ایران پیر می‌شود

جمعیت کشور هر سال پیرتر می شود و این در حالی است که میزان زاد و ولد به اندازه ای نیست که بتواند جایگزین جمعیت سالمند باشد. ایران در سال 1394 در زمره کشورهای با جمعیت جوان بوده است اما در سال 1429، ایران جزو کشورهای با جمعیت سالخورده قرار می‌گیرد و 31.2 درصد از جمعیت کشورمان را سالمندان بالای 60 سال تشکیل خواهند داد.

به گزارش عصراقتصاد، پیری جمعیت موضوعی است که طی دهه‌های اخیر اغلب کشور‌ها به آن سمت حرکت کرده‌اند بطوریکه سازمان ملل درباره پیری جمعیت جهان هشدار داده است. بر اساس آمارهای سازمان ملل، در سال 2050، افراد مسن 35 درصد از جمعیت اروپا، 28 درصد آمریکای شمالی، 25 درصد آمریکای لاتین و حوزه کارائیب، 24 درصد آسیا، 23 درصد اقیانوسیه و نیز 9 درصد آفریقا را تشکیل خواهند داد؛ روندی که در ایران نیز ایجاد شده و نیازمند تدبیر است.

پیری جمعیت در ایران را می توان جزء ابرچالش های جدی کشور در یک دهه آینده دانست. جهش جمعیتی که کشور در دو دهه 50 و 60 تجربه کرد از مراحل بهداشت، تحصیل، آموزش عالی و کار عبور کرده است و در طی یک دهه آینده به تورم جمعیت سالخورده تبدیل خواهد شد.

جمعیت و جوانی آن از اهمیت بسیار بالایی در هر کشور برخوردار است؛ به طوری که جمعیت زیاد داشتن هر کشوری به معنای داشتن مولفه قدرت در سطح ملی و بین‌المللی است. جوانی جمعیت و جوان بودن سن افراد هر کشوری یعنی داشتن نیروی فعال و با نشاط جوانی برای رسیدن به اهداف توسعه‌ای در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... است.

اما در کشورمان، مؤلفه‌ها و ویژگی‌های ساختار جمعیتی در حال تغییر است و چند سالیست که روند پیر شدن جمعیت آغاز شده و با سرعت به این سمت درحرکت است و درواقع در حال از دست دادن جوانیِ جمعیت هستیم.

سرشماری سال 1365 حاکی از روند سریع رشد جمعیت در جمهوری اسلامی ایران بود به‌گونه‌ای که از اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد به واسطه شرایط پس از جنگ و نیاز به نیروی جوان برای کار و تولید، رشد جمعیتی چهار درصدی را تجربه می‌کرد و اجرای طرح تنظیم خانواده با شعار معروف «فرزند کمتر، زندگی بهتر» به بهانه کنترل این رشد جمعیت در سال 1368 از سوی دولت وقت و با مکلف کردن وزارتخانه‌های بهداشت، فرهنگ و آموزش عالی، آموزش و پرورش و صدا و سیما برای اجرای برنامه‌های آموزشی و تبلیغاتی برای کنترل جمعیت کلید خورد.

شتاب و عجله در انجام اقدامات مربوط به این برنامه به حدی بود که تشکیل «شورای تحدید موالید» به ریاست وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال 1369 و ایجاد «اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده» در سال 1370 در همان وزارتخانه و تصویب «قانون تنظیم خانواده» توسط مجلس شورای اسلامی در سال 1372 صورت گرفت و در قالب برنامه تنظیم خانواده اقداماتی، چون کنترل بارداری در زنان و حتی مردان از طرقی، چون ارائه رایگان وسائل پیشگیری از بارداری، اعمال وازکتومی و توبکتومی، توزیع رایگان قرص‌های ضد بارداری صورت گرفت.

خانواده‌هایی با بیش از دو فرزند نیز با اقدامات تنبیهی، مانند عدم پرداخت حق عائله مندی برای فرزندان چهارم به بعد و حتی عدم ارائه شناسنامه به کودکان سوم به بعد مواجه شدند و البته این اقدامات پس از متعهد شدن ایران به صفر کردن نرخ رشد جمعیتی خود در کنفرانس بین‌المللی جمعیت و توسعه قاهره در سال 1373 شدت و سرعت بیشتری به خود گرفت به گونه‌ای که هر چند از اوایل دهه 90 با هشدار و انزار‌های مقام معظم رهبری برنامه‌های مربوط به تنظیم خانواده تا حد زیادی متوقف شد، اما در سایه اجرای بیش از دو دهه‌ای این برنامه، کشوری که در اوایل دهه 70 نرخ رشد جمعیتی چهار درصدی داشت، امروز با نرخ رشد 0.6 درصدی با بحران قریب الوقوعی تحت عنوان پیری جمعیت روبروست.

