کتاب‌هایی که نشانه ایران در حافظه جهانی هستند
تهران - ایرنا - برنامه حافظه جهانی، حفظ آثار مهم فرهنگی در کشورهای مختلف است، در میان کشورها ایران بیش از هر نوع دیگری آثار مکتوب خود را در این برنامه به ثبت رسانده است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، میراث دیداری - شنیداری بخش مهمی از میراث فرهنگی ما هستند، تصاویر و صداهای ضبط شده بر روی فیلم، نوارهای صوتی و ویدئویی، گذشته ما را زنده و رویدادها، صحنه ها و موقعیت هایی را در ذهن ما ثبت می کنند که در صورت نبود این ابزار رسانه ای، این خاطرات یا از بین می رفتند و یا به گونه ای راکد و بی جان باقی می ماندند. میراث دیداری شنیداری، منبع ارزشمند دانش و شاهدی زنده بر تنوع زبانی، فرهنگی و اجتماعی هستند.
به همین دلیل یونسکو 27 اکتبر برابر با 5 آبان را به عنوان روز جهانی میراث دیداری شنیداری، برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به حفاظت از این میراث، حمایت از موسسات نگهدارنده این میراث و ترویج دسترسی بیشتر به آن ها گرامی می دارد.
تا کنون آثاری چون هزاردستان، مستند معماری ایرانی، مستند خلیج فارس و برنامه رادیویی مرزهای دانش در میراث دیداری شنیداری ثبت شده اند.
یونسکو از سوی دیگر برنامه حافظه جهانی را در سال 1992 میلادی (1371 شمسی) با انگیزه آگاهی نسبت به وضعیت وخیم حفاظت از میراث مستند و ایجاد شرایط مناسب برای دسترسی به آن در قسمت های مختلف دنیا تاسیس کرد. جنگ و آشوب های اجتماعی و کمبود منابع، مشکلاتی را که قرن ها وجود داشت، بدتر کرده و مجموعه های مهمی در جهان بر اثر تاراج و پراکندگی، داد و ستد غیرقانونی، خرابی، عدم تعیین بودجه مناسب و حفاظت نادرست دچار سرنوشت های متفاوتی شده است بنابراین یونسکو وظیفه خود دانست تا برنامه حافظه جهانی را ایجاد کند.
در اواخر سال 1384 شمسی (مارس 2006 میلادی) موضوع تشکیل کمیته ملی حافظه جهانی در ایران مطرح شد. به دنبال رایزنی کمیسیون ملی یونسکو با برخی نهادهای فرهنگی قرارشد، دبیرخانه این کمیته در سازمان اسناد و کتابخانه ملی باشد. در نتیجه با مشورت کمیسیون ملی یونسکو دستورالعملی با عنوان دستورالعمل اجرایی کمیته ملی حافظه جهانی در شش ماده و دو تبصره در تاریخ 1385/06/15 تدوین شده است.
در حافظه جهانی، فیلم‌های مستندی مانند جان مرجان، پل آزادی، یاد و یادگار و کودکان سرزمین ایران و مجموعه عکس‌های تاریخی و مجموعه سروده‌ها و آثار موسیقیایی انقلاب اسلامی در فهرست ملی برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، کتاب هایی نیز به عنوان نشانه های ایران در حافظه جهانی ثبت شده اند که در ادامه معرفی می شوند.
وقفنامه ربع رشیدی در اواخر قرن هفتم هجری قمری و در زمان غازان خان ایلخانی، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی به وزارت رسید. وی برای سازماندهی، تمرکز و تداوم تحقیقات و فعالیت‌های فرهنگی و علمی، یک مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی به نام ربع رشیدی تأسیس کرد. این بنیاد عظیم به صورت شهرکی علمی در حومه شهر تبریز ساخته شد که شامل کتابخانه، مدرسه، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه، کارگاه های صنعتی، و... بود. خواجه برای تأمین پشتوانه مالی و برای اداره این مؤسسات بزرگ، دارایی‌های زیادی را وقف ربع رشیدی کرد و برای سازماندهی اداره ربع و موقوفات آن، وقفنامه‌های تنظیم کرد و بر اصالت این نسخه علما، دانشمندان و دیوانیان زیادی از جمله علامه حلی (648- 726 ق) گواهی داده‌اند.
