کاروان همگرایی در غرب آسیا / اثر توافق ایران و عربستان در منطقه

توافق میان ایران و عربستان به عنوان دو بازیگر اصلی در غرب آسیا می‌تواند منجر به تسری همگرایی در میان سایر واحدهای سیاسی فعال منطقه گردد.

خبرگزاری مهر، گروه سیاست - محمد مهاجرانی: عصر روز جمعه 19 اسفند به وقت تهران، خبری از پکن به جهان مخابره شد که فرجام سال‌ها تلاش دو کشور مهم آسیایی برای آغاز فصل جدیدی از تعاملات بود. جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی پس از چندین دوره مذاکره با میانجیگری چین سرانجام به بیانیه‌ای به امضای علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان، مساعد بن‌محمد العیبان، مشاور امنیت ملی عربستان و وانگ یی، رئیس دفتر کمیسیون مرکزی امور خارجی حزب کمونیست چین، دست یافتند که در آن تاکید شده است، سه کشور اراده قاطع خود را جهت به‌کارگیری تمامی تلاش‌ها برای تقویت صلح و امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی اعلام می‌کنند.

اما چند روز از توافق ایران و عربستان نمی‌گذرد که سخن از توسعه این روابط با دیگر کشورهای عربی همچون امارات، اردن و مصر به گوش می‌رسد. کشورهای عربی منطقه که سال‌هاست با محوریت عربستان سعودی، روابط دیپلماتیک‌شان با تهران به سردی کشیده بود، اکنون بر توسعه روابط خود با تهران تاکید دارند.

شکل‌گیری همگرایی در غرب آسیا

یکی از ویژگی‌های روابط بین الملل پس از جنگ جهانی دوم، رشد و توسعه همکاری و همگرایی منطقه‌ای در چارچوب منطقه‌ای شدن بوده است. فرآیند منطقه‌ای شدن پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی تقویت و تشدید شده است، به طوری که این نوع روابط درون منطقه‌ای در اثر شدت یافتن روند جهانی شدن، فراتر از مناطق توسعه یافته در مناطق در حال توسعه نیز به صورت یک الگوی تعامل متعارف در آمده است.

منطقه‌ای شدن به عنوان فرآیند تعامل منطقه یا رشد همگرایی اجتماعی در یک منطقه که به شکل گیری یک هویت منطقه‌ای می‌انجامد، توجهات و تلاش‌های نظری بسیاری را جلب کرده است. فرآیند منطقه‌ای شدن و منطقه گرایی از اروپا آغاز شد و سپس به سایر مناطق توسعه یافته و در حال توسعه گسترش یافت.

همچنین در فرآیند شکل‌گیری اشکال نوین منطقه‌ای شدن کم‌تر بر عنصر جغرافیا به عنوان کانون منطقه و منطقه‌گرایی تاکید شده است زیرا در گذشته مفهوم منطقه بیشتر بر یک مفهوم جغرافیایی اشاره داشت و بر حسب عامل جغرافیای سرزمینی و طبیعی تعریف می‌شود اما امروزه عنصر جغرافیایی نقش اصلی را ایفا نمی‌کند.

لذا امروز مناطق پدیده‌های هویتی و شناختی هستند که توده مردم به طور عام یا نخبگان به طور خاص در آن‌ها احساس باهم بودن، تعلق داشتن به یکدیگر و سهیم بودن در ارزش‌ها و منافع مشترک دارند.

اگر درصدد بررسی وضعیت منطقه غرب آسیا در این خصوص باشیم به ارزش‌ها و نقاط مشترکی دست خواهیم یافت که می‌توان صرفاً با اتکا به یکی از همین موارد، شاهد برقراری یک سیستم مشارکت فعال در غرب آسیا باشیم اما همزمان با تلاش کشورهای غربی برای ایجاد همگرایی در بین خود، شاهد تلاش آن‌ها برای ایجاد فتنه و اختلاف در سایر مناطق از جمله غرب آسیا بوده‌ایم.

