دافعه سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی

نفت و مشتقات آن بیش از یک قرن منبع اصلی تامین انرژی بشر بوده و به همراه زغال سنگ و گاز، سه منبع اصلی سوخت فسیلی، هم اکنون حدود 80درصد از انرژی مورد نیاز جهان را تامین می‌کنند. سوخت های فسیلی علاوه بر انتشار گازهای سمی به محیط، سطح گازهای گلخانه ای مانند دی اکسید کربن (CO2) را در جو زمین افزایش می‌دهند که این مسأله از دیدگاه بسیاری از دانشمندان می‌تواند موجب گرمایش سطح زمین شود. با وجود آنکه گزاره آخر، مخالفان برجسته ای در طیف های مختلف آکادمیک، سیاسی و اجتماعی در گروه های راست افراطی کشورهای مختلف دارد، طرفداران آن توانسته اند حمایت 196 دولت دنیا را برای پذیرش پیمان پاریس جلب کنند. این پیمان به عنوان خروجی کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل متحد در دسامبر 2015، به شتاب تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر افزوده است. فعالیت های مدنی حول تغییرات اقلیمی، پرداخت رسانه ها و تاثیرپذیری سیاستمداران از این جنبش ها، افزایش پرشتاب سرمایه‌گذاری روی منابع انرژی تجدیدپذیر و حوزه های جانبی انرژی های پاک را در پی داشته است.

سرمایه‌گذاری 5/ 1تریلیون دلاری

بر اساس گزارش بلومبرگ، در سال 2022 بیش از 495 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم روی انرژی های تجدیدپذیر صورت گرفته است. این تنها بخشی از سرمایه‌گذاری 5/ 1تریلیون دلاری در زمینه انرژی های پاک محسوب می‌شود و طبق برآورد آژانس بین‌المللی انرژی، در سال گذشته میلادی، 470 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در زمینه بهره وری انرژی و کنترل گازهای خروجی سمی نیروگاه ها، 337 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری روی باتری ها و ذخیره سازی منابع انرژی، 93میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مستقیم در زمینه خودروهای برقی، 49 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در زمینه انرژی هسته ای و 19 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری روی سوخت های کم کربن (CCUS) صورت گرفته است.

جهت مقایسه ملموس تر، طبق تخمین آژانس بین‌المللی انرژی، در همین سال مجموع سرمایه‌گذاری در صنایع بالادست نفت و گاز 417 میلیارد دلار، سرمایه‌گذاری در زمینه تامین زغال سنگ 116 میلیارد دلار، سرمایه‌گذاری در حوزه پالایش نفت و گاز 69 میلیارد دلار و سرمایه‌گذاری در زمینه گاز مایع 74 میلیارد دلار بوده است. این مقایسه نشان می‌دهد که چقدر توجه به مقوله انرژی های پاک در دنیا جدی است.

چشم انداز انرژی های تجدیدپذیر

با وجود سرمایه‌گذاری های انبوه، انرژی های تجدیدپذیر همچنان کمتر از 14درصد از مصرف کل انرژی جهان را تامین می‌کنند. از میزان ذکرشده نیز نیمی از آن مربوط به انرژی‌برق آبی است و انرژی های تجدیدپذیر مدرن تر (نظیر خورشیدی، بادی و زیستی) کمتر از 7درصد عرضه کل انرژی دنیا را به خود اختصاص داده اند. از منظر استفاده از انرژی های تجدیدپذیر در کاربرد نهایی مصرف، تولید الکتریسیته نسبت به حوزه های دیگر بیشتر مورد اقبال قرار گرفته است. در حال حاضر حدود 29درصد از الکتریسیته مورد نیاز جهان از طریق انرژی های تجدیدپذیر تامین می‌شود (در سال 2011 این نسبت 20درصد بوده است). این در حالی است که در زمینه گرمایش و سرمایش، سهم انرژی های تجدیدپذیر حدود 11درصد است و در بخش حمل ونقل تنها 4درصد از انرژی مورد نیاز از طریق انرژی های تجدیدپذیر تامین می‌شود.