وقفنامه ربع رشیدی، به خط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی است و فقط یک نسخه از آن در تمام جهان وجود دارد که در سال 1348 از بازماندگان حاجی ذکاء‌الدوله سراجمیر توسط انجمن آثار ملی ایران خریداری و به کتابخانه تبریز اهدا شد. ربع رشیدی پس از قتل خواجه ویران شد ولیکن این وقفنامه تاکنون حفظ و نگهداری شده و گواه آن تشکیلات بزرگ علمی است، این اثر در سال 1386 در حافظه جهانی یونسکو، به ثبت رسید.
مجتبی مینوی و ایرج افشار، استادان فرهنگ و ادبیات ایران در سال 1356، نسخه ای عکسبرداری شده از این کتاب را تصحیح کردند و انجمن آثار ملی، آن را به چاپ رساند و در سال 1393 اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه، این کتاب را در 386 منتشر کرده است.
شاهنامه بایسنقری
شاهنامه بایسنقری، نسخه نفیس، کهن و نگارگری شده از شاهنامه فردوسی است که در در سال 833 قمری (809 خورشیدی) به سفارش شاهزاده بایسنقرمیرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی) تهیه شده‌است.
این نسخه به خاطر کتاب‌آرایی و نگارگری های قابل توجهی که دارد، از ارزش فراوانی برخوردار است، این اثر 22 نگارگری به سبک هرات دارد که از مهمترین نگارگری های شاهنامه به حساب می آیند. مهمترین امتیاز شاهنامه بایسنقری، کامل و دستنخورده بودن آن در مقایسه با شاهنامه های مشهوری همچون شاهنامه شاه طهماسبی است.
تنها نسخه این شاهنامه در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود و در سال 1386 در برنامه حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است.
انتشارات بهزاد نسخه‌ای نفیس از شاهنامه بایسنغری را با جلد گالینگور و کاغذ گلاسه، در قطع رحلی منتشر کرده است.
پنج‌گنج یا خمسه نظامی گنجوی
کانون هنری بایسنقر در هرات به نام دارالصنایع کتاب سازی معروف بود و کتابهای پدیدآمده در دوره بایسنقری شامل نفیس‌ترین مینیاتورها و استادانه‌ترین خوشنویسی‌ها هستند که به زیبایی تمام صحافی و جلدآرایی شده‌اند.
یکی دیگر از آثار مهم این کارگاه هنری، خمسه یا پنج گنج نظامی است، این کتاب 11 نگاره و 706 صفحه دارد و در سال 914 توسط ابی‌سعید قاضی نیشابوری کتابت شده است.
این اثر در سال 1390 در حافظه جهانی یونسکو، به ثبت رسیده است و با این وجود نسخه های متفاوتی از آن در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه شهید مطهری، موزه ملی ایران و کاخ گلستان، لوح ثبت جهانی آن به موزه ملک تقدیم شده است.
این کتاب تا کنون منتشر نشده است اما برای مطالعه مجموعه کامل پنج گنج نظامی، نسخه تصحیح شده وحید دستگردی که در هزار صفحه توسط نشر نگاه منتشر شده است، یکی از بهترین آثار در این زمینه است.
التفهیم لاوائل صناعه التنجیم
التفهیم، نخستین کتاب فارسی است که در مورد ستاره شناسی و هندسه و حساب نوشته شده است. ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم تلاش کرده مقدمات علوم ریاضی و نجوم را به زبان ساده ای (نسبت به اثر دیگرش کتاب قانون مسعودی)، بیان کند و مخاطبین او نیز نوجوانانی هستند که با این علوم آشنایی چندانی ندارند. کتاب التفهیم از 530 پرسش و پاسخ تشکیل شده و چهار بخش دارد: هندسه، حساب (شمار)، نجوم (صورت عالم)، و احکام نجوم (تنجیم).
از این اثر دو متن فارسی و عربی موجود است که در زمان بیرونی یا نزدیک به آن نوشته شده است و هنوز معلوم نیست که متن فارسی، ترجمه متن عربی است یا بالعکس و حتی نمی توان به یقین گفت هر دو آن‌ها را خود بیرونی نوشته است یا نویسنده های متفاوتی داشته اند. قدیمترین نسخه خطی متن عربی التفهیم (کتابت 573) در کتابخانه چستر بیتی در ایرلند نگهداری می‌شود، اما برخی نسخه شناسان نسخه مورخ 658 متعلق به کتابخانه کاما در بمبئی را قدیم ترین دست نویس متن فارسی معرفی کرده‌اند، اما نسخه‌ای خطی مورخ 538 از این متن فارسی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران موجود است.