کشورهای غربی به علت وجود نیاز به منابع وسیع انرژی و همچنین موقعیت ویژه ژئوپلتیکی غرب آسیا، همواره مانع برقراری همگرایی در بین ملت‌های منطقه بوده‌اند و برای این کار پایگاه موقت فتنه انگیزی صهیونیستی را در این منطقه تأسیس کردند. در آخرین تلاش نیز رئیس جمهور ایالات متحده با سفر به منطقه به دنبال ایجاد یک سیستم پدافندی مشترک برای دفاع از رژیم صهیونیستی بود که با عدم استقبال کشورهای منطقه روبه رو شد.

لذا تلاش‌های دو کشور تأثیرگذار ایران و عربستان برای حل اختلافات و ایجاد همگرایی می‌تواند موجب تسری به سایر واحدهای کوچک‌تر و در نهایت ایجاد یک سیستم برای مشارکت واحدها در منطقه غرب آسیا شود که یکی از دستاوردهای آن برقراری صلح و ثبات امنیت خواهد بود.

از واکنش‌های منطقه‌ای و بین المللی نیز می‌توان اینگونه برداشت کرد که منافع افزایش همگرایی در منطقه صرفاً برای دو بازیگر اصلی غرب آسیا نخواهد بود و واحدهای مختلفی از این موضوع سود خواهند برد.

زمزمه‌های احیای روابط با اردن، بحرین و مصر

در همین راستا دفتر ریاست جمهوری مصر با صدور بیانیه‌ای تصریح کرد: جمهوری عربی مصر از این گام مهم تقدیر می‌کند و رویکرد عربستان سعودی در این زمینه درجهت رفع تنش در روابط منطقه‌ای و تأکید بر اتکای خود به مبانی و اهداف منشور سازمان ملل در خصوص احترام به حاکمیت کشورها و عدم مداخله در امور داخلی آن‌ها و نهادینه کردن مفاهیمی نظیر حسن‌همجواری و تقویت امنیت و ثبات در منطقه را ارج می‌نهد.

«نواف الأحمد الجابر الصباح» امیر کویت نیز در پیامی مشترک به رئیس جمهور کشورمان و همچنین پادشاه عربستان، علاقه‌مندی عربستان سعودی و ایران و تلاش دو کشور برای دستیابی به این توافق سازنده و مهم را ستود و آن را گامی مهم برای تحقق امنیت، ثبات و شکوفایی منطقه‌ای و بین‌المللی و ارتقای سطح همکاری دو کشور به نفع منافع ملت‌ها و کشورهای منطقه برشمرد.

مالدیو نیز که در پی قطع روابط ایران و عربستان، در حمایت از ریاض روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرده بود، بعد از توافق ایران و عربستان سعودی برای از سرگیری روابط دیپلماتیک، جمهوری مالدیو اعلام کرد که تصمیم به ازسرگیری روابط دیپلماتیک با ایران گرفته است.

امارات نیز از نخستین کشورهای جهان عرب بود که در پساتوافق ایران و عربستان واکنش نشان داد و از گرمی روابط تهران و ریاض استقبال کرد.

بحرین نیز به سردی روابط با ایران پایان داده و اکنون و پس از چراغ سبز عربستان، منامه به ازسرگیری روابط با تهران مصمم شده است. پس از توافق، وزارت خارجه بحرین طی بیانیه‌ای ابراز امیدواری کرد که این توافق، گامی مثبت در مسیر حل اختلافات و پایان‌دادن به همه مناقشات منطقه‌ای از طریق گفت‌وگو و ابزارهای دیپلماتیک باشد. همچنانکه هیئت پارلمانی کشورمان که برای شرکت در یک‌صدوچهل‌وششمین نشست اتحادیه بین‌المجالس جهانی به منامه رفته است، عباس گلرو یکی از اعضای این هیئت ایرانی، طی مطلبی با اشاره به فضای مثبت میان دو کشور، تصریح کرد: «وارد منامه شدیم و ممدوح عباس الصالح، عضو مجلس بحرین در فرودگاه به گرمی از هیئت جمهوری اسلامی ایران استقبال کرد. افق‌های روشنی بین دو کشور دیده می‌شود.»

مذاکرات ایران و بحرین برای از سرگیری قریب الوقوع روابط

همچنین خبرگزاری اسپوتنیک نیز به نقل از منابع بحرینی دوشنبه شب اعلام کرد: در حال حاضر گفت وگوهای مهمی میان بحرین و ایران در سطح دو جانبه برای ازسرگیری روابط دو کشور جریان دارد.