البته چشم انداز انرژی های تجدیدپذیر، کاملا متفاوت با وضعیت فعلی است. در سال 2021، حدود 84درصد از ظرفیت اضافه شده به شبکه برق دنیا از نیروگاه های تجدیدپذیر بوده است. بیش از نیمی از این ظرفیت تجدیدپذیر ایجادشده مربوط به فناوری های خورشیدی، 30درصد مربوط به فناوری های بادی و مابقی مربوط به سایر فناوری های تجدیدپذیر (برق آبی، زیستی، زمین گرمایی و سایر) است. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050، بیش از 85درصد برق دنیا از طریق منابع تجدیدپذیر و به رهبری فناوری های خورشیدی تامین شود. در حوزه حمل ونقل، تخمین زده شده تا سال 2040، 57درصد از کل فروش اتومبیل های مسافرتی، انرژی خود را به جای سوخت های فسیلی، با برق تامین کنند که برآورد می‌شود تا این سال، سهم کل ناوگان برقی به حدود 30درصد کل برسد. طبق برآورد آژانس اطلاعات انرژی آمریکا، با اتخاذ سیاست های حمایتی از سوی اکثر کشورهای دنیا، تا سال 2050 انرژی های تجدیدپذیر پس از نفت پراستفاده ترین منبع انرژی در تمام کاربردهای خانگی، صنعتی و کشاورزی خواهند بود.

انقلاب باتری ها، زندگی سبز را هموار می‌کند؟

ذخیره سازی انرژی یکی از حوزه هایی است که برای توسعه انرژی های پاک در سال‌های اخیر به شدت مورد توجه قرار گرفته است. در سال 2022 حدود 337 میلیارد دلار به صورت مستقیم در زمینه ذخیره سازی انرژی سرمایه‌گذاری صورت گرفته است. باتری های لیتیوم - یونی یکی از پرکاربردترین تجهیزات ذخیره سازی محسوب می شوند که علاوه بر کاربرد در مقیاس های بزرگ در تجهیزات روزمره مانند رایانه، گوشی همراه و خودروهای برقی نیز استفاده می شوند. با وجود آنکه اشاره شد ذخیره سازی چالش بزرگی در توسعه انرژی های تجدیدپذیر است، پیشرفت تکنولوژی در این زمینه نیز چشمگیر بوده و هزینه تولید این باتری ها در طول یک دهه گذشته حدود 90‌درصد کاهش داشته است. به عبارت دقیق تر، میانگین قیمت یک باتری لیتیوم - یونی با ظرفیت ذخیره سازی یک کیلووات ساعت از 1,220 دلار سال 2010 به کمتر از 130 دلار در سال 2022 رسیده است. با وجود این، قیمت بالا همچنان یکی از مشکلات باتری های لیتیوم - یونی است.

بازیگران اصلی این بازار

چین فعال ترین کشور دنیا در زمینه توسعه انرژی های تجدیدپذیر است. این کشور با ظرفیت تولیدی بیش از 1000 گیگاوات ساعت در سال، بیش از سه برابر ظرفیت تولید کشور دوم یعنی ایالات متحده (با ظرفیت 325 گیگاوات ساعت در سال)، با اختلاف در رتبه نخست دنیا قرار دارد. سه شرکت China Three Gorges Corp، China Huaneng Group وState Power Investment که از منظر ظرفیت تولید انرژی های تجدیدپذیر سه شرکت نخست چین و به ترتیب شرکت‌های اول، چهارم و نهم دنیا هستند، همگی شرکت‌هایی با مالکیت عمده دولت و سهام کنترلی حزب کمونیست چین محسوب می شوند. البته در چین شرکت‌های خصوصی و لیست شده بزرگی مانند LONGi Green Energy Technology و Trina Solar نیز وجود دارند که سهام آنها در بورس های چین یا بورس های بین‌المللی عرضه شده است. در سایر کشورها نیز شرکت‌هایی مانند Enel (ایتالیا)، Eletrobras (برزیل)، Electricite de France SA (فرانسه) بازیگران بزرگی هستند که مالکیت عمده (بیشتر از 50درصد) آنها در اختیار دولت یا ارگان های وابسته به دولت است. عمده شرکت‌های ذکرشده بازیگرانی قدیمی در بخش انرژی فسیلی، نیروگاهی یا شرکت‌های توزیع و یوتیلیتی با قدمتی چند 10ساله هستند که در طول یک دهه اخیر حوزه تمرکز خود را به سمت انرژی های تجدیدپذیر تغییر داده یا انرژی های تجدیدپذیر را به صورت موازی با سایر بخش ها توسعه داده اند. مدیریت این شرکت‌ها نیز معمولا از طریق مشارکت عمومی - خصوصی یا سایر روش‌های حکمرانی شرکتی کنترل شده برای تفکیک شئون تنظیم گری و تصدی گری دولت است.