این اثر در سال 1390 در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
انتشارات سفیر اردهال، نسخه عکسی از نسخه خطی کتابخانه مجلس را با مقدمه فرید قاسلمو، در مجموعه تاریخ علم، فرهنگ و تمدن دوره اسلامی، به چاپ رسانده است.
ذخیره خوارزمشاهی
ذخیره خوارزمشاهی مهم ترین کتاب پزشکی تا دوره جدید به زبان فارسی است که یک دوره کامل دایره المعارف پزشکی است و همه موضوعات مهم پزشکی را در بر می گیرد.
زین الدین اسماعیل بن جرجانی (531-434 هجری قمری)، پزشک صاحب نام دربار خوارزمشاهی، در این کتاب درباره کلیات پزشکی، تشریح، فیزیولوژی، علل بیماری ها، انواع درمان ها، بهداشت، دستور تغذیه، جراحی ها، بیماری های پوستی، داروشناسی و گیاهان دارویی نوشته است، به گونه ای که این کتاب قرن ها مأخذی معتبر در آموزش پزشکی بوده و نگارش این اثر به زبان فارسی، در دوره ای از تاریخ ایران که عربی، زبان علمی بوده است، برای استفاده عموم مردم از آن اهمیت زیادی دارد.
مؤلف، کتاب را به تشویق قطب الدین محمد خوارزمشاه به رشته تحریر درآورده است و برای به وجود آوردن نظمی در نگارش کتاب ذخیره، آن را در نه کتاب تنظیم کرده و بعدا دو کتاب دیگر بدان افزوده است که در نهایت یازده کتاب می‌شود.
این مجموعه در سال 1392 در فهرست حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید.
این کتاب در مجموعه ای 6 جلدی با مقدمه و تصحیح حسین علینقی، توسط انتشارات سفیر اردهال منتشر شده است.
مسالک‌الممالک اصطخری
کتاب المسالک و الممالک، یکی از مهمترین کتابهای جغرافیایی سده چهارم قمری است. مؤلف این کتاب ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری، معروف به کرخی، از جغرافیانویسان مشهور زمانه خود بود. او یکی از پایه گذاران دانش جغرافیا در جهان اسلام است و در کتاب خود به توصیف جهان اسلام پرداخته است. اهمیت این اثر در این است که او در طول حیات خود بسیار سفر کرده، از ماوراء النهر (فرارود، آسیای مرکزی)، تا شام و مصر را دیده است. اصطخری، از محصولات کشاورزی هر ناحیه، تجارت، صناعت و پیشه مردم آن مطالب سودمندی ارائه کرده است که امروزه از نظر جغرافیای تاریخی، انسانی، سیاسی، م ردم شناسی و اقتصاد از مآخذ بسیار با ارزش به شمار می آید.
محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، عالم و فقیه، در قرن هشتمترجمه ای به فارسی از این کتاب انجام داده کهتنها دستنویس این ترجمه که در سده هفتم هجری کتابت شده، در گنجینه پر ارزش بادلیان در انگلستان نگهداری می‌شود.
ایرانشناس و نسخه شناس نامدار ایرج افشار این ترجمه را تصحیح کرده و بنیاد موقوفات افشار آن را در 583 صفحه و مصور به چاپ رسانده است.
کلیات سعدی
در سال 1394، نسخه ای از کلیات سعدی که در کتابخانه ملی ایران نگهداری می شود، در حافظه جهانی ثبت شد. این نسخه در شیراز و 80 سال بعد از درگذشت سعدی کتابت شده و جزو گنجینه های کتابخانه ملی به حساب می آید.
این نسخه از کلیات سعدی شامل بوستان، گلستان و غزلیات و دارای کتیبه‌های مزدوج مذهب با نقوش اسلیمی و گل و برگ ختایی به زر محرر، لاجورد و شنگرف است.
نسخه دیگری از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی نیز موجود است اما نسخه کتابخانه ملی به نظر مصححان کامل تر بوده و به کمیته حافظه جهانی معرفی شده است.
این نسخه از کلیات سعدی به چاپ نرسیده است اما برای مطالعه آثار این شاعر گرانقدر، کلیا سعدی به تصحیح محمدعلی فروغی را انتشارات دوستان در هزار و 88 صفحه منتشر کرده است.
*س_برچسب‌ها_س*