«ممدوح الصالح» نماینده مجلس بحرین هم گفته است: می‌توانم بگویم که تلاش‌های خوبی برای بازگشت روابط وجود دارد، بزودی این مسأله نتایج مثبتی به همراه خواهد داشت.

در همین زمینه ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان نیز در جریان نشست خبری اخیر خود گفت: دیپلماسی نتیجه خود را به خوبی نشان داده است. خوشبختانه بازخوردهای بسیار مثبتی که این توافق در زمینه‌های مختلف نشان داد و استقبال گسترده‌ای که تعداد قابل توجهی از کشورها در حوزه‌های مختلف جغرافیایی از جمله کشورهای منطقه نشان دادند، نشانگر این است که این تحول مهم دیپلماتیک می‌تواند آثار و پیامدهای مثبتی در مناسبات منطقه‌ای و کشورهای حاضر در این جغرافیا و از جمله بین ایران و دیگر کشورها بگذارد.

کنعانی همچنین درباره روابط ایران و بحرین گفت: روابط ایران و بحرین از این قاعده مستثنی نیست، اراده سیاسی ایران با تأکید بر همسایه محوری و سیاست همسایگی و گسترش مناسبات با کشورهای همسایه و حوزه آسیا، دلیلی بر وجود اراده سیاسی مثبت ایران برای دستیابی به نتایج عملی در این مسیر است. خوشبختانه با فضای مثبتی که در منطقه شاهدیم، این تحول مثبت می‌تواند در ارتباط با دیگر کشورهای منطقه از جمله بحرین اتفاق بیفتد.

او همچنین درباره مناسبات ایران و اردن اظهار داشت: گفت‌وگوهای سیاسی ایران و اردن متوقف نبوده است. در نشست بغداد 2 شاهد گفت‌وگوی امیرعبداللهیان با پادشاه اردن بودیم. فضای مثبتی که بعد از احیای روابط سیاسی ایران و عربستان شکل گرفته می‌تواند تأثیرات مثبتی بر روابط با دیگر کشورها از جمله اردن بگذارد و در این زمینه محدودیتی قائل نیستیم. هم رابطه سیاسی بین دو کشور برقرار است و تماس‌ها و گفت‌وگوها در سطوح مختلف برگزار شده است.

سخنگوی وزارت خارجه درباره مناسبات ایران و مصر هم گفت که: دو کشور برای هم در منطقه اهمیت قائلند و منطقه به ظرفیت مثبت و هم افزای ایران و مصر نیاز دارد. آخرین گفت‌وگوهای دوجانبه‌ای که بین مقامات دو کشور انجام شد، در حاشیه اجلاس بغداد 2 در امان پایتخت اردن بود. گفت‌وگوهای کوتاه و در عین حال مثبتی بین وزیر خارجه کشور ما و با عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر در حاشیه این اجلاس انجام شد. ما قطعاً در ارتباط با روابط با مصر معتقد به ضرورت برداشتن گام‌های جدید برای ارتقای مناسبات دو کشور هستیم. اما در هر صورت، همواره روابط سیاسی بین کشورها یک مسیر دوجانبه است و باید ببینیم که اراده طرف مقابل در مسیر دوجانبه چیست.

تلاش برای برگزاری اجلاسی با حضور تمام کشورهای منطقه

حالا در اثر این توافق و همگرایی ایجاد شده در منطقه، منابع خبری گفته‌اند که ریاض تصمیم دارد از طریق حضور همه کشورهای عربی و عدم تحریم حتی یک کشور عربی، این اجلاس را موفق برگزار کند و بر این اساس تماس‌ها بین ریاض و دمشق از مدتی پیش آغاز شده و بن فرحان بزودی با هدف مهیا کردن حضور سوریه در این اجلاس و گفت‌وگو درباره سطح نمایندگی سوریه در آن، به دمشق سفر می‌کند.

همچنین گفته می‌شود، ریاض برای دعوت از ایران و ترکیه به عنوان مهمان این اجلاس نیز تلاش می‌کند تا به این ترتیب ریاض به عنوان سکوی امنیت منطقه‌ای و سازش فراگیر در منطقه معرفی شود و این اجلاس احتمالاً پیش برگزاری نشست کشورهای عربی و ایران در پکن، برگزار خواهد شد.