ایالات متحده یکی از معدود کشورهایی است که به علت ساختار اقتصادی متفاوت، دولت نقش کمرنگی در سرمایه‌گذاری در این حوزه دارد. ولی بخش خصوصی هم در این کشور و هم در سایر کشورهای ذکرشده به صورت موازی با دولت، به شکل گسترده به سرمایه‌گذاری در این حوزه پرداخته است. علاوه بر شرکت‌های مطرحی مانند NextEra Energy (ایالات‌متحده)، Vestas و rsted (دانمارک)، Iberdrola (اسپانیا) یا ENGIE (فرانسه) که شرکت‌هایی متمرکز در حوزه انرژی محسوب می شوند، هلدینگ ها و غول های چندرشته ای مانند General Electric، Tesla، Google و Siemens نیز به سرمایه‌گذاری در این حوزه ها در سال‌های اخیر علاقه نشان داده اند.

مهم‌ترین مانع توسعه انرژی های تجدیدپذیر در ایران

بر اساس آخرین آمار منتشرشده وزارت نیرو، ظرفیت منصوبه نیروگاه های کشور حدود 91,000 مگاوات است. از این مقدار حدود 1,041 مگاوات مربوط به انرژی های تجدیدپذیر (به جز برق آبی) است که سهم انرژی بادی از این ظرفیت 6/ 36درصد، انرژی خورشیدی 3/ 45درصد، انرژی زیست توده 3/ 1درصد، انرژی‌برق آبی کوچک 4/ 10درصد و توربین های انبساطی 1درصد است. همچنین آمارنامه های سازمان انرژی های تجدیدپذیر و بهره وری انرژی‌برق نشان می‌دهد، در حال حاضر تنها 6/ 0درصد از نیاز شبکه برق از سوی انرژِی های تجدیدپذیر تامین می‌شود. همان‌طور که مشاهده می‌شود، انرژی های تجدیدپذیر در ایران توسعه چندانی نداشته اند.

آژانس بین‌المللی انرژی هر ساله به تخمین میزان یارانه تخصیص داده شده از سوی کشورهای مختلف در حوزه انرژی می پردازد. بر اساس محاسبات این آژانس در سال 2021 (آخرین آمار در دسترس)، ایران پس از روسیه (78 میلیارد دلار)، با 58 میلیارد دلار، دومین کشور دنیا از منظر تخصیص یارانه به انرژی محسوب می‌شود. کشورهای چین (52 میلیارد دلار)، هند (48 میلیارد دلار) و عربستان سعودی (41 میلیارد دلار) در رتبه های بعدی قرار گرفته اند. ایران در حالی در جایگاه دوم میان 5 کشور با بیشترین یارانه انرژی قرار گرفته که حجم دلاری اقتصاد آن یک پنجم اقتصاد روسیه، یک بیستم اقتصاد چین، یک نهم اقتصاد هند و کمتر از نصف اقتصاد عربستان است. از منظر سهم یارانه های انرژی به تولید ناخالص داخلی نیز ایران پس از ازبکستان (19درصد) با 14درصد در رتبه دوم در میان تمام کشورهای جهان قرار دارد.

متاسفانه در نهاده های اصلی تامین انرژی، ایران وضعیت اسفباری دارد و با فرض دلار 50هزار تومانی و ارقام ماه مه 2023، متوسط قیمت برق خانگی به ازای هر کیلووات ساعت در جهان (17 سنت) حدود 80برابر قیمت پایه 1402 برق خانگی در ایران (106 تومان)، متوسط قیمت هر لیتر بنزین در جهان (29/ 1 دلار) حدود بیست ویک برابر قیمت بنزین آزاد در ایران (3هزار تومان) و قیمت گازوئیل در جهان (21/ 1دلار) حدود 101 برابر قیمت گازوئیل آزاد در ایران (600 تومان) است.

