گزارشی از نشست گفتمان «تأثیر کرونا بر نظام ارتباطات جامعه»
کارشناسان حاضر در گفتمان «تأثیر کرونا بر نظام ارتباطات جامعه» اظهار کردند: یکی از مؤلفه‌های قدرت نرم جهان اسلام تجمعات مؤمنان است که به خاطر کرونا این تجمعات وجود ندارد و خلاقیت دینی، شیعی و ایرانی می‌تواند در فضای مجازی الگوهای مناسبات اجتماعی را خلق کند تا این خلأ مرتفع شود. هم‌چنین از به کارگیری واژه «فاصله اجتماعی» انتقاد کرده و معتقدند عبارت «فاصله اجتماعی» جامعه را به سمت جامعه‌ای...
اولین گفتمان قرآنی با موضوع «تأثیر کرونا بر نظام ارتباطات جامعه» به همت خبرگزاری ایکنا قم و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دوم اردیبهشت‌ماه به‌صورت مجازی برگزار شد.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در خصوص تأثیر وضعیت کرونا بر مناسک دینی، گفت: کرونا تقریبا کلیه مناسبات ارتباطی از جمله مناسک دینی را تحت تأثیر قرار داده است، در حالی که شیعیان حیات و بقای خویش را در برپایی مناسک مذهبی پیدا می‌کنند.
وی تصریح کرد: در اسلام بر اجتماعات مذهبی از جمله نماز جمعه و جماعت تأکیدات فراوانی شده است، اما برخی مناسک مذهبی دیگر مانند مراسم دعای کمیل را ما محبین اهل بیت (ع) ابداع کردیم؛ در حالی که دعای کمیل یک دعای فردی است و به استناد برخی روایات، دعای سجده صبحگاهی امیرالمؤمنین (ع) بوده است.
بهمنی در خصوص روایاتی که بر ملاقات حضوری تأکید شده است، بیان کرد: در وسائل‌الشیعه آمده است «قال سمعت أبا عبد الله علیه السلام یقول لأصحابه: اتقوا الله و کونوا اخو برر متحابین فی الله متواصلین متراحمین تزاوروا و تلاقوا و تذاکروا أمرنا و أحیوه؛ از خدا پروا کنید و برادرانی نیک رفتار باشید به خاطر خدا با هم دوستی کنید و پیوستگی داشته باشید و به هم مهر ورزید به دیدار و ملاقات یکدیگر روید و امر ما را مورد مذاکره قرار دهید و آن را زنده دارید.»؛ بسیاری از تعابیر این روایات الزاما با ملاقات حضوری محقق نمی‌شود.
جهان عاری از بلا نمی‌شود
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: تعطیلی مناسک مذهبی و یا اعمال محدودیت در برگزاری این مراسم، سبب ایجاد فاصله بین مؤمنان شده است، اما نکته اینجاست که روابط اجتماعی الزاما با ملاقات حضوری میسر نمی‌شود و لازمه وحدت مردمی نیز حضور فیزیکی نیست.
وی با بیان اینکه حیات انسان از آغاز آفرینش تا قیامت دستخوش آزمون و امتحان الهی می‌شود، گفت: خداوند در آیه دوم سوره ملک می‌فرماید «الذی خلق الموت والحیا لیبلوکم أیکم أحسن عملا وهو العزیز الغفور؛ خدایی که مرگ و زندگانی را آفرید که شما بندگان را بیازماید تا کدام نیکوکارتر است و او مقتدر و بسیار آمرزنده است»؛ هیچ انسانی نبوده و نیست مگر اینکه در دنیا گرفتار بلا شود، به تعبیر دیگر جهان عاری از بلا نیست و بلا همراه آفرینش است.
نقش حاکمیت و متولیان امر در ترمیم فاصله اجتماعی
بهمنی در خصوص نقش حاکمیت بر ترمیم فاصله اجتماعی به سه اصل اشاره و بیان کرد: اصل اول برنامه‌ریزی در راستای سلامت عمومی مردم، اصل دوم کاهش آسیب‌های اجتماعی و اصل سوم فراهم آوردن زیرساخت‌های امن برای ترمیم ارتباطات اجتماعی است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: حاکمیت باید به این امر توجه کند که گسترش ارتباطات در فضای مجازی برای ایمن شدن از کرونا بستر ناامنی‌های دیگر را فراهم نکند.
