و رموز شیعه در طول این دوران پس از غیبت حضرت ولی عصر ارواحنا فداه، قرار داشته و هر دوران که به علتی رو به ضعف گراییده است، بزرگی از حوزه نجف اشرف، به احیاگری آن پرداخته است که تردید ندارم با عنایات صاحب الامر عج، روز به روز حماسه پرشور پیاده روی اربعین گسترده تر شده و اقیانوسی خروشان از سیل حرکت مردمی را با موج های قدرتمند تر و تاثیر گزار تر بوجود خواهد آورد.

مگر نه این است که پیامبر اکرم ص، خود به دخت والایشان، حضرت فاطمه ع، بانوی دو جهان، این خبر و وعده را دادند که نسل به نسل تا روز قیامت، عزای فرزندت را زنده نگاه داشته و به سوگواری می پردازند!!

* خادم افتخاری اعتاب مقدسه عراق و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران