از مشروطه تا فاطمی؛ میراث فرهنگی یزد در گذر تاریخ

با پیروزی انقلاب، وزارت فرهنگ و هنر منحل و برخی از وظایف این وزارتخانه که ماموریت‌های میراث فرهنگی را برعهده داشت به دو وزارتخانه «فرهنگ و آموزش عالی» و «فرهنگ و ارشاد اسلامی» منتقل شد به طوری که در این دو وزارتخانه، اداراتی با وظایف مرتبط به عرصه میراث، شکل گرفت.

وزارت فرهنگ و آموزش عالی شامل ادارات کل هنرهای سنتی، مرکز باستان‌شناسی ایران، موزه مردم‌شناسی، موزه ایران باستان، دفتر آثار تاریخی و سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی بود و در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز اداره حفاظت میراث فرهنگی شهرستان‌ها، اداره کل موزه‌ها، اداره کل بناهای تاریخی و اداره کل کاخ‌ها ایجاد شد.

اما یادآوری سیر تاریخی فعالیت مدیران میراث فرهنگی و خدماتشان در استان یزد شاید از جالب توجه‌ترین مسائلی باشد که می‌تواند بیانگر اقدامات آنها در خصوص پاسداشت میراث فرهنگی باشد؛ هر چند در تمام این ادوار نیز شاهد ایجاد ساختمان‌های نامطلوب، تخریب‌ها و بعضا صدور مجوزهای ساخت غیرمجاز هستیم.

شکل‌گیری ساختمان‌هایی نامتناسب مانند کتابخانه مرکزی، بیمارستان فرخی و ساختمان نیروی انتظامی در بافت تاریخی، خیابان کشی‌هایی مانند بلوار بسیج که فجایع میراثی بزرگی را به بار آوردند و اقدامات دیگری که همچنان نیز در بافت‌های تاریخی و جهانی در حال اتفاق است، نشان می‌دهد با وجود خدمات شایان این مسئولان، باز هم شاهد تخلفاتی در حوزه میراث فرهنگی این دیار کهن هستیم.

در این گزارش سیر تاریخی فعالیت مدیران میراث فرهنگی در یزد را از اواخر دوران پهلوی و اوایل انقلاب آغاز کردیم، زمانی که هنوز اداره کل میراث فرهنگی، بخشی از بدنه وزارت فرهنگ و هنر بود، البته البته در حوزه گردشگری هم اداره جلب سیاحان در ذیل این وزارتخانه شکل گرفته بود؛ اداره‌ای که با توجه به استقبال گردشگران خارجی از ایران ایجاد شد.

تاریخچه شکل‌گیری نخستین سازمان یا اداره مربوط به گردشگری به سال 1314 بازمی‌گردد؛ نخستین اداره با نام «جلب سیاحان» در وزارت داخله در زمان پهلوی تاسیس و حدود شش سال بعد، شورای عالی جهانگردی تاسیس و نام قبلی برچیده شد و در ادامه این روند و در آستانه دهه 1340، اداره امور جهانگردی در وزارت کشور شکل گرفت.

خلاصه این که «سازمان جلب سیاحان» با ترکیب وزارتخانه‌های اقتصاد، کشور، فرهنگ و هنر، سازمان برنامه و بودجه، کانون جهانگردی ایران و سه عضو صاحب‌نظر و مطلع به پیشنهاد سرپرست سازمان و زیرنظر مستقیم نخست‌وزیر ایجاد شد و در سال1353 این سازمان با وزارت اطلاعات و جهانگردی آن روزگار آمیخته شد اما گویا این سازمان کمک چندانی به توسعه گردشگری نکرد.

اسناد موجود، حکایت از وجود چنین سازمانی در یزد دارد؛ سازمانی که به صورت جداگانه مانند سازمان مجزای صنایع دستی، در بخش گردشگری فعالیت می‌کرده و سازمان میراث فرهنگی هم در دو بخش جداگانه‌ی «مرمت آثار باستانی و میراث فرهنگی» و بخش «باستان شناسی» تحت نظارت اداره باستان شناسی فعالیت داشته ولی در اواخر سالهای انقلاب، این سازمان‌ها به گونه‌ای فعالیت‌هایشان ادغام میشود.

اما در اداره فرهنگ که مسئولیت آن در یزد با «محمود مشروطه» بود، همه وظایف این سازمانها، از کارهای فرهنگی تا میراث فرهنگی، با وجود گستردگی در قالب این اداره انجام می‌شد. پس از مشروطه تا وقوع انقلاب اسلامی نیز، دهقان، علایی و طلایی مسئولیت حوزه مرمت آثار باستانی را بر عهده داشتند و هر یک تلاش کردند تا بخش‌های از بافت تاریخی حفظ و مرمت شود. آنها در این دوران پر تلاطم، هر یک مدت کوتاهی را در این مسئولیت طی کردند ولی با وقوع انقلاب اسلامی تغییرات ساختاری زیادی در جایگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به وقوع پیوست.

در دوره فعالیت محمود مشروطه، توجه به آثار تاریخی افزایش یافت و مرمت این آثار شروع شد به طوری که سازه‌های تاریخی مانند زندان اسکندر، بقعه دوازده امام و گنبد شیخ جنید مرمت شدند و نکته جالب توجه، فعالیت‌های این مسئول علاوه بر پا به کار بودن در عرصه مرمت، عکاسی هم زمان از بناهای تاریخی شهر یزد و روستاهاست. این مسئول پس از تهیه تصاویر و فیلم‌هایی از ابنیه تاریخی، حوالی شب در میدان شاه طهماسب این فیلم‌های اغلب آموزشی و فرهنگی را در معرض دید عموم قرار می‌داد.

