گذار انرژی در ایران و جهان (بخش نخست)
رضا پدیدار - رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق تهران
افت‌وخیزهای شاخص‌های اقتصادی در ایران و جهان به‌ویژه در دوران پاندمی کرونا شرایطی را در نمودارهای فعالیتی مطرح کرد که براساس هر یک از آنها فرآیندهای جدیدی را در رفتار اقتصادی کشورهای دارنده منابع هیدروکربوری بیان می‌کند. در این زمینه و باتوجه به ضریب اهمیت موضوع اظهارنظرهای متعدد و متفاوتی ازسوی پژوهشگران و نیز متخصصان حوزه انرژی مطرح شده که می‌تواند از منظر تاثیرگذاری‌های مستقیم در روند اجرایی فعالیت‌های اقتصادی با خود نموداری قابل‌توجه در بر داشته باشد. در همین زمینه موسسه تحقیقاتی وابسته به اوپک و نیز یکی از اساتید دانشگاه صنعتی شریف به این موضوع مهم و تاثیرگذار نگاهی متفاوت داشته که بر پایه آمارهای موجود قابل‌بررسی و تعمق است.
طبق اعلام سازمان اوپک در ماه گذشته میلادی، اعضای این سازمان روزانه نزدیک 29.800 میلیون بشکه نفت خام تولید کرده‌اند که سهم ایران در محدوده 2.560 میلیون بشکه در روز بوده است. در این میان عربستان با تولید روزانه نزدیک 11 میلیون بشکه در روز و عراق با 4.5 و امارات با 3.2 میلیون بشکه جایگاه اول تا سوم را به خود اختصاص داده‌اند. در این زمینه یک نکته حائز اهمیت وجود دارد که اگر سهم صادرات از تولید را مورد توجه قرار دهیم به یک مسئله جدید دست پیدا می‌کنیم.
باتوجه به تحریم‌ها، اگر صادرات نفت کشور روزانه 800 هزار بشکه در نظر گرفته شود، به این نتیجه خواهیم رسید که ایران حدود یک‌سوم تولید نفت خود را صادر و دوسوم آن را در داخل کشور مصرف می‌کند. در یک نگاه تطبیقی در اواسط دهه 1350 شمسی به‌درستی می‌توان گفت صادرات نفت ایران حدود 12 برابر مصرف داخلی بوده که این آمار و ارقام نشانگر قدرت اقتصادی ایران در کسب درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت خام بوده است. با تداوم چنین سیاستی می‌توان گفت این مهم به این معناست که ذخایر سوخت فسیلی ما در اعماق زمین باقی مانده و از این طریق نسل‌های بعدی در رفاه کامل زندگی خواهند کرد، چراکه گذار انرژی در جهان به افزایش عمق نفوذ برق و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر است. طبق پیش‌بینی کارشناسان حوزه انرژی تا سال 2050، سهم سوخت‌های فسیلی از سبد انرژی جهان پیوسته کاهش خواهد یافت.
نکته بعد اینکه ایران دارای حداقل 28 میدان نفت و گاز مشترک با همسایگان است که ضریب اهمیت بسیار بالایی در برداشت منابع دارد. در حال حاضر در لایه نفتی پارس جنوبی، قطر تاکنون نزدیک 2 میلیارد بشکه استخراج کرده، در حالی که سهم ایران تنها 50 میلیون بشکه بوده است؛ بنابراین در میادین مشترک طرف‌های مقابل ما با توسعه ظرفیت استخراج چیزی برای نسل‌های بعدی ما باقی نخواهند گذاشت.
این آمار و پیش‌بینی‌ها در حالی است که تا همین چند دهه پیش ایران در بازار انرژی جهان موفق و میدان‌دار بود و امروز با سهمی کمتر از 3 درصد از صادرات اوپک نقش و نفوذ خود را در این بازار از دست داده است.
با ادامه این روند کشوری که بر دومین ذخایر گاز و سومین منابع نفت جهان نشسته باید به فکر واردات فرآورده‌های هیدروکربوری نظیر بنزین و گازوئیل برای تامین نیاز داخلی باشد. در این حالت و با اولویت بخشیدن سیاست به اقتصاد در کشور، امکان سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت نفت ایران از بین می‌رود و گذشته از آن از روند رو به رشد و پیشرفت فناوری‌های این حوزه در جهان فرسنگ‌ها فاصله خواهیم گرفت؛ به‌گونه‌ای که حتی حفظ تولید در سطح فعلی با مشکلات بسیاری مواجه خواهد شد. در این بین جلب و هدایت سرمایه‌های خارجی یکی از ظرفیت‌های قابل‌قبول در فرآیند توسعه میادین نفت و گاز ایران است که باید همه‌جانبه و گسترده جامه عمل به آن پوشاند. اگر هم به سرمایه‌گذاری گازپروم روسیه و نظایر آن دل بسته‌ایم که باید گفت حضور این گونه کشورها در میادین نفت و گاز ایران نه برای توسعه، بلکه با هدف جلوگیری از رشد و توسعه آن است، چراکه قطعا و بدون شک حضور دوباره ایران در بازار جهانی انرژی در تعارض با منافع کشورهای فوق خواهد بود. حدود 2 سال پیش در اوج کووید 19 شرکت BP در چشم‌انداز سالانه انرژی خود نوشت تقاضای جهانی نفت در سال 2019 به اوج خود در حدود 100 میلیون بشکه در روز رسیده، اما تنها 2 سال بعد، BP اعتراف کرد ممکن است تشنگی جهان برای نفت را دست‌کم گرفته باشد؛ گرچه قهرمانانه به پیش‌بینی بلندمدت خود مبنی بر اینکه برقی شدن حمل‌ونقل در نهایت دوران اوج تقاضای نفت را آغاز خواهد کرد، پایبند بود. در همین حال بانک‌های سرمایه‌گذاری، بازگشت تقاضا را پیش‌بینی کردند، زیرا این اتفاقی طبیعی پس از رکود همه‌گیر ناشی از تمام قرنطینه‌ها بود. چیزی که آنها پیش‌بینی نمی‌کردند و پیش‌بینی آن غیرممکن است، میزان و سرعت بازگشت بود. اداره اطلاعات انرژی اخیرا پیش‌بینی کرده بود تولید نفت در این ماه به بالاترین حد خود برسد، اما به‌نظر نمی‌رسد این به اندازه کافی برای جبران عدم تعادل نفت در جهان کافی باشد، زیرا بسیاری از تولیدکنندگان امریکا اعلام می‌کنند تمایلی به آن ندارند. شرایط سایر کشورها هم کمابیش همین گونه است که در ادامه این نوشتار که فردا و در همین ستون منتشر خواهد شد به آن می‌پردازیم.