حقه یا تحفه روسی؟
نگاه تاریخی ایرانیان به روس ها همواره با نوعی بی اعتمادی همراه بوده است ولی با این حال این روابط در طول تاریخ فراز و فرودهای بسیاری به چشم دیده است که گهگاه به سود ایران و گاهی نیز به کام روس‌ها بوده است.
اخیرا دو تن از کارشناسان ایرانی در گفت‌وگوهایی اعلام کردند که هدف روسیه از ابتدای جنگ اوکراین این بود که پای ایران را نیز به این جنگ باز و به نوعی برای خود یک شریک جنگی پیدا کند. از یکسو حسین علایی، اولین فرمانده نیروی دریایی سپاه در گفت‌وگویی بر این دیدگاه تاکید کرده که روسیه از ابتدای حمله به اوکراین به دنبال کشاندن پای ایران به آن جنگ بود، تا هم تنها نماند، هم فشارهای تحریم بر ایران افزوده شود، هم خیالش از حل شدن مساله هسته ای ایران راحت شود، هم سیاست خارجی ایران را به گروگان بگیرد و هم بتواند رفتار مستقل ایران را به نوعی مهار کند. به گفته علایی، شاید به همین دلیل باشد که روسیه موضوع خرید پهپاد از ایران را رسانه ای کرد و به طور مرتب بر آن دمید و برای آن تبلیغ کرد.
همچنین حشمت الله فلاحت پیشه، استاد دانشگاه و رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس دهم نیز در مصاحبه دیگری در این خصوص گفت: «در قضیه اوکراین یک اتفاقی شکل گرفته که معتقدم بیشتر از هرچیز ناشی از نوعی بازی خوردن همیشگی ایرانیان از روس هاست. متاسفانه ایرانیان در مسائل مختلف مثل برجام از روس ها بازی خوردند و الان هم در بحث اوکراین این بازی را روس ها شروع کرده اند.» اگر این فرضیه را قبول کنیم که ایران به این صورت از روس ها بازی خورده و بدون هیچ حساب و کتاب و خردورزی به زعم کشورهای غربی به روسیه پهپاد داده و آنها نیز در جنگ علیه اوکراین استفاده کرده اند، باید در جست‌وجوی نگاه بسیار ساده انگارانه ای از سیاست در ایران برآمد.
این در حالی است که نه تهران و نه مسکو نپذیرفته اند که پهپادها متعلق به کدام کشور است. در سوی دیگر نیز این مساله مطرح است که اگر واقعا ایران به روسیه پهپاد داده مابه ازای آن چه چیزی دریافت کرده است؟ برخی می گویند روسیه در قبال این پهپادها، یا پذیرفته که‌میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز ایران انجام دهد یا مبادلات در حوزه هواپیماهای سوخو 35 انجام شود.
مسکو برجام را می خواهد
در برابر نگاه سیاسی اول فرضیه دومی هم مطرح است مبنی بر اینکه روسیه می خواهد برجام به نتیجه برسد؛ زیرا ایران تحت تحریم نمی‌تواند برای روسیه که خود اکنون تحت تحریم قرار گرفته کاری انجام دهد و مفید باشد. در اواسط اسفند ماه 1400 و در بحبوحه تلاش ها برای به نتیجه رسیدن مذاکرات بود که به یک باره خبری از مسکو رسید که هم مقامات تهران را متعجب کرد و هم باعث شد روند مذاکرات تحت‌تاثیر قرار بگیرد. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه روز شنبه 14 اسفند ماه در اظهاراتی درباره تحریم‌های اعمال شده آمریکا علیه مسکو در پی حمله به اوکراین، گفت روسیه تضمینی می خواهد که روابط اقتصادی تحت برجام این کشور با ایران از این تحریم‌ها مصون بمانند. او در این باره ادامه داد: «ما خواستار تضمینی کتبی شده ایم که روند فعلی آغاز شده توسط آمریکا به هیچ وجه به حق ما برای تجارت، همکاری اقتصادی و سرمایه‌گذاری و همکاری نظامی - فنی آزاد و کامل با این کشور اسلامی [ایران] آسیبی وارد نکند.»
به دنبال این اظهارات روس ها، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران عازم مسکو شد و سپس اعلام کرد که روسیه مانع احیای برجام نیست. وزیر امور خارجه کشورمان در تاریخ 24 اسفند ماه 1400 گفت که در گفت وگو با لاوروف مجددا اطمینان داده شد که «روسیه همچنان برای دستیابی به توافق نهایی در وین همراه است.» احتمالا در این سفر و در خلال گفت‌وگوهای تهران و مسکو، ایران از این موضع گیری مسکو انتقاد کرده و به همین دلیل امتیازاتی نیز بین طرفین ردوبدل شده باشد. یعنی این احتمال مطرح است که روسیه حمایتش را از احیای برجام مجددا اعلام کرده و ایران نیز پذیرفته که در صورت به نتیجه رسیدن مذاکرات احیای برجام و رفع تحریم‌ها به روسیه در دور زدن تحریم‌ها کمک می‌کند.