آغاز انقلاب به متوقف شدن فعالیت‌های حوزه میراث فرهنگی البته در دوران کوتاهی منجر شد اما پس از آن دوباره فعالیت‌های میراثی از سر گرفته شد و این بار «عبدالعظیم پویا» مسئولیت این حوزه را که در قالب اختصاص میزی در اداره ارشاد بود، از سر گرفت.

پویا که خود پژوهشگر بود، رویکرد پژوهشی را پیشه کرده و پژوهش‌های قابل و چشمگیری در این زمینه انجام شد که اطلاعات گسترده‌ای را در حوزه فرهنگی و میراث پوشش می‌داد.

پس از پویا، موضوع میراث در اختیار وزارت علوم قرار گرفت و اولین مدیر در این حوزه، «محمدجواد اولیا» بود که این مسئولیت را بر عهده گرفته و رویکرد مرمت با نگاه دانشگاهی را پیشه فعالیت خود قرار داد. مرمت علمی کوشک باغ دولت آباد و تعداد قابل توجهی از این ابنیه تاریخی ارزشمند نیز در آن زمان انجام شده است.

پس از پایان دوره کاری محمدجواد اولیا، «محمدرضا کارگر» در قالب سرپرست، مسئولیت مرمت آثار باستانی را بر عهده داشت و میبد اولین بافت شهری بود که توانست بعد از انقلاب اسلامی به ثبت ملی برسد و این اقدام در این دوره و به واسطه مدیریت «کاظم ماندگاری» در حوزه میراث فرهنگی محقق شد، به طوری که می‌توان این مدیریت را آغاز تفکر ثبت ملی با هدف حفظ ابنیه تاریخی در نظر گرفت.

پس از ماندگاری، مرحوم «سیدمحمد بهشتی» مسئولیت میراث را در دوره‌ای کوتاه برعهده گرفت و بعد از آن، «محمدحسن خادم‌زاده» مسئول میراث فرهنگی یزد شد و بحث ایجاد پایگاه‌های پژوهشی در این شهر را دنبال کرد و تعداد قابل توجهی از بنا نیز در این زمان مرمت شدند.

با پایان مدیریت خادم زاده، بخش‌های میراث فرهنگی و گردشگری ادغام و مدیریت بعدی به عنوان مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری مشغول به کار شد؛ این مدیر «سیدمحمدرضا سیدحسینی» به عنوان بود و با رقم زدن طولانی‌ترین دوره مدیریت در بین مدیران این حوزه، اقدامات قابل توجهی را در قبال میراث ارزشمند استان یزد انجام داد. در این دوره آثار زیادی نیز با کمک ماندگاری ثبت ملی شدند و اولین قدم‌های مربوط به ثبت جهانی یزد در این دوره برداشته شد.

بعد از وی، «عزیزالله سیفی» مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری یزد شد، این در حالی بود که این اداره کل نوپا با سازمان صنایع دستی نیز آمیخته شد و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شکل گرفت. سیفی در این دوره اداره کل میراث فرهنگی را که در محل بافت تاریخی مستقر بود به ارگ حکومتی یزد (اداره کنونی) منتقل و هزینه‌های زیادی در این حوزه صرف مرمت آثار تاریخی کرد. البته این مدیر در دوران مدیریت میراث فرهنگی به عنوان فرماندار یزد هم مسئولیت پذیرفت و در قالب آن مسئولیت، سکاندار میراث فرهنگی بود.

«بهرام رضایی‌» پس از سیفی، سکان میراث فرهنگی یزد را به دست گرفت و یکی از اتفاقات در این زمان، فعالیت تشکل‌ها برای ثبت جهانی یزد بود، البته در دوره مدیریت رضایی، تعداد نیروهای این اداره کل با جذب حدود 100 نفر، دوره جدیدی را در حوزه تقویت نیروهای انسانی آغاز کرد.

پس از این مسئول، «محمدمهدی شرافت» مدیر کل میراث فرهنگی استان و با سبقه و تجربه شهردار بودن و آگاهی از حوزه میراث فرهنگی، توانست اقدامات شایانی خصوصا در حوزه گردشگری انجام دهد. وی در دوران ریاست خود، تعامل با استانداری خصوصا معاونت عمرانی را به حداکثر رساند و تامین اعتبارات خوبی از سوی استانداری شامل حال میراث فرهنگی یزد شد.

در زمان تصدی گری شرافت، پرونده ثبت جهانی آماده و به یونسکو ارسال شد و در دوره مدیریت «فاطمه دانش یزدی» مدیر بعدی میراث، این پرونده به بار نشست و بافت تاریخی یزد در فهرست آثار جهانی ثبت شد. دانش یزدی در دوران مدیریت خود که حدود یک سال و نیم بود، در زمینه شفافیت و ارتباطات رسانه‌ای قدم‌های مثبتی برداشت.

دوره کنونی مدیریت میراث فرهنگی به دست «سیدمصطفی فاطمی» است که در این دوران نیز در خصوص تعدد ثبت آثار تاریخی ملموس و ناملموس و همچنین ثبت بافت‌ها و شهرهای تاریخی مانند شاهدیه، مهریز و تفت اقدام شد و از نظر تعداد پرونده‌های ثبتی در این دوره مدیریتی، رکورد کشور را ثبت کرد، البته تعداد حدود 1000 بنا در این دوره مرمت شده است.

بنا به اظهارات فعالان بخش خصوصی، این دوره یکی از بهترین دوران ارتباط دولت و بخش خصوصی و تعامل دوجانبه این دو بخش بوده است. تلاش برای تهیه و تکمیل پرونده ثبت جهانی شهرها و رویدادهای ملی و مذهبی یزد نیز از دیگر اقداماتی است که در این دوره انجام شده است.

انتهای پیام