صهیونیست‌ها بازنده اصلی توافق ایران و عربستان

در واقع بازیگری که بیشترین ضرر را همگرایی در منطقه خواهد برد، رژیم صهیونیستی است. روزنامه صهیونیستی هاآرتص در گزارش اخیر خود نوشت که تهران در حال تقویت جایگاه استراتژیک خود است و وقایع ماه‌های اخیر صحبت‌های پوچ نتانیاهو را در مورد ایران آشکار کرده است. خیالات او در مورد اتحاد صهیونیست‌ها و کشورهای عرب حاشیه خلیج فاس برای متوقف کردن ایران در حال نابودی و از بین رفتن است.

موضوع مهم دیگری که می‌توان به آن اشاره داشت، حضور چین به عنوان یک بازیگر مؤثر آسیایی در این نشست بود که نشان‌دهنده حذف آمریکا و اروپایی‌ها از معادلات پیچیده غرب آسیا است. غربی‌ها که نام این منطقه را خاورمیانه نهادند، همواره به دنبال حفظ سلطه خود برای چپاول و استعمار ملت‌های این منطقه از هیچ اقدامی دریغ نکردند و رسماً آن را تبدیل به زمین بازی خود کردند.

ایالات متحده و کشورهای غربی پس از شکست در دو جنگ عراق و افغانستان به این نتیجه رسیدند که توان نظامی آن‌ها، تضمینی برای حضور آن‌ها نخواهد بود. اکنون نیز با بازی فعال چین برای بروز همگرایی در منطقه، حتماً به این نتیجه خواهند رسید که دیگر اهرم فشار سیاسی خود بر ملت‌های منطقه را نیز از دست دادند.

در همین زمینه، حسین سید افقهی در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به تأثیر توافق ایران و عربستان بر بازسازی روابط میان ایران و مصر و سایر کشورهای منطقه، اظهار داشت: سال 1967 زمان ریاست جمهوری «جمال عبدالناصر» یک جنگ فراگیری میان مصر و سوریه با رژیم صهیونیستی اتفاق افتاد که متأسفانه آقای عبدالناصر شکست خورد.

وی ادامه داد: مجدداً در سال 1973 یعنی در زمان «انور سادات» رئیس جمهور وقت مصر جنگ سختی اتفاق افتاد که مجدداً مصری‌ها به دلیل خیانت‌هایی که به آنها شد موفق نشدند که در این جنگ هم پیروز شوند و نهایتاً آقای انور سادات معاهده ننگین «کمپ دیوید» را با «مناخیم بگین» نخست وزیر وقت اسرائیل امضا کرد. بعد از این اتفاقات مصر از گردونه مبارزه و جنگ با رژیم صهیونیستی خارج شد و به سمت سازش سوق پیدا کرد.

کارشناس مسائل غرب آسیا عنوان کرد: این اتفاق در محدوده و جغرافیای مصر متوقف نشد و به کشورهای دیگر سرایت کرد؛ به گونه‌ای که تا مدت‌ها اطلاع داشتیم که برخی از کشورهای حتی حوزه جنوب خلیج فارس مثل قطر، بحرین، امارات و حتی عربستان سعودی روابط نیمه پنهان و نیمه آشکاری را با رژیم صهیونیستی داشتند.

سید افقهی یادآور شد: در زمان ریاست جمهوری دونالد ترامپ در آمریکا که مسئله عادی سازی و معاهده فرهنگی، دینی و اجتماعی آبراهان مطرح شد، متأسفانه برخی از کشورها مخصوصاً اماراتی‌ها و بحرینی‌ها سینه خیز به سمت اجرایی کردن این معاهده رفتند.

تهدید مصر توسط آمریکا برای پرهیز از بازسازی روابط با ایران

وی با اشاره به توافق میان ایران و عربستان، افزود: بسیاری از کارشناسان تحلیل شأن این است که اگر ایران و عربستان بعنوان دو کشور بازیگر بزرگ باهم کنار بیایند از آنجایی که هرکدام از این کشورها دوستان، شرکا و هم پیمانان خاص خودشان را در سطح منطقه و بین‌المللی دارند، قطعاً بازتاب و تأثیر این توافق بر مردم منطقه و حکومت‌ها مثبت خواهد بود.