الگوسازی تعامل در فضای مجازی
بهمنی نقش عالمان حوزوی و دانشگاهی را نیز مورد توجه قرار داد و اظهار کرد: الگوسازی تعامل و ارتباطات در فضای مجازی، معنادهی به ارتباطات مجازی به عهده عالمان حوزوی و دانشگاهی است زیرا ارتباطات زمینه‌ساز رشد و گشودگی به سمت خداست.
وی ادامه داد: خداوند در آیه 200 سوره آل عمران می‌فرماید «یا أیها الذین آمنوا اصبروا وصابروا ورابطوا واتقوا الله لعلکم تفلحون؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید و از خدا پروا نمایید امید است که رستگار شوید»؛ بر اساس این آیه، با سلاح صبر باید در برابر بلاها ایستادگی کرد و امروزه این بلا، کرونا است، «فلاح» در قرآن به معنای گشودگی به سمت خداوند است و واژه «رابطوا» نشانگر یکی از عناصر رشد و گشودگی به سمت خدا یعنی ارتباط است.
این کارشناس دینی افزود: در خطبه 192 نهج‌البلاغه امام علی (ع) می‌فرماید «و قد علمتم موضعی من رسول الله صلی الله علیه و آله بالقراب القریب، و المنزل الخصیص وضعنی فی حجره و أنا ولد یضمنی الی صدره، و یکنفنی فی فراشه، و یمسنی جسده، و یشمنی عرفه و کان یمضغ الشیء ثم یلقمنیه؛ شما به خوبی موقعیت مرا از رسول خدا (ص) از نظر خویشاوندی نزدیک، و منزلت و مقام ویژه، می‌دانید و مرا در دامان خویش در حالی که کودک بودم می‌نشاند و مرا به سینه خود می‌فشرد و در بستر خویش در کنار خود می‌خوابانید، به گونه‌ای که بدن خود را به بدن من می‌چسبانید و بوی خوش خود را به مشام من می‌رساند و غذا را می‌جوید و در دهان من می‌گذاشت.»
وی گفت: بر اساس این روایت ارتباطات نزدیک و احساسی تا به این اندازه باید در جامعه اسلامی حاکم باشد تا والدین و فرزندان از نظر عاطفی تأمین شوند و با فاصله اجتماعی این امر محقق نمی‌شود؛ بنابراین تصمیمگیریهای ستاد کرونا نیز باید منطبق بر باورها و مفاهیم دینی باشد و صرفا تقلیدی از جوامع غربی نباشد.
پایان به کارگیری تعبیر شوم «فاصله اجتماعی»
این کارشناس دینی با اشاره به اینکه کرونا یکی از آزمون‌های الهی است که سبب ایجاد فاصله اجتماعی بین مردم شده است، تصریح کرد: از هم‌گسیختگی اجتماعی تعبیر نادرستی است که امروزه برای روابط اجتماعی افراد به کار می‌برند بلکه باید از واژگانی مانند فاصله اجتماعی استفاده کرد.
بهمنی گفت: مراکز دینی از جمله پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دانشگاه باقرالعلوم (ع) باید در نامه‌ای به ستاد کرونا خواستار پایان به کارگیری تعبیر شوم «فاصله اجتماعی» در سخنان و بیانات خود شود.
رزمایش مؤمنانه؛ الگوی جدید کاهش آلام کرونا
وی در خصوص همدلی و مواسات مؤمنانه در وضعیت کرونایی، بیان کرد: مردم در رزمایش مواسات مؤمنانه به خوبی به ندای مقام معظم رهبری لبیک گفتند و این رزمایش و ذوق دینی و شیعی ایرانیان الگوی رفتاری جدیدی را برای کاهش آلام کرونا خلق کرد.
بهمنی به تحلیل آینده مناسک دینی در دروان پساکرونا پرداخت و گفت: روابط اجتماعی پس از کرونا وارد دنیای ارتباط تکنیکال می‌شود، اما می‌توان آن را با ضابطه و در چارچوب‌های متعالی و ارزشمند قرار داد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تغییر و تحولات مهارت‌های ارتباطی را مورد توجه قرار داد و افزود: پیش از کرونا، تجمعات مؤمنان در مناسک دینی و راهپیمایی‌ها، قدرت نرم جهان اسلام را به رخ دشمنان می‌کشید اما با دگرگونی مهارت‌های ارتباطی در جهان کرونا و پساکرونا مناسبات جنگ نرم به فضای مجازی منتقل شد و به تعبیر دیگر یکی از مؤلفه‌های قدرت نرم جهان اسلام که همان تجمعات مؤمنان است، دیگر وجود ندارد.