البته برای حمایت از نیروگاه های تجدیدپذیر، طرح های خرید برقِ تولیدی این نیروگاه ها با تعرفه بالاتر از تعرفه های مصرف خانگی در سال‌های اخیر در دستور کار سازمان انرژی های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف (ساتبا) قرار گرفته است. مثلا برای نیروگاه های تجدیدپذیر کمتر از 20 کیلوواتی، ساتبا برق تولیدی نیروگاه ها را با نرخ 1,750 تومان به ازای هر کیلووات ساعت (5/ 3 سنت با فرض دلار 50هزار تومانی)، برای نیروگاه های بین 20 تا 200 کیلوواتی با نرخ 1,650 تومان (3/ 3 سنت) و برای نیروگاه های بزرگ‌تر با نرخ 637 تومانی (27/ 1 سنت) خریداری می‌کند. تعرفه ها هر سال بر اساس تورم تعدیل می شوند؛ ولی تعرفه های مذکور صرفا محدود به 10 سال اول بهره برداری بوده و در 10 سال دوم تعرفه نرخ پایه خرید از آنها به میزان 30‌درصد کاهش خواهد یافت. همان‌طور که مشاهده می‌شود، با وجود این طرح مشوق نیز اختلاف قیمت با نرخ‌های متوسط جهانی فاصله قابل ملاحظه‌ای دارد.

سرمایه‌گذاری روی برق خورشیدی توجیه پذیر است؟

هزینه احداث نیروگاه برق خورشیدی، به عنوان یکی از ارزان ترین منابع انرژی تجدیدپذیر که نسبت به سایر تکنولوژی ها سرمایه مورد نیاز و پیچیدگی های فنی کمتری می طلبد، به عوامل متعددی بستگی دارد که هر یک از عوامل بر هزینه تمام شده نیروگاه تاثیر بسزایی خواهد داشت. ظرفیت نیروگاه، تکنولوژی مورد استفاده و محل و مساحت نیروگاه همگی روی هزینه احداث نیروگاه تاثیر دارند. با فرض نرخ‌های کنونی خرید تضمینی، جریان درآمدی نیروگاه های بیشتر از 200 کیلوواتی به ازای تولید هر واحد برق، یک سوم نیروگاه های کمتر از 200 کیلوواتی است. حتی با وجود درنظرگرفتن صرف مقیاس، احداث نیروگاه های بزرگ مقیاس با توجه به نرخ‌های ارزان خرید، برای سرمایه‌گذاران به صرفه نیست. در خصوص نیروگاه های کوچک مقیاس نیز، قیمت زمین در هزینه تمام شده نیروگاه نقش زیادی ایفا می‌کند. با وجود این، مشاهدات میدانی و محاسبات تحلیلی کران کپیتال نشان می‌دهد متوسط دوره بازگشت حقیقی سرمایه تنها برای خرید، نصب تجهیزات و اتصال به شبکه توزیع برای نیروگاه های کوچک مقیاس حداقل 7 سال است. جمیع نکات ذکرشده نشان می‌دهد اگرچه نصب تجهیزات برق خورشیدی به روی ساختمان ها و برج های مسکونی یا تجاری با هدف تامین انرژی مجتمع، هم اکنون نیز در برخی مناطق کشور مورد استقبال قرار گرفته، احداث این نیروگاه ها در شرایط فعلی برای سرمایه‌گذاران خصوصی که به صورت متمرکز هدف بازدهی مالی را دنبال می‌کنند، با نرخ‌ها و مشوق های فعلی جذابیت چندانی ندارد.

تنها راه برون رفت از وضعیت موجود

همان‌طور که اشاره شد، ارزان بودن نرخ‌های خرید تضمینی برق برای نیروگاه های تجدیدپذیر، مهم‌ترین عامل دفع کننده سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بوده است. یارانه هایی که در ایران به بخش انرژی اختصاص می یابد، علاوه بر آنکه بزرگ‌ترین مانع و دافع برای سرمایه‌گذاری های جدید در صنعت برق، و نه تنها حوزه های تجدیدپذیر، محسوب می‌شود، موجب تغییر رفتار مصرف ایرانیان در سال‌های اخیر شده است.