ایران از سال 1390 تحت تحریم‌های ثانویه قرار گرفت و با خروج یکجانبه دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین آمریکا از برجام، این تحریم‌ها تشدید شد. بنابراین تهران تجربه ارزنده ای در حوزه دور زدن تحریم‌ها دارد؛ تجربه ای که روسیه ندارد. در این بین اگر برجام احیا نشود و قل و زنجیر برجام و تحریم‌ها دست و پای ایران را ببندد، تهران چطور می خواهد به روسیه برای دور زدن تحریم‌ها کمک کند. با توجه به مواضع خوش‌بینانه اخیر میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در وین مبنی بر اینکه مذاکرات احیای برجام احتمالا بعد از برگزاری انتخابات میان دوره ای کنگره آمریکا از سر گرفته می‌شود، اظهاراتی همسو با مقامات ایرانی، می‌توان گفت که تهران و مسکو به نوعی بر سر مساله احیای برجام به اشتراک نظر دست یافته اند و روسیه نمی خواهد ایران در فضای تحریم‌ها باقی بماند.
جبهه مشترک تهران، مسکو و پکن
مساله دیگر این است که به هر حال نزد کارگزاران فعلی در جمهوری اسلامی نگاه به شرق قوی تر از غرب است و روسیه می داند حتی اگر برجام احیا شود، ایران به سمت غرب متمایل نخواهد شد. در واقع ایران، روسیه و چین موضع مشترکی در قبال نظم جهانی موجود دارند و همین اشتراک نظر، آنها را بیش از گذشته در یک جبهه قرار داده است. نظام‌های فعلی مستقر در تهران، مسکو و پکن با مناسبات حاکم بر روابط بین‌الملل مخالف هستند و از ناراضیان وضع موجود به شمار می روند؛ به همین دلیل روابط این سه بازیگر در چند سال اخیر تعمیق یافته است. یعنی اگر ما با روسیه در حوزه نظامی روابط عمیقی داریم همین تعمیق روابط را در حوزه اقتصادی با چین دنبال می کنیم. در نتیجه چه برجام احیا شود یا نشود، ایران حداقل درمیان مدت در مدار و محور غرب قرار نمی‌گیرد. روس ها نیز از این موضوع خیالشان راحت است؛ زیرا اکنون دیگر کارگزارانی چون محمدجواد ظریف نیز در ایران قدرت ندارند که بخواهند در راستای بهبود روابط با غرب گام بردارند و کارگزاران فعلی نیز سیاست نزدیکی به شرق را برگزیده اند.
اکنون این پرسش مطرح است که با توجه به اظهارات و اقدامات مقامات روسیه آنها کدام گزینه را مدنظر دارند؛ واقعا می خواهند ایران را شریک جنگی خود کنند و برجام نیز از بین برود یا برعکس می خواهند برجام احیا شود و حتی در میان‌مدت ایران در دور زدن تحریم‌ها به روسیه نیز کمک کند. محمود شوری، کارشناس مسائل روسیه در پاسخ به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت که خیلی سخت است بین این دو گزینه یکی را انتخاب کرد. وی افزود: «تردیدی نیست که روسیه هر دو گزینه را مدنظر دارد و برای هر دو وضعیت طراحی هایی کرده و به آن فکر کرده است.» به گفته این کارشناس، هر دو فرضیه می‌تواند به نوعی درست باشد. شوری در توضیح دلایل پیگیری فرضیه اول توسط مسکو توضیح داد: «روسیه به عنوان کشوری که الان در وضعیت مساعدی به لحاظ بین‌المللی قرار ندارد به دنبال این است که شرکایی برای خود ایجاد کند یا برخی کشورها را با قدرت بیشتری به عنوان متحد خود معرفی کند. همچنین ممکن است بخواهد آسیب هایی که متوجه روسیه شود را با کشورهای دیگر شریک شود.»
کارشناس مسائل روسیه در ادامه تاکید کرد: «به نظر من کسانی که معتقد هستند روسیه به دنبال باز کردن پای ایران به جنگ اوکراین است، خیلی بی راه نمی گویند؛ زیرا بسیاری از گزاره ها این موضوع را تایید می‌کند که مسکو می خواهد تهران شریکی برای روسیه در جنگ اوکراین باشد و در این صورت جبهه روسیه وسیع تر خواهد شد.» وی افزود: «طبیعتا در این چارچوب پذیرش برجام و حل و فصل آن نمی‌تواند خبر خوبی برای روس ها باشد.» شوری در ادامه با اشاره به اینکه کارگزاران فعلی ایران نگاه ضدغربی قوی تری دارند، گفت: «اما ممکن است شرایط توافق برجام، آنها را ناچار کند برخی محدودیت‌ها را بپذیرند که روسیه علاقه مند به آن نیست.»
این کارشناس همچنین در خصوص فرضیه دوم توضیح داد: «روسیه تمام تمرکز خود را روی فرضیه اول نگذاشته و به گزینه دوم هم فکر کرده که اگر ایران با غرب بر سر برجام به توافق رسید در این چارچوب نیز منافعی برای خود تعریف کند.» وی افزود: «درواقع در صورت احیای برجام باز هم همکاری تهران - مسکو به شکلی تداوم خواهد داشت. البته این منوط به آن است که وضعیت روسیه در جنگ اوکراین به چه سمتی پیش برود.»
--> اخبار مرتبط