وی تصریح کرد: خلاقیت دینی و شیعی و ایرانی می‌تواند در فضای مجازی الگوهای مناسبات اجتماعی را خلق کند تا این خلأ مرتفع شود.
روابط اجتماعی ناامن در وضعیت اینفودمیک
در ادامه نشست، احمد اولیایی، استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) نیز گفت: همه‌گیری ویروس کرونا نه تنها در نظام ارتباطات و فرهنگی کشور بلکه تمام سیستم کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است و الزاما به منزله آسیب و تهدید نیست بلکه می‌تواند یک فرصت باشد.
وی با بیان اینکه کرونا یک وضعیت اینفودمیک ایجاد کرده است، افزود: اینفودمیک همه‌گیری اطلاعات و فقدان معیارها برای راستی‌آزمایی اطلاعات دریافت شده است مانند حرف‌های بی‌پایه غیرمتخصص‌ها و یا فیک‌نیوزها در محافل فیس‌بوکی، توییتری و تلگرامی که در خصوص کرونا به اشتراک گذاشته‌اند.
کارشناس جامعه‌شناسی با اشاره به اینکه وضعیت اینفودمیک روابط اجتماعی انسان را ناامن کرده است، بیان کرد: در این وضعیت ارتباطات جامعه با ناامنی ذهنی و عملی مواجه می‌شود و زمانی که روابط اجتماعی فرد نسبت به وضعیت فعلی او آرامش روانی نداشته باشد حالت تعلیق به‌وجود می‌آید و این امر سبب ایجاد لغزش در ارتباطات انسان می‌شود.
وی ادامه داد: در شرایط کرونا، اهمیت سلامت و بقا در اولویت اذهان عمومی قرار دارد و مسائل دیگر از قبیل ارتباطات اجتماعی به اولویت‌های بعدی تبدیل شده است. بنابراین، در این وضعیت روابط اجتماعی و فرهنگی دچار چالش می‌شود.
کرونا ابزار صحه‌گذاری بر چالش‌های اجتماعی پیش از خود است
استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) تصریح کرد: پیش از آغاز کرونا، چالش‌هایی در حوزه روابط اجتماعی ایجاد شد که با فضای مجازی به اوج خود رسید و کرونا یک بهانه تام برای ادامه آن روند شد؛ بنابراین کرونا به معنای آغازگر تغییرات ارتباطات نیست بلکه یک ابزار صحه‌گذاری بر وضعیت به وجود آمده پیش از آغاز کرونا است.
وی با اشاره به اینکه مشکلات حوزه ارتباطات اجتماعی پیش از کرونا، به علت حرکت انسان به سمت زندگی مدرن به وجود آمد، افزود: فردیناند تونیس نظریه‌پرداز ارتباطات در کتاب گماینشافت و گزلشافت «اجتماع و جامعه» معتقد است هرگونه از همزیستی اجتماعی که مأنوس، آرامش‌بخش از لحاظ فیزیکی و روانی و انحصاری باشد، به اجتماع تعلق دارد و جامعه (گزلشافت) به معنای زندگی در عرصه عمومی و در جهان خارج و امری سطحی و زودگذر است.
اولیایی جامعه پیش از همه‌گیری فضای مجازی را به وضعیت گماینشافت اطلاق داد و گفت: امروزه، جامعه ایرانی در وضعیت گزلشافت قرار دارد و ارتباطات انسانی قانون‌مند، مدرن، نظم‌محور و بر مبنای سنجش و در وضعیت کرونا بر مبنای سلامت و بقای جسمی شکل می‌گیرد برای مثال یک انسان قانون‌مند ملاقات با خانواده و خویشاوندان در وضعیت کرونا را یک تهدید برای سلامت و بقای خویش می‌بیند.
وی بیان کرد: پیش از کرونا، ارتباطات در فضای مجازی جایگزین ارتباطات حضوری شده بود و شرایط سود اقتصادی و فردگرایی بر روابط اجتماعی حکمفرما بود و کرونا بهانه‌ای برای تشدید و صحه‌گذاری بر این وضعیت شد و حاکمیت به‌ویژه توصیه‌های رسانه ملی ارتباطات را به این سمت هدایت کرد.
استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) در خصوص تأثیر حاکمیت بر ارتباطات اجتماعی در وضعیت کرونا، گفت: حاکمیت اعم از ستاد کرونا، رسانه ملی و حاکمان سیاسی دچار یک خطای عمده در فهم معنای ارتباطات اجتماعی شده است.