کارشناس مسائل غرب آسیا با اشاره به سرنگونی «حُسنی مبارک» پس از فرایند بیداری اسلامی، عنوان کرد: در سال 2011 که اخوان المسلمین بر سر کار آمدند ما به بازسازی روابط با مصر و بازگشایی سفارتخانه‌ها و تبادل سفرا امیدوارم شدیم اما بنا به دلایلی خود اخوانی‌ها از این موضوع پرهیز کردند اما ظاهراً سعودی‌ها، آمریکایی‌ها و سلفی‌های تندرو و تکفیری‌های داخل خود مصر به آنها فشار آورده‌اند و تهدید کردن که اگر سفارتی هم در داخل مصر بازگشایی شود ما آن را به آتش می‌کشانیم.

سید افقهی با بیان اینکه بعد از فرایند آشتی با عربستان سعودی، سایر کشورها هم تحت تأثیر قرار خواهند گرفت، گفت: خوشبختانه قرار است نشستی به میزبانی چین و با حضور کشورهای حوزه خلیج فارس و ایران برگزار شود.

وی عنوان کرد: در بحث اغتشاشات اخیر نیز مصری‌ها موضع بدی را در پیش نگرفتند همانطور که ما در مورد مسائلی که در مصر رخ می‌دهد موضعی نمی‌گیریم. بنابراین امیدواریم مصری‌ها هرچه سریع‌تر برای ترمیم روابط خود با ایران اقدام کنند.

پیام عربستان به بحرین برای بازسازی روابط با ایران

کارشناس مسائل غرب آسیا با اشاره به روابط ایران و بحرین، گفت: بحرین تنها کشوری که به طور رسمی رابطه‌ای با ما ندارد. بنابراین بنظر می‌رسد که عربستان به بحرین این پیام را رسانده که اگر با ایران روابط‌تان را ترمیم نکنید منزوی خواهید شد چرا که همه کشورها در حال ترمیم روابط خود با ایران هستند.

سیدافقهی با بیان اینکه در حال حاضر هیئتی از پارلمان ایران به بحرین سفر کرده که این موضوع مقدمه خوبی برای بازگشت روابط دو کشور است، خاطرنشان کرد: 70 درصد مردم بحرین شیعه هستند و نیازمند روابط معنوی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... با ایران هستند. بنابراین امیدواریم گشایشی در روابط حاصل شود تا بتوانیم در فضایی بدون آمریکا و رژیم صهیونیستی در تمام سطوح و زمینه‌ها تصمیم گیری کنیم.

وی با اشاره به اختلافات میان ایران و بحرین، تصریح کرد: بحرینی‌ها موقعیت خاص و ممتازی دارند. وجود بحرین در دهانه خلیج فارس، وجود ناوگان پنجم دریایی آمریکا در آنجا و همچنین احداث پلی میان بحرین و عربستان سعودی موقعیت بحرین را نسبت به سایر کشورهای منطقه متمایزتر کرده است.

کارشناس مسائل غرب آسیا عنوان کرد: بحرینی‌ها تحت تأثیر آمریکا، رژِیم صهیونیستی و عربستان سعودی قرار گرفته‌اند و ترس شأن این بود که ایران می‌خواهد در بحرین کودتا ایجاد کند. گاهی اوقات در کنار برخی جوانان مظلوم بحرینی تفنگ و نارنجک می‌گذاشتند و می‌گفتند که سپاه پاسداران آنها را آموزش می‌دهد! در حالی که مردم بحرین در فرایند بیداری اسلامی می‌خواستند آزادی بیشتری همانند کشورهای دیگر داشته باشند بنابراین آنها 14 فوریه 2011 قیام کردند و به شدت و به بدترین شکل ممکن سرکوب شدند و برخی از رهبران برجسته آنها از جمله «شیخ علی سلمان» که شخصیتی معزز و باهوش دارد در زندان به سر می‌برد و همچنین «شیخ عیسی قاسم» روحانی برجسته بحرینی که در تبعید در ایران به سر می‌برد.

وی در پایان خاطر نشان کرد: بنابراین سعودی‌ها اصرار دارند که فرایند توافق شامل حال بحرینی‌ها نیز شود و بنظر نمی‌رسد که آنها بتوانند در برابر فشار سعودی‌ها برای ملحق شدن به کاروان آشتی با ایران مقاومت کنند.