تهران و ریاض؛ خیلی دور - خیلی نزدیک

پس از برگزاری نشست بغداد 2 به میزبانی اردن، وزرای خارجه ایران و عربستان نسبت به برگزاری دور ششم این گفت‌وگوها ابراز تمایل کرده‌اند، اما اختلاف نظر بر سر اولویت‌ها و طرح برخی پیش‌شرط‌ها و از آن مهم‌تر ابهام در حل و فصل برخی متغیرهای مداخله‌گر در روابط تهران و ریاض باعث شده تا مسیر دستیابی دو کشور به توافق بر سر بازگشت به روابط دوجانبه و تنش‌زدایی منطقه‌ای با ابهامات و پیچیدگی‌های زیادی همراه باشد. این مساله به ویژه از سمت عربستان با ملاحظات و محذورات بیشتری همراه است و ریاض همچنان تردیدهای قابل توجهی برای بازگشایی سفارتخانه و کنسولگری خود در تهران و مشهد دارد.

برجام

از این زاویه برجام یکی از متغیرهای تاثیرگذار در روند مذاکرات ایران و عربستان سعودی در طول دو سال گذشته و به‌طور کلی روابط منطقه‌ای تهران و ریاض بوده است. چه زمانی که پادشاهی سعودی، مذاکرات برجامی منجر به توافق سال 2015 را عنصر برهم‌زننده موازنه منطقه‌ای به سود ایران ادراک می‌کرد و چه مذاکرات احیای برجام دو سال گذشته را که متغیر مهمی در کنترل رفتار هسته‌ای ایران و پایه‌ای برای توافق جامع‌تر یا همان برجام پلاس می‌داند. در طول دو سال گذشته یعنی از 17 فروردین 1400 که مذاکرات احیای برجام در دولت دموکرات جو بایدن آغاز شد، تا آخرین دور مذاکرات برجامی در ماه اوت 2022 که با پاسخ منفی ایران به بسته پیشنهادی بروکسل همراه شد، مذاکرات عربستان و ایران نیز به موازات پیشرفت در گفت‌وگوها شتاب می‌گرفت و همراستا با بروز اختلافات، از سرعت آن کاسته می‌شد. این الگو را می‌توان از بازه زمانی گفت‌وگوها و اظهارات مقامات عربستان سعودی به خوبی رصد و تبیین کرد.

در شرایط کنونی با ابهامات و عدم قطعیت‌هایی که بر سر شکل‌گیری توافق هسته‌ای به وجود آمده، این مساله همچنان مورد نظر ریاض و تصمیم‌گیرندگان آن در مذاکره با تهران قرار خواهد داشت و طبیعتا بدون تعیین تکلیف این مساله دور از ذهن است که عربستان حاضر به ورود جدی به گفت‌وگو با تهران و از سرگیری روابط دوجانبه باشد.

اگرچه توافق هسته‌ای عنصری مهم و اثربخش در روند گفت‌وگوهای ایران و عربستان است، اما الزاما و به‌صورت قطعی نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت یا شکست گفت‌وگوهای دوجانبه جمهوری اسلامی و پادشاهی سعودی ندارد. به این معنی که متغیرهای دیگری در این میان ایفای نقش می‌کنند که به همین میزان دارای اهمیت و تاثیرگذاری است. مضاف بر این، بعد از تجربه تابستان داغ 2019 که با انفجارهای گسترده نفتکش‌ها در خلیج فارس و تاسیسات نفت آرامکو همراه شد، یک انگاره و ارزیابی جدید در دربار سعودی شکل گرفت که باید مدیریت تنش با جمهوری اسلامی ایران در دستور کار قرار گیرد، چون تهران قادر است به تهدیدات پاسخ متوازن دهد و از سوی دیگر در زمانی که ایالات متحده تعهد جدی‌ای به دغدغه‌های منطقه‌ای عربستان در ارتباط با تهران ندارد، کنترل تنش ضرورتی استراتژیک است.

یمن

متغیر دوم و بسیار مهمی که از دید عربستان نقش مهمی در روند مذاکرات ایفا می‌کند، بحران یمن است که در حال ورود به هشتمین سال آغاز جنگ در مارس 2015 است. با توجه به ناکامی پروژه تهاجم نظامی عربستان و ائتلاف عربی، تبدیل حوثی‌ها به یکی از قطب‌های اصلی قدرت در شمال یمن و بروز اختلافات در جبهه جنوب - نیروهای تحت فرماندهی امارات و عربستان - زمینه برای پیچیده‌تر شدن بحران در مرزهای جنوبی عربستان در حال افزایش است و از این زاویه است که اهمیت حل و فصل این بحران و چگونگی مهار قدرت انصارالله به عنوان متحد جمهوری اسلامی ایران برای محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و آغاز‌کننده جنگ، حیاتی و تعیین‌کننده است.

در واقع یکی از اصلی‌ترین عوامل نقش‌آفرین و تعیین‌کننده در چگونگی به نتیجه رسیدن مذاکرات ایران و عربستان به ویژه از منظر سعودی، به نتیجه رسیدن این مساله پیش از بازگشایی سفارتخانه عربستان در تهران است. پیش‌تر یک مقام سعودی گفته بود شرط موفقیت گفت‌وگوها تغییر رفتار جمهوری اسلامی ایران در یمن است. در واقع به‌نظر می‌رسد که ریاض پیش‌شرط خود را در پنج دور مذاکرات امنیتی به اطلاع مذاکره‌کنندگان ایرانی رسانده است و یمن را عنصری حیاتی در این میان می‌بیند.

فارغ از برجام و یمن، متغیرهای دیگری در این میان نقش‌آفرینی می‌کنند. از آنجا که ماهیت روابط ایران و عربستان سعودی در نظام منطقه ای خاورمیانه رقابتی است، کنترل متغیرهای شکل دهنده به روابط به ویژه با نقش آفرینی همزمان متغیرهای مزاحم که استعداد قابل توجهی در روابط دو کشور دارد، دشوار و بعضا ناممکن است. احتمال عادی‌سازی روابط عربستان با اسرائیل، حضور نظامی تل آویو در خلیج فارس و سطح روابط و همگرایی - واگرایی عربستان با آمریکا از جمله این متغیرها است. شبکه تلویزیونی ایران اینترنشنال وابسته به عربستان و ذهنیت ریاض از مساله ناآرامی‌های ماه‌های گذشته در ایران که مجددا باعث سوءتفاهمات در روابط شد، دیگر پرونده باز روی میز در مذاکرات احتمالی دور ششم در بغداد میان دو کشور خواهد بود.

• مذاکرات ایران و عربستان
• ماجرای توقف تانکرهای ایرانی در مرز اقلیم کردستان
• سفر به سرزمین شریک راهبردی دوره تحریم
• برلین از مرگ کامل برجام مطمئن شده است
• علم الهدی: هیچکدام از قوانین اسلام اجباری نیست / شرق و غرب با آرمان ما دشمن هستند