وی با تأکید بر اینکه در مرحله بحران اجتماعی قرار نگرفته‌ایم، افزود: امروزه جامعه ایران در مرحله Confused point یا عدم امکان تصمیم‌گیری قرار گرفته است و اگر در این مرحله به درستی تصمیم نگیریم وارد مرحله بحران اجتماعی می‌شویم. بنابراین، پافشاری حاکمیت بر روابط مجازی جامعه را به بحران اجتماعی نزدیک می‌کند.
اولیایی به نظریه «اثر هنری در عصر بازتولید مکانیکی» نوشته والتر بنیامین اشاره و تصریح کرد: یک مقاله نقد فرهنگی است که در آن، کاهش ارزش یک اثر هنری را برآیند تولید مکانیکی آن اثر می‌داند از نظر بنیامین، درک و دریافت مخاطب امروزی از هنر متحول شده و این امر با جایگزین شدن کارکرد آیینی هنر با کارکرد نمایشی آن در پیوند است و آنچه در اثر هنری بازتولیدپذیر امروزی از بین می‌رود هاله اثر هنری نامیده می‌شود؛ این نظریه را به هاله ارتباطی در فضای مجازی می‌توان نسبت داد.
وی گفت: در ارتباطات مجازی دسترسی فراوانی برای انسان فراهم می‌شود اما فاقد هاله ارتباطی است؛ برای مثال در یک گروه خانوادگی در فضای مجازی که از پدر و مادر تا فرزند و نوه عضو هستند، همگی به یک میزان صحبت می‌کنند و اساسا بالا و پایین مجلس و بلند شدن به احترام بزرگتر که در روابط حضوری روح‌بخش بود، وجود ندارد.
استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) تصریح کرد: به عبارت ساده‌تر انبساط چهره، لمس، آغوش و احترام در این‌گونه ارتباطات به سبک مجازی وجود ندارد و حاکمیت به این امر توجه نمی‌کند؛ در منابع دینی ما نیز بر هاله، روح و احساس در روابط اجتماعی و صله رحم تأکید شده است.
وی بیان کرد: در روایتی از اصول کافی آمده است که امام باقر (ع) برای پیروز شدن انسان بر خشم خویش رهنمودهایی داده و فرمود «أیما رجل غضب علی ذی رحم فلیدن منه فلیمسه فان الرحم اذا مست سکنت؛ هر فردی که بر خویشاوندان و یکی از نزدیکان خانواده‌اش خشمگین شد، کسی که مورد خشم قرار گرفته است به فرد خشمگین نزدیک شده و او را نوازش دهد، زیرا نزدیکان رحمی با این شیوه آرامش پیدا می‌کنند.»
فاصله اجتماعی روح جامعه اسلامی را می‌گیرد
اولیایی ضمن انتقاد از کپی‌برداری حاکمیت از جوامع غربی در به‌کارگیری واژه «فاصله اجتماعی» افزود: ویروس کرونا در اثر رعایت نکردن «فاصله فیزیکی» منتقل می‌شود و عبارت «فاصله اجتماعی» تنها بار فرهنگی دارد و جامعه را به سمت جامعه‌ای سرد و بی‌روح و فاقد ارتباطات کشانده است.
وی تصریح کرد: توجه به آرامش روحی و امنیت روانی که از صله رحم و دیدار با اقوام حاصل می‌شود در تضاد با عقلانیت نیست اما حاکمیت باید وظایف و تکالیف خود را با اصول حاکم بر روابط اجتماعی و فرهنگ ایرانی و اسلامی منطبق کنند.
جایگاه مفاهیم دینی در تصمیمگیریهای کرونایی
وی ادامه داد: تفاوت نظام دینی با نظام کشورهایی مانند چین و ایتالیا چیست؟ در سایر کشورها نیز در وضعیت کرونایی ماسک زده و بر عبارت فاصله اجتماعی و روابط مجازی تأکید می‌کنند، جمهوری اسلامی ایران با عقاید و فرهنگ اسلامی نیز بر همین اصول تأکید می‌کند پس مفاهیم دینی ما در تصمیمگیریهای حاکمیتی چه جایگاهی دارد؟
استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) گفت: در روایتی از نبی اکرم (ص) درباره افزایش عمر، یکی از آثار دنیوی صله رحم، چنین آمده است «نمی‌دانم چیزی را که عمر را زیاد کند، مگر صله رحم. حتی این گونه هم می‌شود که از عمر کسی سه سال باقی مانده باشد و صله رحم به جا آورد، خداوند عمر او را سی سال زیاد کند و سی و سه سال عمر بگرداند و می‌شود که از عمر کسی سی و سه سال باقی مانده باشد و قطع صله رحم کند، خداوند سی سال عمر او را کم کند و سه سال بگرداند.».