پیری یک سوم جمعیت ایران در سال 1430

در این‌باره، صابر جباری، رئیس اداره جوانی جمعیت وزارت بهداشت با بیان اینکه در سال 1430 یک‌سوم جمعیت ایران پیر خواهد شد، گفته است:«سال 1370 بانک جهانی به شرط اجرای برنامه تنظیم خانواده وام 140 میلیون دلاری به ایران داد. ایران در آن زمان به بازسازی و این وام‌ها نیاز داشت.

شرط بانک جهانی اجرای 10 ساله برنامه تنظیم خانواده بود ولی ایران آنقدر این برنامه را ادامه داد که جزو سه کشور برتر در زمینه تنظیم خانواده در دنیا شناخته شد و با این که این برنامه در بسیاری از کشورهای دیگر اجرا شد ولی فقط ایران در این زمینه جایزه بین‌المللی کسب کرد. با اجرای این برنامه نرخ باروری در ایران از 3.91 در سال 65 به 1.6 رسیده است و با ادامه همین روند در سال 1450 نرخ باروری در کشور به منفی 1.56 می‌رسد.

مطابق آخرین سرشماری 13.5 درصد جمعیت کشور بدون فرزند، 20 درصد تک فرزند، 26 درصد دو فرزند، 14.3 درصد سه فرزند، 8.4 درصد چهار فرزند و 18.3 درصد پنج فرزند و بیشتر دارند. باید پنج درصد بودجه پژوهش‌ها صرف حوزه فرزندآوری شود. برای نجات از سیاهچاله جمعیتی هفت سال فرصت داریم و برای رهایی از این سیاهچاله میزان موالید در کشور باید از یک میلیون به 2.5 میلیون نفر در سال برسد.»

در عین حال، سیدمحمد طباطبایی معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی ایران، نیز گفته است:«در سال 95 نرخ رشد جمعیت 1.2 بود که این عدد در سال 1400 به 6 دهم کاهش یافته است. به عبارتی در مدت 5 سال، نرخ رشد جمعیت کشور؛ 50 درصد کاهش یافته است.

در سال 1429 به کشور سالخورده تبدیل خواهیم شد. به طوری که در 1415 رشد جمعیت کشور 4 صدم و در 1420، رشد جمعیت کشور منفی خواهد شد.

اگر در سال‌های پیش رو به فکر جوانی جمعیت نباشیم، دچار بحران جمعیتی خواهیم شد.»

نتیجه مطلوب از اجرای قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» به دست نیامده است

باتوجه به شرایط جمعیتی ایران، نمایندگان مجلس شورای اسلامی با هدف افزایش جمعیت و حمایت از خانواده‌ها قانون حمایت از خانوده و جوانی جمعیت را تصویب کردند. حالا بیش از یک سال و نیم از تصویب این قانون می‌گذرد و تاکنون در راستای افزایش جمعیت و فرزندآوری ارائه تسهیلاتی همچون پرداخت تسهیلات، اهدای زمین رایگان به خانوارهای دارای سه فرزند و اختصاص معادل یک و نیم میلیون تومان سهام به متولدین 1401 در راستای حمایت از فرزندآوری و... اعلام شده است.

پوشش کامل ناباروری در مراکز دولتی، رایگان سازی زایمان طبیعی در مراکز دولتی، اختصاص 5 درصد از بودجه پژوهشی به موضوع جوانی جمعیت، اعطای کامل مرخصی زایمان به کارکنان شاغل در وزارت بهداشت به مدت 9 ماه برای زایمان یک قلو و 12 ماه برای زایمان دوقلو با رعایت پرداخت حقوق کامل و فوق العاده ویژه، کاهش نوبت شب کاری و همچنین انجام دورکاری به درخواست مادران شاغل و دانشجو تا 2 سال از تولد فرزند، کسر تعهدات قانونی خدمات پزشکان و پیراپزشکان به مدت 6 ماه به ازای هر فرزند، راه اندازی سامانه باروری سالم جهت پایش دقیق مادران باردار و...، از جمله اقدامات انجام شده در سطوح کلان مدیریتی در خصوص رشد جمعیت کشور است.

همچنین وزارت بهداشت بر اساس ماده 53 و 54 قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» مکلف به طراحی سامانه‌ای جامع و یکپارچه برای ثبت اطلاعات باروری، بارداری و زایمان مادران باردار و مراجعه کنندگان به مطب‌های پزشکان متخصص زنان و زایمان، آزمایشگاه‌ها، مراکز بهداشتی و درمانی بیمارستان‌های دولتی و خصوصی بود که در این راستا سامانه ملی باروری سالم طراحی شد.