متاسفانه میزان مصرف انرژی، که با معیار شدت انرژی که معادل مقدار انرژی مصرفی به ازای یک واحد درآمد ایجاد شده در هر کشور، قابل اندازه گیری است، در ایران در طول 30 سال گذشته 90‌درصد افزایش یافته است. به طور ضمنی، این معیار نشان می‌دهد که جامعه ایرانی، اعم از مشتریان خانگی، صنعتی، کشاورزی و تجاری در طول 3 دهه گذشته به علت ارزان بودن انرژی اسراف کارتر شده است. شدت انرژی در ایران در حال حاضر حدود 3/ 2 برابر متوسط جهانی است. یکی دیگر از عوامل عقب ماندگی ایران نسبت به سایر کشورها، عدم‌ورود دولت به حوزه سرمایه‌گذاری در این بخش هاست. همان‌طور که مشاهده شد، بیشتر ظرفیت نصب شده تجدیدپذیر در اکثر کشورهای دنیا مربوط به شرکت‌هایی با مالکیت غالب دولتی است. چرا که ورود به حوزه انرژی های تجدیدپذیر نیازمند نگاه بلندمدت و سرمایه های کلان است. ایران کشوری است که در سال‌های اخیر با مشکلات اقتصادی عدیده‌ای دست وپنجه نرم می‌کند و آمار تشکیل سرمایه خالص منفی در سه سال گذشته نشان می‌دهد تا چه میزان وضعیت سرمایه‌گذاری در کشور بحرانی است.

در حالی که دولت فاقد منابع کافی برای اجرای پروژه های عمرانی است، بخش انرژی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و عدم‌سرمایه‌گذاری در این بخش، مشکلاتی نظیر ناترازی و خاموشی های مقطعی در زمان های پیک مصرف را در پی داشته است. سرمایه‌گذاری در حوزه های تجدیدپذیر نیز طبیعتا در این شرایط جزو اولویت های دولت نبوده و این بخش گسترش پیدا نکرده است. به نظر می‌رسد تنها راه برون رفت از شرایط موجود برای جذاب کردن صنعت برق تجدیدپذیر، آزادسازی قیمت‌هاست. ایران کشوری است که به علت شرایط جغرافیایی خاصش ظرفیت بسیار بالایی برای توسعه نیروگاه های خورشیدی در مناطق کویری و بیابانی دارد. سرکوب قیمتی بزرگ‌ترین دفع کننده سرمایه‌گذاران این حوزه است. البته ناگفته پیداست که آزادسازی قیمت فقط برای بخش تجدیدپذیر، مشکلات ناترازی برق کشور را حل نخواهد کرد؛ چرا که ذخیره سازی و پایداری دو مشخصه ای هستند که هنوز فناوری های تجدیدپذیر در حل آنها ناتوان هستند. با فرض عدم‌آزادسازی قیمت‌ها، امکان صادرات برقِ تجدیدپذیر با قیمت‌های رقابتی نیز یکی از راه های بالقوه برای به صرفه شدن تولید این انرژی در کشور است که با توجه به‌سازوکارهای فعلی قوانین و مقررات، پیچیدگی های فنی و لزوم تبدیل برق تولیدی این نیروگاه ها به برق خطی و نیز عدم‌امکان صادرات برق خورشیدی و بادی در 12 ماه سال و طی 24 ساعت شبانه روز، این امکان نیز با شرایط حکمرانی فعلی دور از ذهن به نظر می رسد.

*تحلیلگر سرمایه‌گذاری شرکت سرمایه‌گذاری کران

• کارنامه طلایی «کومیدکو»
• فرصت طلایی برای سرمایه‌گذاری در حوزه طلا
• ظرفیت تولید هزار مگاوات برق در کریدور بادی شرق
• فرصت و تهدید فروش برق ایران
• شاهد تحول چشمگیری در معدن نخلک هستیم