اولیایی تصریح کرد: در وضعیت کرونایی، بشر در پی افزایش عمر و بقا و سلامت است؛ درست همان چیزی که در این روایات مورد تأکید قرار گرفته است و متأسفانه از آن غافل شدیم. بنابراین، حاکمیت اسلامی باید موضع خود را در برابر این مفاهیم دینی مشخص کند، یا اعلام کند که مفاهیم دینی از جمله صله رحم موقتا کنار گذاشته شده و دستورالعمل‌های کرونایی در جهان را پیش گرفته است و یا ارتباطات اجتماعی را منطبق بر اصول اسلامی و دینی ترویج کند.
روح اجتماعات سنتی و ایرانی در مواسات مؤمنانه و مناسک دینی
وی در خصوص مواسات مؤمنانه که از سال گذشته به امر مقام معظم رهبری آغاز شد، بیان کرد: مواسات مؤمنانه همان مقاومت فرهنگ ایرانی و اسلامی است که در کشورهای دیگر وجود ندارد و با دیدن مواسات مؤمنانه بوی روح اجتماعات سنتی به مشام می‌خورد و این کمک‌های مؤمنانه نشان از شکل‌گیری روابط اجتماعی بر مبنای منفعت جمعی است و از جنس ارتباطات مدرنیته سودمحور نیست.
استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) ضمن تأیید سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین بهمنی مبنی بر اینکه مناسک دینی از بهترین نهادهای روابط جمعی در بین شیعیان است، افزود: مناسک دینی دارای روح و هاله مشترک است در واقع مردم با حضور در اجتماعات مذهبی روح قدسی حاکم بر عقاید شیعه را به نظام ارتباطات اجتماعی می‌کشانند.
حاکمیت به برکت و مفاهیم دینی روابط اجتماعی ارزش دهد
اولیایی با تأکید بر اینکه در نظام ارتباطات میان فردی نیز باید در پی یافتن روح و برکت ارتباطات بود، گفت: در نظام ارتباطات کنونی جامعه ایران، احترام به بزرگتر، فشردن دست یک دوست، مصافحه و معانقه کمرنگ شده است. بنابراین، لازم است به برکت ارتباطات بها دهیم اما یک پرسش اساسی در اینجا مطرح می‌شود آن اینکه چگونه میان اوامر و نواهی کرونا و این مفاهیم مهم که جهان را به سمت هاله ارتباطاتی می‌برد توازن برقرار کنیم؟ حاکمیت باید در ترمیم فاصله اجتماعی ایجاد شده به برکت و مفاهیم دینی ارتباطات مردم ارزش دهد.
وی بیان کرد: شواهد حاکی از آن است که افسردگی ناشی از ارتباطات مجازی و عدم ارتباطات فیزیکی و حقیقی بدن را در برابر کرونا آسیب‌پذیر می‌کند. علاوه بر آن، افزایش آمار خشونت خانگی در ایام کرونا نیز یکی دیگر از آفات ارتباطات جامعه متأثر از ارتباطات مجازی و عدم ارتباطات حقیقی است.
انتقاد از خاموشی چراغ بوستان‌های شهر
این کارشناس فرهنگ و ارتباطات تعطیلی فضاهای عمومی و بوستان‌های شهری را مورد انتقاد قرار داد و گفت: مردم می‌توانند اوقات فراغت خود را در فضای آزاد بوستان‌های شهری با رعایت فاصه فیزیکی مناسب و ایمن از کرونا سپری کنند، اما متاسفانه چراغ بوستان‌های شهر خاموش است و این فرصت از مردم دریغ شده و در نهایت همین امر سبب افزایش آفات نظام ارتباطات جامعه می‌شود.
وی در پایان اظهار کرد: حاکمیت، نخبگان و مبلغان دینی و کسانی که به آسیب‌های کرونا بر نظام ارتباطات جامعه آگاه هستند، باید برای مردم نیازسازی کرده و به آن‌ها هشدار دهند که مبادا ارتباطات جامعه از هاله و برکت و روح ارتباطات تهی شود.
انتهای پیام