کاظمی‌پور، جامعه شناس و پژوهشگر در این باره گفته است: «سیاست‌های قانون جوانی جمعیت بیشتر بر باروری تمرکز دارد و اصلا به مرگ و میر توجه ندارد این در حالیست که رشد جمعیت متاثر از دو پارامتر مرگ و میر و موالید است؛ هرچند که وزارت بهداشت نسبت به این مسئله حساس است اما باید گفت، مرگ و میر در حال افزایش است. قانونی جوانی جمعیت تمرکز خود را بر افزایش باروری قرار داده و سقط جنین، غربالگری و توزیع وسایل پیشگیری از بارداری در خانه‌های بهداشت را ممنوع کرده است یا برنامه‌های تشویقی برای فرزندآوری و ازدواج داشته است اما به بحث بهداشت، سالمندان و مهاجرت و جابجایی جمعیت توجه نکرده است. البته ابلاغیه مقام معظم رهبری در سال 1393 بسیار جامع‌تر است. در آن ابلاغیه که دارای 14 بند است، همه ابعاد دیده شده، اما کامل اجرا نشده است.»

وی با اشاره به ابلاغ قانون جوانی جمعیت در آبان‌ماه سال 1400، اظهار کرده است: «اگر این قانون به مرحله اجرا رسیده باشد، می‌توان گفت حدود یک سال و نیم از اجرای آن گذشته است، اما آمار موالید سال 1401 کمتر از سال 1400 شده است.

در این باره که سیاست‌های قانون جوانی جمعیت موفق بوده یا خیر، باید گفت به نظر هر سیاستی در همان سال اول جواب نمی‌دهد و ممکن است چند سال طول بکشد چراکه تصمیم‌گیری برای فرزندآوری زمانبر است اما مشخص نیست این سیاست جوابگو باشد یا خیر. فعلا اجرایی آنگونه که باید از این قانون دیده نمی‌شود.»

همچنین حسین فرشیدی، معاون بهداشت وزیر بهداشت با تاکید بر اینکه کارهای زیادی در حوزه جمعیت و قانون مرتبط با آن باید انجام شود، گفته است: «کارهای فرهنگی زیادی باید صورت گیرد اما هماهنگی بین دستگاهها وجود ندارد. 17 قرارگاه جمعیت در کشور تشکیل شده است. تمام شهرداران و فرمانداران درگیر موضوع جمعیت شده‌اند اما نتیجه مطلوب هنوز به دست نیامده است.»

حل مشکلات اقتصادی موجب افزایش نرخ زاد و ولد خواهد شد

از سوی دیگر فرشاد پرویزیان نائب‌رئیس انجمن اقتصاددانان ایران و دکترای علوم اقتصادیهشدار می‌دهد: «ایران تا 20 سال آینده جامعه‌ای پیر خواهد بود و قادر به تأمین نیروی انسانی خود نخواهد بود، بدون انجام اقدامات اساسی و حل مشکلات اقتصادی باید منتظر چنین فرجامی بود، اگر مشکلات جمعیتی حل نشود ناچار خواهیم بود به استقبال از مهاجران کشورها و اعطای تابعیت تشویقی به آن‌ها برویم.»

وی با اشاره به مشکلات اقتصادی، تأکید دارد: «باید باور کنیم با حل مشکلات اقتصادی، جوانان خود برای رفع مشکلات غریزی و عاطفی، مشتاق ازدواج و ثبات خانواده می‌شوند و این امر بی‌شک منجر به افزایش نرخ زاد و ولد و جمعیت خواهد شد.»

بدون شک بحران کاهش جمعیت یکی از بنیادی‌ترین تهدید‌های آینده ایران اسلامی است و عدم دقت نظر و حساسیت لازم در این خصوص می‌تواند در کنار دیگر تهدیدات تمامیت کشور را در معرض خطر قرار دهد، اما باید به این نکته نیز توجه لازم صورت گیرد که مواجهه با این بحران تنها از طریق فرهنگی و با فرهنگ‌سازی ممکن نخواهد بود چرا که به اذعان همه صاحب نظران بحث جمعیت و فرزندآوری ماهیتی چند وجهی دارد که موضوعات اقتصادی و معیشتی یکی از مهم‌ترین و موثرترین مؤلفه هاست که غفلت از آن و تمرکز صرف بر روی اقدامات فرهنگی و اخطار‌های تبلیغی در خصوص پیری جمعیت، باز کردن گره کور این بحران را غیرممکن خواهد کرد.

زندگی پرتلاطم این روزها و دست و پنجه نرم کردن با مشکلات اقتصادی جوانان را از ازدواج دورتر کرده و زوجین را از فکر بچه‌دار شدن انداخته است؛ لذا تحقق قانون جوانی جمعیت که در راستای ترغیب جوانان به ازدواج و فرزندآوری تدوین شده است نیازمند مشوق‌های بسیاری است اما به نظر می‌رسد ضمانت اجرای مصوبه‌های این قانون باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد تا بتواند جوانان را دلگرم کند.